امام رضا می فرماید:خدای بیامرزد کسی که ما را در نظر مردمان محبوب
سازد نه مبغوض.به خدا سوگند اگر تعالیم و سخنان نیکوی ما را به مردمان بگویند،خود
نیز به عزت دست می یابند و هیچکس نمی تواند کوچکترین خرده ای بر آنان بگیرد.

چکیده

برای اینکه اقتصادی سالم و پویا داشته باشیم،باید سرچشمه های اصلی فساد را در جامعه بخشکانیم. سرچشمه اقتصاد در جامعه به مالکیت(کالا و مال) بر می گردد.مالکیت آسایش انسان را تامین می کند.مالکیت به چهار نوع مختلف تقسیم می شود:حقیقی،مجازی،اجتماعی،فردی. این مالکیتها دارای حدود و شرایط خاص خود است.

مقدمه

 در طول تاریخ،این مسئله مطرح بود که در برابر تهیدستی تهیدستان و محرومیت محرومان چه کسانی مسئول هستند؟ اگر انسان را فردی بدانیم که دارای اراده آزاد و مستقلی نیست، پس انسان در برابر نابسامانیها تعهدی ندارد،در صورتی که اینطور نیست.انسان دارای آزادی و اختیار عمل است.و در پرتو همین آزادی و اختیار است ،که هر نوع مسئولیتی متوجه انسان می شود.مسئولیتهای اقتصادی ، که از مهمترین مسئولیتهاست و همه انسانها در برابر آن مسئولند، نیز داخل در همین مقوله است. طبق تعبیر امام رضا، انسان باید برای رفع نابسامانیهای اقتصادی جامعه خویش و کل جامعه بشری بکوشد.وهمین خط مشی کلی و سیاست اقتصادی است که از مجموع تعالیم دین و…واز جمله مکتب رضوی بروشنی بدست می آید.

مالکیت حقیقی

 امام رضا:خداوند مالک حقیقی مردمان و اموال و دیگر چیزهاست،و آنچه در دست مردم است،عاریت است……. مالکیت،در طول تاریخ،از سرچشمه های اصلی فساد،….درگیری و تضادهای اجتماعی بوده است.زیرا انسان کانون نیاز است و مالکیت مال و کالا،آسایش او را تامین می کند.اصل مالکیت ،اصلیست انکار ناپذیر.لیکن همین اصل،اگر در چارچوب قانون و شرع نباشد و با میزان عدالت مشخص نشود،سرچشمه بدبختیها و ناآرامیها می گردد. پس اگر ما به سخن امام رضا بیندیشیم و مالک حقیقی را پروردگار بدانیم،بطرف مال پرستی نمی رویم.و ثروت در جامعه در محور اصلی خودش سیر میکند و محرومیتها به وجود نمی آید.

 مالکیت مجازی

 امام رضا:مردمان مالک مجازی هستند که مالکیت آنها حقیقتی ندارد،و همه آنچه را از راه سود به دست می آورند در حقیقت غنیمت است. چون مالک حقیقی خداوند است،و آنچه در اختیار انسان است از سفره گسترده نعمتهای الهی برداشته شده،پس در حقیقت انسان غنیمت بردار این خوان است، و اموال او همه در حکم غنائم است،و از آن او نیست و دیگران در آن سهیمند. مالکیت اجتماعی امام رضا: بدان!…. که حق برادران واجب و فرض است ،از خود و اموالتان برای آنان سرمایه گذاری کنید،و در هر چیز مساوات و برابری روا است با آن به برابری و مساوات رفتار کنید… طبق این روایت مال الله بودن،با مال الناس بودن رابطه دارد،و جریان الهی مال در جامعه و نظریه خدا مالکی،بضرورت جریانی است مردمی،زیرا که مال الله،مال الناس است و اموال و اشیاء وسیله ای برای بهره برداری عموم انسانها حتی جنبندگان قرار داده شده است، وهدف از خلقت خود آنها یا مواد و منابع آنها،رفع نیاز همه خلق است.

مالکیت فردی

امام رضا:آنکس که به زبان مومنی شهادتی بدهد که مایه بدنامی او باشد،یا به مال و اعتبار او زیان رساند، خداوند او را دروغگو بنامد اگر چه راستگو باشد. و اگر گواهییی داد که مال او حفظ گردد،یا در برابر دشمن او را یاری کند یا خون او حفظ شود،خدای شهادت دهنده را راستگو بنامد،گرچه دروغگو باشد. حق  مالکیت فردی در نظر امام تا بدانپایه اهمیت دارد که انسان در دفاع از این حق می تواند تا مرز شهادت پیش برود،و اگر در راه حفظ مال خویش کشته شود شهید به حساب می آید.پس مالکیت فردی، از حقوق طبیعی و فطری انسان است ،و دست اندازی به مال دیگران به ناحق،همان غصب و تغاصب است.

