چکیده ای از مقاله « جایگاه امام صادق در علوم قرآنی و تفسیر», نوشته عباس مصلایی پور یزدی،
مقدمه
امام صادق علیه السلام شخصیتی محوری در میان ائمه دوازدگانه دارد. دوران امامت ایشان مقارن بود با انتقال حکومت از بنی امیه به بنی عباس و همچنین مواجهه اسلام با دیگر دین ها و مسلک های یهودی و مسیحی.( ابعاد شخصیت و زندگی امام صادق، صص۱۷ و ۱۸) جایگاه و نقش کلیدی بنیانگذار مذهب جعفری و تدوینگر تعالیم امامیه در ترویج فرهنگ و معارف قرآن را نمی شود نادیده گرفت.؛ از این رو در این جستار جایگاه امام صادق در تفسیر و علوم قرآنی را بررسی و آن را در چهار محور کلی تبیین کرده است. چکیده ای از مقاله که شامل رویکرد امام به قرآن و همچنین تاثیر آموزه های روایی حضرت بر تفاسیر اهل سنت و شیعه است, را آورده و در پایان دسته بندی کلی نویسنده از محتوا و گونه های روایات های تفسیری را به همراه نمونه عینی آنها می آوریم.
جایگاه امام صادق(ع) در تفسیر و علوم قرآنی
۱٫ نقش هدایتی و تربیتی در تفسیر
۲٫ تربیت مفسر
۳٫بیان مبانی و اصول راهبردی
۴٫ جلوگیری از انحراف ها و کج اندیشی ها در تفسیر
ما در این گزیده بیشتر بر روی گزینه چهارم؛ یعنی پیشگیری امام از کج اندیشی و بر نمونه های روایات تفسیری امام در فهم قرآن تاکید داریم.
۱٫ بیان مبانی و اصول راهبردی
یکی از نقش های مهم معصومان ارائه مبانی و اصول راهبردی است که نقش اساسی و تاثیرگذاری در فهم قرآن داشته و کلید راهگشایی برای مفسران است. ما در اینجا به مهمترین آنها اشاره می کنیم:

۱٫۱- تفسیر به امور علمی و قطعی و پرهیز از اموز ظنی و احتمالی
۱٫۲- توجه به مسائل اعتقادی آیات
۱٫۳- توجه به بعد ولایی آیات
۱٫۴- تاکید به جاودانه بودن قرآن
۱٫۵- ارجاع آیات متشابه به محکم
۱٫۶- آشنایی با آیات ناسخ و منسوخ قرآن
۱٫۷ قرآن، معیار فهم حقیقی دین
۲٫جلوگیری از انحراف ها و کج اندیشی ها در تفسیر
امام صادق با تبیین صحیح آموزه های دینی از کج اندیشی منحرفان در فهم دین جلوگیری می کردند. نویسنده چند نمونه را با ذکر سند آورده است:

۱ پاسخگویی امام به شبهات
۲٫ مقابله امام باتفسیر های جاهلانه و برداشت های غلط
برای مثال شخص عوام فریبی که با استناد به آیه ۱۶۰ انعام« مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَهِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّیِّئَهِ فَلا یُجْزى‏ إِلاَّ مِثْلَها» تصور می کرد با مال دزدی می توان به ثواب احسان رسید. (نک : ابن بابویه المعانی، صص۳۴و ۳۵)
۳٫ رفع تعارض های ظاهری میان آیات
« ابن ابی العوجاء» مدعی تناقص میان دو آیه ۳ و ۱۲۹ سوره نساء بود. امام در پاسخ به او فرمودند که آیه اولی درباره نفقه است و آیه دیگر ناظر به مسئله موّدت و دوستی بین همسران است.(کلینی، کافی،ج۵: ۳۶۳)
۴٫ جلوگیری از تفسیر به رأی
یکی از مباحثی که در علوم قرآنی و تفسیر مطرح بوده و نظرات امام صادق نقش ویژه ای در تبیین آن دارد، مسئله تفسیر به رأی است . امام می فرمایند اگر کسی قرآن را به رأی خود تفسیر کند هرچند هم تفسیرش درست باشد، اجری نمی برد. (عیاشی، تفسیر، ج۱: ۱۷) این روایت در کتاب های تفسیری شیعه و نیز در آثار متأخران اهل تسنن هم موجود است. (برای نمونه نک: ابوزهره، الامام الصادق : ۳۱۶)
