چکیده
در غدیر خم، خداوند دین اسلام را کامل نمود و تمامی نعمت را به خلق ارزانی داشت. عالمان شیعی در طول تاریخ اسلام، در اطاعت از دستور پیامبر (ص) برای ابلاغ، پاسداشت و احیای محتوای غدیر، با تمام توان کوشیدند. در عصر حاضر «علامه حکیمی»، بر خلاف اکثر نویسندگان، که به گونه ای سطحی موضوع غدیر را بررسی نموده اند، با نگاهی متفاوت به این موضوع پرداخته و ابعاد آن را تا به امروز گسترش داده است. وی عدالت، امامت و ثقلین را شالوده غدیر می داند.
واژگان کلیدی: غدیر، امام علی (ع)، علامه حکیمی، امامت

مقدمه
محمد (ص) در گذرگاه تاریخ، در «وادی غدیر» ایستاد و دیگر حماسه جاوید خورشید اوج گرفت، و رفت تا بر تمام زاویه های زندگی انسانی بتابد. او با شادیِ تمام که همچون علی (ع)، رهبری در میان انسان ها می گذارد، چشم از طلوع و غروب خورشید فروبست، و جهان انسان ها را به دست علی (ع) سپرد؛ و بدین سان یقین داشت که کار انسان به سامان رسیده است و مطمئن بود که زندگی ها، پاک و روحانی می شود، و حقوق بشر تأمین می گردد، ولی افسوس، که در برابر این رودباری که می خواست خروشان، از دامنه کوه های عظیم فضیلت، علم، عدالت و تقوی سرازیر گردد سدهایی قرار داده شد، و به گفته ولتر : «آخرین اراده پیامبر اسلام اجرا نشد.»
محمد (ص)، از جریان نفاق در میان امت خود، آگاه بود و بارها در غدیر از حاضران در ابلاغ واقعه غدیر یاری جست. تاریخ تا به امروز شاهد همت مومنان واقعی در گسترش پیام غدیر بوده است. امواج پردامنه غدیر در امتداد زمان، به صورت روایت و حدیث و با گسترشی حیرت انگیز، در کتب اسلامی منعکس گشت. در عصر کنونی نیز بسیاری از نویسندگان و عالمان دینی به تبیین مسئله غدیر پرداخته اند.
از جمله «علامه حکیمی»، که در آثارش از معارف و آرمان های شیعه سخن گفته است، با نگرشی دقیق و ژرف، و با یک نگاه تازه به تبیین و تحلیل جایگاه و نقش غدیر در جامعه اسلامی پرداخته است. وی که تفسیری متفاوت از غدیر ارائه می دهد، غدیر را حامل پیام سیاسی نیز می داند و دامنه آن را تا حال و آینده می کشاند. او از همانجا آغاز کرده که دیگران به پایان برده اند و کار آنان را ادامه داده ولی تکرار نکرده است.
از نظر حکیمی در بررسی غدیر، سخن این نیست که فقط بحثی کنیم درباره غدیر و حدیثی و … همین. سخن این است که چه بوده است؟ و چه شده است؟ و چه بایسته است که باشد؟
در این مقاله سعی بر آن است دیدگاه متفاوت علامه حکیمی، در مورد واقعه غدیر با تکیه بر آثار ایشان بررسی شود.