حدود و شرایط مالکیت

 امام رضا:زمانی که مردم به کارهای ممنوع دست زدند،هر کس هر چه دلش خواست کرد،بدون اینکه کسی نظارت کند،مردم همگی به فساد و تباهی دچار می گردند. در مالکیت دو نظریه است:۱-آزادی در مالکیت(لیبرالیسم اقتصادی): آزادی در فعالیتهای اقتصادی،شیوه سرمایه داران و جامعه های سرمایه داری
است.در سایه این شیوه،مالکیتهای بزرگ پدید می آید،و جامعه را به دو طبقه سرمایه دار و محروم تقسیم می کند. ۲-محدودیت در مالکیت: در پرتو این نظریه،انسان در عمل اقتصادی محدود است و باید در چاچوبهای مشخصی که قانون تعیین می کند،و به صلاح افراد و جامعه است گام بردارد. محدودیت در مسیرهای مختلفی از جامعه باید رعایت شود.
از جمله: محدودیت در راههای در آمد امام رضا:از شرایط ایمان است دوری از گناهان کبیره یعنی کشتن انسان و رباخواری پس از دلیل و کم دادن و کاستن پیمانه و ترازو……… امام در این حدیث کم فروشی و اسراف را در کنار قتل نفس قرار می دهد.آری قتل نفس به یکباره به حیات انسانی پایان می دهد،حال آنکه کم فروشی و اسراف جامعه را به مرگ تدریجی دچار می سازد.

محدودیت سود در داد وستد

 امام رضا: سود گرفتن مومن از برادر دینی خویش ربا است،مگر اینکه چیزی را به بیش از صد درهم بخرد در این صورت به اندازه خوراک روزانه اش سود دریافت
کند. امام رضا در این روایت سود شرعی را به اندازه ای که برای گذران زندگی باشد مجاز میداند.واین ماهیت سود و سود دهی در جامعه علوی است که امام رضا بیان میدارد.

محدودیت در مصرف

 امام رضا درباره چگونگی مخارج خانواده می فرماید:حد وسط را رعایت کنید،حد وسط میان دو روش ناپسند است. این بزرگوار رعایت حد وسط که مابین زیاده روی و سختگیری قرار می گیرد را در تمام امور زندگی لازم می داند.و آن را حد قوام و مایه پایداری و بقای زندگی می داند.

تقدیر در معیشت؛

امام رضا:تا سه خصلت در آدمی نباشد،حقیقت ایمان او کمال نیابد ،ژرف شناختن دین،اندازه داشتن در زندگی و پایداری در مصیبتها. از شاخه های اصلی محدودیت در مصرف،تقدیر در معیشت است.تقدیر در معیشت یعنی اندازه داشتن در هزینه،حساب کردن امور زندگی،برقراری هماهنگی میان نیازها و چگونگی برآورد آنها است. تقدیر در معیشت،رعایت اصل حیاتی نظم و انضباط اقتصا دی ، در زندگی است.این اصل از برنامه های اساسی اقتصادی و تربیتی در اسلام است.

شکر؛

 امام رضا:صاحب نعمت در خطر است،چون حقوق خدایی در آن واجب گردیده است.به خدا سوگند که نعمتهایی از خداوند به من می رسد و من همواره از آن بیمناکم تا حقوق واجب الهی آن را ادا کنم. گفتم :فدایت شوم تو با مقامی که داری از این امر هراسناکی؟امام گفت:آری!و خدای را بر این که مرا نسبت
به ادای تکلیف حساس کرده است سپاس می گزارم. شکر، محدودیتی اصولی و هدف دار را در اموال موجب می گردد.اموال و کالاها،حتی آنها که مصنوع انسان است،در حقیقت از آن خداست.چنانچه در مالکیت حقیقی گفته شد.این نوع مالکیت،رعایت هدف مالک حقیقی را در کلیه تصرفات لازم می سازد.و همین رعایت ،سپاسگزاری و شکر است. امام رضا می فرماید:سپاسگزاریی نزد خداوند محبوب تر از یاری رسانی به برادران مومن نیست. امام رضا پیشوای راستین مسلمانان در روایاتی متعدد به معیارها و روشهای سالم اقتصادی می پردازد و مالک اصلی مال و کالاهای در گردش را خداوند می داند و بیان می کند که اگر انسانها به این موضوع فکر می کردند که در حقیقت آنها مالک مجازی تمام این ثروتی هستند که در دست دارند و همه عاریه و ناپایدار است .این چنین بی عدالتی ها در جامعه رواج نمی یافت و فاصله های طبقاتی از بین می رفت و هر کسی نه تنها خود را مالک اصلی نمی شمرد بلکه برادران دینی خود را در مال خود شریک می دانست و آن مال را در چارچوب قانون وشرع مورد استفاده قرار می داد و خدای را به خاطر آن شاکر و سپاسگزار بود.

-* برگرفته از کتاب معیارهای اقتصادی در تعالیم رضوی، محمد حکیمی، چاپ اول،۱۳۷۰، مشهد بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی