[ثقه الاسلام، شیخ المشایخ، محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی، از بزرگان شیعه در زمان غیبت صغری است که در نیمه دوم قرن سوم و نیمه اول قرن چهارم هجری از بزرگترین محدثان شیعه به شمار می رفت] (قنبری، ۱۳۸۷، ص۱۱)

      وی در زمان امامت امام یازدهم، و در عصر خود که معاصر با دوران حکومت ((مقتدر)) عباسی بود در دهی به نام کلین در ۳۸ کیلومتری شهر ری و در خانه ای که ازمحبت اهل بیت پر بود دیده به جهان گشود. پدر وی که مردی با فضیلت بود از کودکی با شیوۀ عمل، اخلاق، رفتار و آداب اسلامی به تربیتش پرداخت. دایی کلینی که محدثی بزرگ و از علاقه مندان اهل بیت بود و نامش((علّان))، نیز در تعلیم و تربیت وی نقش مهمی داشت.

      کلینی در محضر پدر و دایی خود توانست با منابع علم حدیث و رجال آشنا گردد. او بعد از سپری کردن تحصیلات ابتدایی، برای کسب مدارج کمال انسانی به شهر ری مسافرت کرد. این شهر که در آن روزگار قلب ایران به شمار می رفت، به نقطه برخورد آرای فرقه هایی چون اسماعیلیه و مذاهبی چون شافعی، حنفی و شیعی مبدل شده بود.

      کلینی در آن زمان، ضمن تحصیلات خود با عقاید و نظریات مذاهب و گرایش های مختلف آشنا شد و همچنین به ماهیت برخی از حرکت هایی که باعث می شد تشیع را از مسیر خود منحرف کند، پی برد.

      کلینی درد را شناخت و آگاهانه به درمان آن پرداخت. و اعتقاد داشت علاج این همه نا بسامانی، بازگشت به کلام و پیام اهل بیت (ع) است. کلینی در این شرایط مسیر خود را مشخص کرد و اراده به ضبط و فراگیری احادیث نمود از این رو، در محضر اساتیدی چون ابوالحسن محمد بن جعفر اسدی کوفی، در نوشتن احادیث و بحث و گفت و گو درباره آنها به کسب فیض پرداخت و لیاقت بسزایی از خود نشان داد.

      کلینی با شناخت کامل زمان خود، دانست که این عصر گذرگاه تشیع است و اگر احادیث و روایات از این بحران بگذرد، تشیع برای همیشه می تواند سالم و بدون انحراف مسیر خود را ادامه دهد. بنابر این شهر ری را که دوستداران علوی تازه به قدرت رسیده بودند رها کرد و به سوی قم که مقارن با حاکمیت سیاسی و دینی مردان با فضیلت بود، رهسپار شد.

      کلینی در قم در محضر اساتیدی از جمله: احمد بن محمد بن عیسی اشعری، احمد بن ادریس مشهور به معلم و از شاگردان امام حسن عسکری(ع)، عبدالله بن جعفر حمیری و از اصحاب امام حسن عسکری(ع) و اساتید دیگری نیز زانوی ادب بر زمین زد و بهره جست.

      عطش سیری ناپذیر این مرد بزرگ، او را وا داشت تا از قم به شهر ها و مناطق دیگر برای یافتن روایات و احادیث ناشنیده هجرت کند. وی همچنین به کوفه که یکی از شهر های بزرگ علمی به شمار می رفت قدم نهاد و پس از کسب حدیث از اساتید و محدثان در شهر های مختلف سر انجام به بغداد رسید. او در طول اقامتش در بغداد –پایتخت فرهنگی جهان اسلام در آن روزگار- تصویری از یک عالم شیعی حقیقی از خود به جای گذاشت. تصویری که شیعیان به او افتخار و اهل سنت به دیده تحسین به آن می نگریستند.

      کلینی در علم و تقوا آن چنان بود، که عامه اندیشمندان معاصر در مشکلات دینی و پیروان فرق اسلامی در فتوا به او روی می آوردند. به همین مناسبت، به ((ثقه الاسلام)) شهرت یافت به گونه ای که وی نخستین کسی است که در دوره اسلامی به این لقب مفتخر گردید.

      مقام و منزلت کلینی در میان اهل تسنن به قدری است که ((ابن اثیر)) از پیامبر روایتی نقل می کند که فرمودند:

      [خداوند در آغاز هر قرن شخصی را بر می گزیند که دین او را زنده و نامدار نگه دارد. آنگاه به تفسیر این حدیث پرداخته و می گوید:

      احیا کننده مذهب شیعه در قرن اول هجری محمد بن علی امام باقر(ع)، در ابتدای قرن دوم علی بن موسی امام رضا(ع) و در ابتدای قرن سوم ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی بوده است] (قنبری، ۱۳۸۷، ص۱۵)

       ثقه الاسلام همچنین با چهار سفیر و نماینده خاص حضرت امام زمان- عجل الله تعالی فرجه الشریف – هم عصر بوده است.

      دانشمندانی از جمله: نجاشی، ابن طاووس، ابن حجر عسقلانی، محمد تقی مجلسی و بسیاری دیگر از فضلا و علما از او به امانت، عدالت، تقوا و فضیلت، وثاقت و فقه یاد می کنند. و وی را به فراوانی علم و اخلاص در عمل ستوده اند.

      عده بسیاری از فقها و محدثان بنام شیعه که در قرن چهارم هجری در ایران و عراق بوده اند، از شاگردان کلینی به شمار می روند. از جمله: ابن ابی رافع، احمد بن علی بن سعید کوفی، هارون بن موسی، علی بن محمد بن موسی دقاق و . . .

     کتاب های زیر را از تالیفات ثقه الاسلام کلینی نام برده اند.

1. کتاب الکافی
2. کتاب رجال
3. کتاب ردّ بر قرامطه
4. کتاب رسائل ائمه(علیهم السلام)
5. مجموعه شعر، مشتمل بر قصایدی که شعرا در مناقب و فضایل اهل بیت(علیهم السلام) سروده اند.

       معروف ترین تألیف او کتاب با عظمت و گران قدر و نفیس «الکافی» است، که بزرگ ترین کار کلینی است. نه تنها  بزرگترین کار وی، بلکه در جامعۀ شیعی و بلکه اسلامی کتاب معتبری مانند آن تالیف نشده است. او با تألیف این کتاب حق بزرگی بر شیعیان دارد. امتیاز ویژه این کتاب، ناشی از ژرف نگری محروم کلینی و نگرش جامع وی به احادیث و دقت او در انتخاب احادیث محکم و صحیح است.

      وی در این کتاب ابتدا به مسائل اعتقادی و بعد به احادیث مربوط به فروعات دین پرداخته است. این روش مبتکرانه، موجب شد که کتاب الکافی از همان آغاز تالیف، مورد استناد قرار گیرد.

      [کلینی کتابش را در سه بخش و هر بخش را در چند کتاب و هر کتاب را در چند باب، سامان داده که مجموعاً ۳۴ کتاب و ۳۲۶ باب و حدود ۱۶ هزار حدیث را در بر دارد.] (صدرایی خویی، ۱۳۸۷، ص ۱۲)

      کلینی برای تدوین و تألیف الکافی بیست سال وقت گذاشت و همه تالیفات و تصنیفات علمای شیعه را مورد تحقیق و بررسی قرار داد. و در بغداد از کتابخانه ها و رجال علم و فقه و حدیث استفاده نمود.

      وی در آغاز الکافی صریحاً می گوید که کتابش را به درخواست یکی از برادران مومن خود تألیف کرده است. او نگفته است که این شخص که بوده و از چه طبقه ای به شمار می رفته، اما پیداست که یک شخصیت بزرگی بوده که کلینی پیشنهاد او را قبول کرده و اقدام به این کار بزرگ نموده است.

