تقدیم به: روان بیدار آیت الحق حاج سید جواد حیدری

که مرقدش زیارتگه رندان این دیار است.

گویی همۀ این مردم فطرتاً به کلام اجداد طاهرینش

ایمان دارند که شفاعت علما نزد خدای عزو جل پذیرفته شده است[۱] (الحیاه، ج۲: ۴۲۶)

در دورانی به سر می بریم که علم دستاویزی برای دنیاطلبی شده است[۲] (الحیاه، ج۲: ۴۴۰) و اهل زمین نیز همانند اهل دوزخ از بوی بد علمای بی عمل آزرده شده اند[۳] (الحیاه، ج۲: ۴۴۱). گروهی علم را به فرموده امام علی (ع) برای بزرگی فروشی و فریب دادن دیگران می آموزند … پس بر همانندان خود بزرگی و چیرگی می نمایند، و در مقابل توانگرانی که از ایشان پائین ترند به تواضع می پردازند و خواستار حلوای شیرین ایشانند و دین خود را بر باد می دهند[۴](الحیاه، ج۲: ۵۳۱). هرچه را که خود قبول ندارند، مطابق علم نمی دانند و جز مشربی که خود دارند دیگر مشربها را قابل اعتنا نمی شمارند[۵] (الحیاه، ج۲: ۵۳۰) خواستار راه رفتن مردمان در پشت سر خود و دوستدار ستایش مردم هستند[۶] (الحیاه، ج۲: ۵۳۶).همان کسانی که در نزد خلق به علم شناخته شده اند بی آنکه عملی داشته باشند و بنا به گفته عیسی مسیح (ع) اینان بدبخت ترین اشخاص هستند(الحیاه، ج۲: ۵۳۹). اما در کنار این عالم نمایان چنانی، عالمان واقعیی هرچند انگشت شمار و چون دری پنهان در صدف روزگار، وجود دارند که همچون کسی که با خود شمعی دارد همه جا را برای مردمان روشن می کنند[۷] (الحیاه، ج۲: ۴۲۷) . همان کسانی که خاشع ترین بندگان در برابر خداوند هستند[۸] لکن به سبب فراوانی نادانان، همچون غربا و بی کسانند[۹] (الحیاه، ج۲: ۴۲۷).

با توجه به آنچه گذشت با نگاهی بر باب هشتم از دایره المعارف الحیاه گزیده ای از کلام گهربار معصوم(ع)  درباره ویژگیهای علمای صالح و مسئولیت آنان در برابر قرآن را مرور خواهیم کرد.

در آیات و احادیث بسیاری به شماری از صفات و ویژگیهای عالمان صالح و شایسته اشاره شده است. الحیاه در ۱۵ عنوان جداگانه دسته هایی از احادیث مزبور را اورده است. در این گفتار آنچه که مورد تاکید قرار گرفته است ترس ازخدا، تواضع/فروتنی، و مسئولیت برابر قرآن می باشد.

ترس ازخدا

خداوند در قرآن می فرماید: “کسانی که رسالتهای خدا را ابلاغ می کنند و از او می ترسند و از هیچ کس جز او نمی ترسند و خدا خود برای حسابرسی بسنده است”[۱۰](الحیاه، ج۲: ۵۰۵). و “هر آینه از میان بندگان خدا علما از او می ترسند”[۱۱] (الحیاه، ج۲: ۵۰۵). و اولین نشانه علما علم به خدای متعال است. امام صادق(ع)  می فرماید داناترین مردم به خدا آن کس است که از خدا بیش از همه می ترسد و آنکه بیش از همه از خدا می ترسد بیش از همه او را می شناسد و کسی که خدا را بیشتر از دیگران می شناسد بیشتر از دنیا می گذرد و زهد می ورزد(الحیاه، ج۲: ۵۰۷)