۳٫ بازتاب آموزه های امام در آثار فریقین(امامیه و اهل سنت)
تکیه اصلی امامیه از نظر فکری و عقیدتی بر امام صادق بوده و بخش بزرگی از علوم اهل بیت به وسیله ایشان اشاعه یافته است. اقوال تفسیری امام صادق در تفاسیر مأثور امامیه در سرتاسر کتاب های ۱٫تفسیر عیاشی ۲٫ تفسیر فرات کوفی ۳٫ تفسیر منسوب به ابراهیم قمی ۴٫ تفسیر صافی فیض کاشانی ۵٫ البرهان سید هاشم بحرانی ۷٫ تفسیر نور الثقلین حویزی مشهود است. روایت های تفسیری امام در در برخی منابع تفاسیری اهل تسنن هم از جمله در کتاب های ۱٫ بحر العلوم سمرقندی ۲٫ الکشف و البیان عن تفسیر قرآن ثعلبی ۳٫ معالم التنزیل بغوی و ۴٫ تفسیر القرآن العظیم ابن کثیر و ۵٫ جواهر الحسان ثعالبی مشاهده می شود.
۳٫۱ تقسیم بندی روایات تفسیری
روایت رسیده از امام صادق نسبت به دیگر ائمه بیشتر بوده و تعداد روایان آن حضرت به حدود چهار هزار نفر رسیده است. اقوال تفسیری امام صادق در یک بررسی به سه شاخه کلی تقسیم می شود:
الف) روایاتی در باب جایگاه و فضیلت قرآن و اهمیت آن در زندگی انسان
قرآن آخرین کتاب آسمانی است که برای هدایت بشر آمده است؛ لذا باید قوانین آن به گونه ای باشد که بتواند این نقش هدایتکری را برای فرد و جامعه ایفا کند. لازمه این مبنا برخوردای این کتاب از احکام جاودانه و باطنی عمیق و انطباق با زمان های حال و آینده است. امام می فرمایند: « قرآن تأویل دارد و بسان روز و شب و مه و مهر در جریان است.» (نعمانی، الغیبه:۱۳۳) حدیثی در اقبال ابن طاوس (ج۱: ۲۳۲) در دعای شروع قرائت قرآن از امام صادق آمده است که « خدایا قرائتم را قرائتی که در آن تدبر نیست قرار مده؛ بلکه به گونه ای باشم که در آیاتش تدبر کنم.» .امام رمز و راز جاودانگی قرآن و طراوت و تازگی کلام خدا را در این می داند که خداوند آن را برای زمان خاص و مردمی خاص نازل نکرده است؛ به همین خاطر قرآن در هر زمان تازه است و نزد هر قومی تا روز قیامت شاداب است. (ابن بابویه، عیون، ج۱: ۹۳)
اصل و اساس شریعت، قرآن است. امام می فرمایند: هیچ چیزی نیست که محل اختلاف دو نفر باشد ؛مگر آنکه برای آن اساسی در کتاب خدا وجود دارد؛ لکن عقل ها و فهم های عادی آن را درک نمی کنند (برقی محاسن،ج۱ : ۲۲۸) حضرت بر عرضه سنت بر قرآن نیز تاکید کرده و می فرمایند بر سراپرده هر حقی حقیقتی و نوری نهفته است؛ بنابراین آنچه با قرآن سازگار است را بگیرید و آنچه مخالف است رها سازید.(برقی، محاسن،ج ۱ :۲۲۶)
ب) روایاتی در موضوع علوم قرآنی( مانند ناسخ و منسوخ؛ محکم و متشابه؛ اسباب نزول و خواص تلاوت آیات و سور)
قرآن کریم آیاتش را به دو دسته محکم و متشابه تقسیم کرده «آل عمران/ ۷» یکی از راه های تفسیر درست قرآن، فهم متشابهات با استفاده از آیات محکم است. امام بهره گیری از قرآن را برای کسانی روا می داند که به آیات محکم و متشابه و نتاسخ و منسوخ توجه دارند و در غیر این ضورت, برای آنان گمراهی به همراه دارد.(کلینی، الکافی، ج۵: ۳۶) چند نکته ای مهم از آیه ۷ آل عمران فهمیده می شود:
۱٫ بیان استقلال فهم قرآن؛ اگر جایی از قرآن برای انسان نامفهوم بود، در جایی دیگر از قرآن باید به سراغ آن رفت.