غدیر حقیقتی فراتر از زمان
برخی از کسانی که درباره غدیر سخن گفته اند، آن را به صورت واقعه ای تاریخی مطرح کرده اند که گذشته است و هیچ ربطی به زمان حال ندارد. به نظر این گروه، غصب خلافت علی (ع) و نادیده انگاشتن حدیث غدیر، رخدادی مربوط به چهارده قرن پیش است.
حال آنکه نگریستن به واقعه غدیر به چشم یک امر تاریخی که قرونی بر آن گذشته، خلاف فهم دین و فهم این واقعه است. صورت ماجرای غدیر، چنین است، اما محتوای آن چه؟ از اسلام و دعوت آن به یکتاپرستی، عدالت، نماز، زکات، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر نیز چهارده قرن گذشته است. اما این ها حقایق زمانی نیستند؛ بلکه ابدی اند که با واحد انسان و حیات او باید سنجید. محتوای غدیر نیز یکی از همین حقایق است که تا هر لحظه که فجری بدمد و طلوعی باشد، باید حاکم بر زندگی بماند. (حکیمی، حماسه غدیر، ص. ۴۲)
اهمیت غدیر تنها از نظر تاریخی نیست؛ بلکه اعتقاد به جنبه دینی آن، بر هر مسلمانی لازم است. غدیر، نه تنها در جامعه اسلامی بلکه هر جامعه دیگری نیز مصداق دارد. محتوای اصلی واقعه غدیر و سخنان پیامبر (ص) در آن روز چنین است: تعیین شکل صحیح رهبری و سرپرستی اهل حق، لزوم ایمان به حکومت پیشوای عادل و بیعت کردن با او، اطاعت از چنین حکومتی، مخالفت با هر نظام ستمگری که حقوق مردم را رعایت نکند و جانب محرومان را نگیرد. از این رو حماسه غدیر، چونان مشعلی جاودان در ذهن ها، زمان ها و نسل ها همیشه فروزان است و جوهر سیال آن در کالبد جوامع همیشه جاری است. (حکیمی، بعثت، غدیر، عاشورا، ص. ۳۵)
غدیری که شماری از دانشوران شیعه مطرح می کنند، در اختلاف میان اسلاف شیعه و سنّی، خلاصه می شود و ربطی به اخلافشان ندارد. یکی می گوید خلافت، حق علی (ع) بود و دیگری می گوید نبود. اما حکیمی، غدیر را حامل پیامی سیاسی نیز می داند و دامنه آن را تا حال و آینده می کشاند. وی بر آن است که غدیر یعنی پذیرش حکومت معصوم (در عصر امامت)، و حکومت عادل (در عصر غیبت). اگر امام معصوم باشد، حکومت از آن اوست و اگر نباشد، حکومت باید به دست افراد نزدیک به او باشد. حکومت های حال و آینده باید علی (ع) را الگو قرار دهند. (اسفندیاری، راه خورشیدی، ص. ۱۶۹)
از تأکید پیامبر (ص) به ابلاغ «محتوای غدیر»، به خوبی روشن می شود که فلسفه غدیر، یک فلسفه ابدی است که باید امت اسلامی هیچ گاه از درک محتوای آن غفلت نکنند، و هرکس آگاه گشت به دیگران برساند. این دستور پیامبر مسلمانان است. (حکیمی، سرود جهشها، ص. ۹۸)