فروتنی

ویژگی دیگر علمای صالح را در کلامی ازپیامبر می یابیم که علم را برای رضای خدا طلب می کنندو به هیچ بابی از آن دست نمی یابند مگر آنکه به سبب آن، در نفس خود دارای فروتنیی افزونتر می شود و در میان مردم بیشتر به تواضع می پردازد[۱۲] (الحیاه، ج۲: ۵۰۸). درارتباط علم وتواضع در کلامی گرانبها از باب علم امام علی(ع) چنین بیان شده است که : سر علم فروتنی و تواضع است، وچشم آن تهی بودن از رشک و گوش آن فهم، و زبان آن راستگویی، و قلب آن نیت نیکو، و عقل آن شناخت اسباب امور؛ و از ثمرات آن است: تقوی، و دوری گزیدن از هوس و هوی و پیروی از هدایت و پرهیز کردن از گناهان، و دوست داشتن برادران، و گوش دادن به سخنان دانشمندان و پذیرفتن از ایشان… نیز از ثمرات آن است: فروگذاشتن انتقام با قدرت، و قبیح شمردن ارتکاب باطل و پسندیدن پیروی ازحق، و گفتار راست، و دوری گزیدن از شادی به غفلت، و از انجام دادن هرکار که مایه پشیمانی شود. علم بر عقل عاقل می افزاید، و در آموزنده خود صفات پسندیده می آفریند… و آز را سرکوب می کند، و مکر را از کار می اندازد، و بخل را می کشد، و جانور وحشی را به بند می اندازد، و آدمی را به درستی در گفتار و کردار می رساند… (الحیاه، ج۲: ۵۱۷). تواضع  که صفتی قلبی است و با روح علمای راستین عجین شده است خود اثری گرانقدر برجای دارد که همانا شکوفا شدن حکمت است. عیسی مسیح (ع) در این باره چنین می فرماید که: از روی حقیقت این سخن را به شما می گویم: کشت در دشت می روید نه بر روی سنگ؛ حکمت نیز چنین است و در قلب متواضع شکوفا می شود نه در قلب جبار متکبر. آیا نمی دانید که هرکس سرش را به سقف بالا برد زخمناک می شود، و هرکس سرش را از سقف پایین تر آورد در سایه ی آن قرار می گیرد و سرپناه می یابد؛ و چنین است کسی که در برابر خدا سر فرود نیاورد، که خدا سرش را پایین خواهد آورد، و هر که برای خدا تواضع کند خدا او را سربلند خواهد ساخت. چنان نیست که عسل در همه حال در مشکها نیکو بماند، به همین گونه دلها نیز چنان نیست که حکمت در آنها شکوفا شود، اگر مشک پاره یا خشکیده یا بویناک نشده باشد ممکن است ظرف شایسته ای برای عسل باشد؛ به همین گونه است قلبها که تا آن زمان که با شهوات دنیا پاره نشده است و آزمندی سبب پلیدی آنها را فراهم نیاورده و خوشی و خوشگذرانی آنها را سخت و سنگین نکرده باشد، امکان هست که همچون ظرفی برای حکمت باشد (الحیاه، ج۲: ۵۱۵).

آنچه که درباب تواضع در خور توجه است این است تواضع بین عالم و متعلم متقابل است امام صادق(ع) می فرمایند: دانش را طلب کنید و با داشتن آن خود را به بردباری و وقار بیارایید، و نسبت به آن کس که به او علم می آموزید تواضع کنید، و در برابر آن کس که از او علم فرا می گیرید فروتن باشید و از علمای جبار نباشید که (سخن و کردار) باطل شما، (سخن و کردار) حق شما را از میان خواهد برد(الحیاه، ج۲: ۵۱۸).  بدیهی است که عالمانی که داری این صفات باشند هراینه بهترین بهتر[۱۳] و به فرموده امیر المومنین (ع) پس از امامان بهترین خلق خدایند[۱۴] (الحیاه، ج۲: ۵۲۶).