      کلینی در مقدمه الکافی پس از حمد خدا و درود بر رسول (ص) و اهل بیت آن حضرت و بیان فضائل و امامت آنها می گوید:

[ای برادر من از شکایت شما در مورد جهالت مردمان عصرمان مطالبی در یافتم و دانستم که مردم کوشش می کنند دنیای خود را آباد کنند. اما از علم و اهل آن گریزانند و اکنون علم طوری فراموش شده که نزدیک به قطع ارتباط آن با گذشته است. آنها خواسته اند جاهل بمانند و به جهل خود متکی باشند و علم را با اهلش ضایع سازند. متابعت از جاهل و جهل موجب نابودی علم و اهل آن می شود. تو از من پرسیدی که سزاوار است مردم در جهل خود بمانند و بدون علم دیانت را بپذیرند؟! آنها وقتی متدین باشند در زمره مسلمانانند و به احکام دین اعتراف کرده و اصول و فروع آن را قبول دارند و در محیط دینی رشد می نمایند. انها باید حقایق را در یابند و علم و معروف حاصل نمایند. آنها نباید از پدران و اجداد خود تقلید کنند و به گذشتگان اقتدا نمایند. بلکه باید در فهم مسائل و موضوعات دینی به عقل خود متکی باشند و به دنبال علم بروند و کمال پیدا کنند و . . . دین برای فهم علم آمده و خداوند در قرآن فرموده: ما از مردمان پیمان گرفتیم که در باره خدا جز حق سخن نگویید. و کسی که ولایت و امامت را از امامان، قران و ائمه (ع) به دست نیاورد در هنگام بروز فتنه ها از راه منحرف خواهد شد و ایمان خود را از دست خواهد داد. من اکنون کتاب خود را از عقل و علم شروع می کنم. خداوند به وسیله عقل با مردم احتجاج می کند و ثواب و عِقاب و پاداش و جزاء به اندازه عقل و خرد انجام می گیرد.] (قنبری، ۱۳۸۷، صص۱۵۱- ۱۵۹)

      کلینی در فن انشاء و صنعت کتابت مقام والایی داشته و در ادبیات عرب و اسرار آن تبحر داشته و در فصاحت و بلاغت جایگاه ویژه ای کسب کرده است. او به جز «الکافی» آثار و تالیفات دیگری نیز داشته که متأسفانه در طول تاریخ از بین رفته است.

      کلینی پلی محکم و امانتداری راستین بود که احادیث و روایت علما و استادان عصرش را به نسل های آینده منتقل کرد. وقتی سخن از کلینی است، سخن از تمام زیبایی ها، لطافت ها و فضیلت های زمان اوست و سخن از عطر کلام اهل بیت (ع)، سخن از امانت فراموش شده  پیامبر است.

      کلینی یعنی الکافی، یعنی کوثر شیرین حدیث در کویر فرهنگی تاریخ، یعنی سر چشمه زلال دوستداران آل محمد صلی الله علیهم اجمعین.

      او اگر چه در قفس دنیا می زیست؛ اما در فضای بهشت تنفس می کرد. چرا که تمام لحظه های عمرش را با کلام اهل بیت سپری کرده بود و در این راه هر رنجی را به جان خریده بود. وی با بیش از ۷۰ سال سن در سال ۳۲۹ ق در ماه شعبان در بغداد دعوت حق را لبیک گفت. دانشمند نامی بغداد ((ابو قیراط)) بر پیکر پاکش نماز خواند و شیعیان با دلی پر اندوه آن مرد خدا را در ((باب کوفه)) بغداد به خاک سپردند. و اکنون قبرش زیارتگاه عامه و خاصه می باشد.                                                                        

      منابع:

1. صدرایی خویی، علی، کافی پژوهی در عرصه های نسخه های خطی. با همکاری سید صادق حسینی اشکوری. – قم: دار الحدیث، ۱۳۸۷
2. قنبری، محمد، کناب شناسی کلینی و کتاب الکافی، قم: دار الحدیث، ۱۳۸۷
3. قمی، عباس، تتمه المنتهی، قم: دلیل ما، ۱۳۸۱
4. قنبری، محمد، شناخت نامه کلینی و الکافی، قم: دار الحدیث، ۱۳۸۷
5. ایازی، سید محمد علی، کافی پژوهی، قم: دار الحدیث، ۱۳۸۷