غدیر و عدالت
عدل، جزء ذاتی حقیقت ادیان ابراهیمی است. مهم ترین پیام غدیر برای مسلمانان، برادری و تطبیق عدالت در جامعه است. گسترش عدالت مهم ترین فلسفه غدیر است و درس مهم غدیر این است که اگر امامت و رهبری مسلمانان به عالم ترین، باتقواترین و پاک ترین فرد سپرده شود، عدالت در جهان گسترده می شود. ۱۸ ذی الحجه یادآور واقعه ای تاریخی است که در آن رسول خدا (ص) به امر خداوند متعال، علی (ع) را به عنوان خلیفه و جانشین خود منصوب کرد تا شاخص حاکم اسلامی برای همه مسلمانان تبیین گردد و در حافظه تاریخی بماند و چراغ راه امت پیامبر (ص) تا آخر باشد.
از منظر علامه حکیمی و با توجه به آثار ایشان، تأکید بر مسئله غدیر چیزی جز تأکید بر احقاق حق و نشر عدالت و مبارزه با ستم و جهل، نیست.
خاتم پیامبران در کنار برکه خشک و سوزان غدیر، با نزول آیات وحی و امر الهی، علی (ع) را چونان استوارترین استوانه عدالت و ستون خیمه حیات و عماد حقیقت، در کانون حیات بشری بر پای داشت. (حکیمی، مرام جاودانه، ص. ۳۴)
روز غدیر را باید به حق، روز پایه ریزی عدالت عمومی نامید. (حکیمی، سرود جهشها، ص. ۱۱۰) غدیر، روز سعادت ابدی انسان، آزادی واقعی بشر و حکومت دادگری و فضایل است. اگر مسیر این هدایت بزرگ، انحراف نمی یافت و در جلوی این پرتو عدالت و تربیت، ابرهای تیره قرار نمی گرفت و مانندِ علی (ع) زمام رهبری و سرپرستی اجتماع اسلامی را در دست می گرفت، اصلاح جهان عملی می گشت. اگر آنان که سنگ دلسوزی اسلام را به سینه می زدند، می کوشیدند تا حکومت عادله علی (ع) استقرار یابد و حق خاندان رسول (ص) محفوظ مانَد، طولی نمی کشید که بانگ عدالت در شرق و غرب طنین انداز می شد و دین به معنای واقعی در اعماق اجتماعات گسترش می یافت و قرآن کریم با مبیّنی چون نهج البلاغه به کار بسته می شد؛ آنگاه فرشته عدالت بال می گشود و در جهان از این همه ظلم ها و بدبختی ها، جهالت ها و جنایت ها و این سپری شدن عمر انسان بدون تربیت صحیح، اثری نبود. (جمعی از دبیران، حساسترین فراز تاریخ، ص. ۹۵)
امام علی (ع) در خطبه ای که در روز جمعه، همزمان با عید غدیر، خواند، فرمود: «در این روز دو عید بزرگ است که قوام یکی به دیگری است. یعنی باید اسلام و شعائر آن با سرپرستی پیشوایی عدالتخواه، آمیخته شود تا سعادت دو جهان تأمین یابد.» (حکیمی، سرود جهشها، ص. ۱۳۵)
علامه حکیمی یکی از دو اساس اعتقادی شیعه به غدیر و محتوای آن را تحقق بخشیدن به حکمت سیاسی قرآنی و فلسفه والای اجتماعی، یعنی حفظ حقوق توده ها، می داند و این ممکن نیست جز در سایه حکومت شیعی که حکومتی باشد مسانخ با حکومت علی (ع). (همان، ص. ۱۳۷-۱۳۸)
غدیر سپری شد، علی (ع) ماند و قرآن، و قرآن ماند و علی (ع). (علی مع القرآن و القرآن مع علی). حال باید بر طبق این کتاب، قسط و عدل اجرا گردد. اساسی ترین مشکل قریش حجاز و سرمایه داران بازار مکه با قرآن از نخست، همین نکته بود که قرآن می گفت باید عدالت اجرا شود. (حکیمی، مرام جاودانه، ص. ۳۴) و پیام غدیر نیز جز این نبود.

غدیر، تجلی امامت
غدیر، تجلی گر حکومت و زعامت در جامعه اسلامی و بهترین فرصت برای تبیین جایگاه امامت، است. زنده نگاه داشتن مسئله امامت و غدیر یعنی زنده نگاه داشتن اسلام. با نزول آیه «اَلیومَ أَکمَلتُ لَکُم دینُکُم…» از سوی خداوند متعال در سرزمین جحفه و کنار برکه غدیر، اعلام گشت، دین اسلام-این نعمت خدایی-تمام و کمال در دسترس بشر قرار گرفت.
این واقعه-پس از بعثت پیامبر اکرم (ص)- عظیم ترین واقعه بود در تاریخ انسان، که انسان به آستانه دین کامل الهی رسید و صورت کامل دین ابدی در اختیار انسان قرار گرفت. (حکیمی، سرود جهشها، ص. ۱۰۰-۱۰۱)
با انتصاب علی (ع) به عنوان پیشوا و رهبر در روز غدیر، مدیری برای جامعه و مفسّر و آموزشگری برای قرآن و معارف اسلامی از جانب خدا انتخاب گردید که احیاکننده فطرت انسان، زاهدی انسان دوست، تقسیم کننده ای مساوات گرای، پناهی برای مظلومان و بی پناهان، و پتکی گران بر فرق متجاوزان و متکاثران است.
نظر حکیمی، اسلام شناس آگاه و پژوهشگر دینیِ معاصر، در مورد فلسفه سیاسی اسلام (امامت)، چنین است؛ برخی چنین پنداشته اند که در اسلام راجع به رهبری (فلسفه سیاسی) تأکیدی نشده است. نیازی نیست که بگوییم این سخن بر خلافِ خودِ سنت است، زیرا پیامبر خدا (ص) از روز آشکار کردن دعوت خویش تا لحظه مرگ –برپایه مآخذ اهل سنت و صرف نظر از مدارک مهم شیعه- لحظه ای سخن گفتن درباره این موضوع مهم را فرونگذاشته است. کتب روایی اسلام، مملو از احادیث ارشاد امّت به امامت است.
طبری مورّخ معروف شیعه می نویسد: «پیامبر اکرم (ص) کارگزاران خود را به همه شهرها و سرزمین هایی که مردمان آن ها مسلمان شده بودند، فرستاد تا اموال عمومی و سهم بیت المال را بستانند و به مرکز اسلام بفرستند.» اکنون آیا چنین دینی به تشکیل حکومت دینی و مسائل سیاسی نظر ندارد؟ آیا چنین پیامبری که به همه شهرهای مسلمان برای جمع آوری بیت المال کارگزار می فرستد، می شود نسبت به تعیین جانشین پس از خود و سرنوشت آینده قرآن و امّت، کلمه ای بر زبان نیاورد؟ پس در اسلام فلسفه سیاسی به صورت جدی مطرح بوده و جزء ارکان اصلی قرار داده شده است. علما و سَلَف شیعه، از آغاز و از میان خودِ صحابه، به اهمیّت مسئله رهبری توجه داشته اند و در طول تاریخ هیچ گاه از اهمیّت آن غفلت نورزیده اند. (ر. ک. حکیمی، حماسه غدیر، ص. ۵۳-۶۲)