مسئولیت در برابر قرآن

و قال الرسول: یارب ان قومی اتخذوا هذاالقرآن مهجورا[۱۵] : پیامبر خدا گفت: پروردگارا! قوم من این قرآن را ترک کردند* وای برما که چقدر این آیه دردناک است و گرد شرمساری و خجلت را بر جبین هر مسلمانی می نشاند. آنچه که در الحیاه درباره مسئولیت علماء در برابر قرآن ذکر شده است آیات و روایاتی است که همه تفسیر و تذکیری از پشت سر انداختن کتاب خدا و دستورات آن در جامعه مسلمین می باشد که به پاره ای از آنان اشاره می شود. مسئولیت بزرگ عالمان دینی مانع شدن از هجر کلام الله در بین مردم می باشد و مسئولیت آنان در این وانفسای دوری از قرآن، بسیار سنگین تر است. امیر المؤمنین(ع) در سخنان خود درباره آینده مسلمانان و رفتار آنان با قرآن، غربت کلام خداوند را پیش بینی می کند که: در آن زمان حاملان کتاب آن را ترک کنند، و حافظان قرآن، آن را از یاد ببرند، و چنان شود که هوا و هوسها آنان را از راه بگرداند، و این را از پدران به میراث برند، و با تحریف کتاب به دروغگویی و تکذیب پردازند، و آن را به بهای اندک بفروشند و به آن بی رغبت شوند. در چنین روزگاری قرآن و اهل قرآن رانده و تبعید شده اند[۱۶]…(الحیاه،ج۲: ۴۹۰).

و در جای دیگری می فرمایند: به خدا سوگند، که پس از من بر شما زمانی خواهد آمد که در آن چیزی پوشیده تر از حق، و آشکارتر از باطل و فزونتر از دروغ بستن برخدا و پیامبر نخواهد بود. در آن زمان چیزی بی رواج تر از قرآنی نیست که درست خوانده (و بیان) شود، و پر رواج تر از آن نیست اگر با تحریف و تغییر بخوانند و (بیان کنند)، نیز در همه جا چیزی ناخوشتر و ناپسندتر از معروف، و چیزی پسندیده تر و مقبول تر از منکر نخواهد بود.[۱۷] (الحیاه، ج۲: ۴۹۰) امام جواد(ع) به درستی آثار وانهادن کتاب خدا را اینگونه بیان می کند که: هر جماعتی چون کتاب (قرآن) را کنار نهند، خدا علم کتاب را از ایشان می گیرد، و چون دشمن خود را دوست بدارند، او را بر آنان فرمانروا خواهد کرد. و از نمونه های کنار نهادن قرآن آن است که حروف آن را (به هنگام خواندن) درست ادا کنند و حدود آن را تغییر دهند؛ قرآن را می خوانند ولی احکامش را مراعات نمی کنند…[۱۸] (الحیاه،ج۲: ۴۹۱).

پایان بخش این گفتار را به حدیثی از باقرالعلوم اختصاص می دهیم امید آنکه روشنگر راهمان باشد.

امام باقر(ع)- به روایت از امام علی(ع): آیا می خواهید از فقیه راستین به شما خبر دهم؟کسی است که مردمان را از رحمت خدا نومید نکند…و برای تمایل پیدا کردن به افکار دیگران دست از قرآن برندارد. آگاه باشید که در علمی که  با تفهم و دریافت درست همراه نباشد، خوبی نیست، و در قرائتی که با تدبر همراه نباشد خیری نیست، و در عبادتی که با فهم و تفقه (درک جامع و درست دین ) همراه نباشد بهره ای نیست.[۱۹](الحیاه،ج۲: ۵۲۵)

پانوشت ها:

[۱]. امام صادق(ع)- از پدرانش، از علی (ع) : پیامبر(ص) گفت: سه کس نزد خدای عزوجل شفاعت می کنند و شفاعت ایشان پذیرفته می شود: پیامبران، علما، شهدا(بحار۸/۳۴-از خصال۱/۷۵).

[۲] .امام علی (ع): اگر حاملان علم آن را چنانکه شایسته است حمل کنند، خدا و فرشتگان و مردم دین پیشه آنان را دوست خواهند داشت، ولی آنان که علم را به خاطر دنیاطلبی به دست آوردند، به همین جهت خدا بر آنان خشمگین است و در نظر مردمان خوار و بیمقدارند(بحار۲/۳۷-از کتاب کنزالفوائد).

[۳] . پیامبر(ص): اهل دوزخ از بوی بد عالمی که علم خود را بی عمل گذاشته است آزرده می شوند. و از میان اهل آتش آنکه بیش از همه گرفتار پشیمانی و حسرت است، مردی است که دیگری را به راه خدا خوانده، و او پذیرفته و از راه طاعت خدا به بهشت راه یافته است، در صورتی که خود آن تبلیغ کننده به سبب ترک عمل به علم خود و پیروی هوای نفس، دوزخی شده است(عده الداعی/۶۷).

[۴] . امام علی (ع): طالبان این علم بر سه گونه اند … گروهی آن را برای بزرگی -فروشی و فریب دادن دیگران می آموزند… پس بر همانندان خود بزرگی و چیرگی می نمایند، و در مقابل توانگرانی که از ایشان پایینترند به تواضع می پردازند و خواستار حلوای ایشانند و دین خود را بر باد می دهند…(روضه الواعظین/۹).

[۵] . امام علی(ع): … هرچه را که خود قبول ندارند، مطابق علم نمی دانند و جز مشربی که خود دارد دیگر مشربها را قابل اعتنا نمی شمارد(نهج البلاغه/۷۲؛ عبده۱/۵۰).

[۶] . امام صادق(ع): مردمان بر چهارگونه اند: نادانی فروافتاده و دست در گریبان هوای نفس؛ عابدی نیرودار که هرچه عبادتش افزون شود تکبر او فزونی پیدا می کند؛ عالمی که خواستار راه رفتن مردمان در پشت سرخود و همچنین دوستدار ستایش مردم است؛ و چهارم آنکه راه حق را می شناسد و پیروی حق را دوست دارد که البته او ناتوان و مغلوب است و چنین کسی کاملترین اهل زمان توست و عاقلترین مردم.”بحار۲/۵۰ از کتاب خصال”

[۷] . امام عسکری (ع) : امام باقرگفت: عالم همچون کسی است که با خود شمعی دارد و همه جا را برای مردمان روشن می کند، پس هرکه با شمع او جایی را ببیند در حق او دعای خیر می کند. عالم نیز با خود شمعی دارد که تاریکی نادانی و سرگردانی را از میان می برد…(بحار۲/۴ – از تقسیر امام).

[۸] . هر آینه بندگان دانای خدا از او می ترسند و خداوند توانی بی همتا و آمرزنده است.سوره فاطر(۳۵):۲۸٫

[۹] . امام علی (ع): دانشمندان به سبب فراوانی نادانان، همچون غربا و بی کسانند. (غررالحکم/۴۰)

[۱۰] . سوره احزاب(۳۳):۳۹٫

[۱۱] .سوره فاطر(۳۵):۲۸٫

[۱۲] . پیامبر(ص)- به روایت امیرالمومنین(ع): هر که علم را برای رضای خدا طلب کند، به هیچ بابی از ان دست نمی یابد مگر آنکه به سبب آن، در نفس خود دارای فروتنیی افزونتر می شود، و در میان مردم بیشتر به تواضع می پردازد، وترس او از خدا افزایش پیدا می کند، وکوشش او در کار دین بیشتر می شود.و اینگونه کس همان است که از علم سود می برد، و باید آن را بیاموزد…(روضه الواعظین/۱۱).

[۱۳] . پیامبر(ص): هر آینه بهترین بهتر، نیکان علمایند (بحار۲/۱۱۰-از کتاب منیه المراد).

[۱۴] .امام عسکری(ع): به امیرالمومنین(ع) گفته شد: پس از امامان چه کسانی بهترین خلق خدایند؟ گفت: دانشمندان در صورتی که صالح و درستکار باشند (بحار۲/۸۹-از تفسیر امام).

[۱۵] .سوره فرقان(۲۵):۳۰٫

[۱۶] .”وافی” ۳(م۱۴)/۲۲٫

[۱۷] .نهج البلاغه/ ۴۴۸-۴۴۷؛ عبده ۲/۴۱٫

[۱۸] . کافی۸/۵۳٫

[۱۹] .وسائل۴/۸۳۰٫