وحدت اسلامی در پرتو احیای غدیر
اگر محتوای غدیر در جامعه مسلمانان اجرا شده بود، به یقین جامعه یک دست و متحد قرآنی تشکیل می شد و مسلمانان همراه با قرآن، امام معصوم و اخلاق اسلامی، همه اقوام و ملل عالم را به سوی کمال انسانی پیش می بردند و آن گاه در جامعه ای می زیستند که امام علی (ع) آن را چنین ترسیم نموده است:
«اگر علم را از معدن آن به دست آورده بودید و خیر و سعادت را از جایی که می بایست می اندوختید، و در میانِ نقطه روشن راه پا می نهادید و طریق حق را به روش خودش می پیمودید، راه های سعادت سرخوشانه شما را استقبال می کردند و پرچم ها برای شما آشکار می گشتند و اسلام بر سراسر زندگی شما فروغ می پاشید. در آن صورت (و در آن حکومت که حکومت واقعی اسلام همان است و بس) یک تن در میان شما نیازمند یافت نمی شد و به احدی از شما (چه مسلمان و غیرمسلمان) ستم نمی رفت.» (حکیمی، پیام جاودانه، ص. ۲۰۷-۲۰۹)

غدیر، بازگشت به قرآن و عترت
در آثار حکیمی، تشیّع، امامت، وصایت، ثقلین و غدیر، واژه هایی است که زیاد تکرار شده است. حدیث ثقلین چندان که در آثار حکیمی یاد شده، در آثار هیچ یک از دانشوران معاصر به چشم نمی خورد. حکیمی به جای شعار «بازگشت به قرآن»، شعار «بازگشت به ثقلین» را مطرح می کند و البته در این کار آهنگ تحدی با اهل سنت را ندارد. (اسفندیاری، راه خورشیدی، ص. ۱۶۵)
رجوع به قرآن، بدون رجوع به اهل آن (ائمه عترت) ممکن نیست. در احادیث غدیر، آمده است: «هرگز کسی قرآن را برای شما معنی و تفسیر نتواند کرد… مگر این کس که اکنون دست او را گرفته ام و بالا آورده، به شما نشان می دهم»؛ یعنی علی(ع). (حکیمی، سرود جهشها، ص. ۹۹)
وی در کتاب شرف الدین، به حدیث ثقلین پرداخته است که در دو بخش قابل تأمل است:
در رابطه با اهل سنت، که چگونه و چرا به سخنان پیامبر (ص) پشت کردند، و آل محمد (ص) را کنار گذاشتند و قرآن و احکام آن را از اهل قرآن فرا نگرفتند و در دین، سیاست، تعلیم و هدایت به دیگران روی آوردند.
تذکر به شیعیان، درباره غفلت از معارف آل محمد (ص) و علوم حاملان قرآن. زیرا اگر نقش تعلیمی اهل بیت (ع) فراموش شود، نقش هدایتی آنها نیز فراموش شده است و همین غفلت است که زیان ها به اسلام و مسلمین می زند و آنچه شیعیان را از ضلالت و گمراهی مصون می دارد، تمسک به قرآن و عترت با هم است. (حکیمی، شرف الدین، ص. ۶۲-۶۵)

غدیر و شعر متعهد
کاروان ادب، داستان غدیر و سایر مناقب علی (ع) را بر دوش خود و در امتداد زمان حمل می کند، و زبان شعر، ترجمان صفات ملکوتی علی (ع) و واقعه غدیر است. ادبیات و شعر با اثر نافذی که دارند، به سوی این هدف مقدس پیش می رفتند و مشعل فروزان علی شناسی را فرا راه عواطف حساس و ذوق های سلیم اجتماعات قرار می دادند و دل و جان شنوندگان را تسخیر می کردند. از این رو آنان در تحکیم مبانی دین خدا به پیروزی های بزرگ دست می یافتند. (حکیمی، امواج غدیر، ص. ۲۷)
ارزش انتشار پیام غدیر در نگاه حکیمی به اندازه ای است که در نوشته هایش از تمام کسانی که در این راه کوشیده اند، یاد نموده است و شاعرانی که حتی چند بیتی از غدیر سروده اند را شاعرانی متعهد دانسته و دانشورانی را که به محتوای غدیر پرداخته اند-حتی در چند سطر- را ستوده است. از آن جمله می توان به شاعرانی چون صاحب بن عباد، کعب بن زهیر، ابن ابی الحدید، لوبس سلامه (ادیب و شاعر مسیحی)، شیخ صفی الدین حلی، شیخ محمد بن حمزه تستری (شوشتری) حلی مشهور به ابن الملا و دانشورانی چون خواجه نصیرالدین طوسی، ابوریحان بیرونی و ابن سینا و علامه امینی اشاره نمود. (ر. ک. حکیمی، ادبیات و تعهد در اسلام)
نتیجه گیری
غدیر، مهم ترین واقعه تاریخی اسلام، پس از بعثت پیامبر (ص) است که نباید آن را تنها در بعد تاریخی محصور ساخت و پرداختن به جنبه تاریخی مطلق، ظلمی است مضاعف در حقِ حقیقت.
علامه حکیمی، که در آثارش از معارف و آرمان های شیعه سخن گفته است، با نگرشی دقیق و ژرف، و با یک نگاه تازه به تبیین و تحلیل جایگاه و نقش غدیر در جامعه اسلامی پرداخته است و ابعاد آن را تا به امروز گسترش داده است. وی عدالت، امامت و ثقلین را شالوده غدیر می داند و معتقد است چون مرجعیت سیاسی و علمی را از علی (ع) گرفتند، پراکندگی، عقب افتادگی و ذلت پذیری همواره نصیب جامعه اسلامی شد که امروز همه مسلمانان گرفتار آن هستند.

__________

منابع و مآخذ
اسفندیاری، محمد، راه خورشیدی : اندیشه نامه و راه نامه استاد محمدرضا حکیمی، چاپ اول، قم، دلیل ما، ۱۳۸۲
جمعی از دبیران، حساس ترین فراز تاریخ یا داستان غدیر، چاپ نوزدهم، تهران، نشر آفاق، ۱۳۸۷
حکیمی، محمدرضا، ادبیات و تعهد در اسلام، چاپ پانزدهم، قم، دلیل ما، ۱۳۸۹
حکیمی، محمدرضا، امواج غدیر، چاپ دوم، قم، دلیل ما، ۱۳۸۹
حکیمی، محمدرضا، بعثت، غدیر، عاشورا، مهدی، چاپ بیستم، قم، دلیل ما، ۱۳۹۰
حکیمی، محمدرضا، پیام جاودانه، چاپ چهارم، قم، دلیل ما، ۱۳۸۸
حکیمی، محمدرضا، حماسه غدیر، چاپ بیست و ششم، قم، دلیل ما، ۱۳۸۹
حکیمی، محمدرضا، سرود جهشها، چاپ چهاردهم، قم، دلیل ما، ۱۳۸۹
حکیمی، محمدرضا، شرف الدین، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۰
حکیمی، محمدرضا، مرام جاودانه، چاپ سوم، قم، دلیل ما، ۱۳۸۶