۲٫ تأویل و فهم متشابهات نزد خداوند و راسخان در علم است.
۳٫ تعبیر « ام الکتاب» اصل بودن و مرجعیت آن را نسبت به متشابهات نشان می دهد.
در باب خواص سوره ها هم روایتی از امام در باب فضیلت خواندن سوره فجر بخصوص در نمازها آمده است: « سوره فجر را در نماز های واجب و مستحب خود بخوانید؛ چرا که آن، سوره حسین بن علی است و هر کس که آن را بخواند در بهشت همراه حسین و در رتبه و درجه او خواهد بود»(ابن بابویه، ثواب:۱۲۳)
ج)روایاتی درتفسیر آیات
روایات های تفسیری امام بسیار فراوان است که مولف در ادامه به طور مفصل آورده و در اینجا به یک نمونه بسنده کرده است. از حضرت نقل شده که منظور از « متوسمین» در آیه ۷۵ سوره حجر « إِنَّ فِی ذلِکَ لآَیاتٍ لِلْمُتَوَسِّمِینَ » متفرسان است.(ابونعیم، حلیه:ج۳: ۱۹۴)
۴٫ گونه های روایات تفسیری امام صادق(ع)
روایات تفسیری امام را از حیث محتوا می توان در چند دسته کلی طبقه بندی کرد:
۴٫۱- شرح واژگان
برخی روایت ها در شرح واژگان و معانی لغوی آن است گرچه این تبیین واژه تفسیر قرآن نیست؛ اما مقدمه ای برای فهم پیام الهی است. امام صادق در دو جنبه تبیین واژه کرده اند:
۱٫جنبه ظاهری و لفظی و استعمال آن در محاوره عرب. ۲٫ تفسیر کلمه و توجه به معانی خاص
برای مثال در ذیل آیه ۲۹ سوره اسراء«وَ لا تَجْعَلْ یَدَکَ مَغْلُولَهً إِلى‏ عُنُقِکَ وَ لا تَبْسُطْها کُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً » امام کلمه «محسور» را که به معنای حسرت زده است، برهنگی و عریانی معنا کرده اند: (قمی، تفسیر،ج ۹: ۱۹) « درانفاق کردن چنان گشاده دستی ننما که دچار برهنگی و درماندگی شوی.» یا در آیه ۳۱ اسراء « وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ خَشْیَهَ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیَّاکُمْ…»کلمه « إملاق» را فقر وگرسنگی معنا کرده(عیاشی، کتاب،ج۲: ۲۹۰) در آیه اول تفسیر واژه است؛ چرا که محسور به معنای حسرت زده است؛ اما حضرت به علت حسرت توجه کرده اند. چرا که بخشش کردن تا حدِّ برهنگی و عریان شدن یکی از علت های حسرت خوردن است.
۴٫۲- .شرح مفاد کلمه
در دسته ای از روایات امام مفاد کلمه را تبیین می کند و در مقام بیان لغت نیست. برای مثال در کلمه«یوم التناد» در آیه ۳۲ غافر«وَ یا قَوْمِ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنادِ » که معنای لغوی واژه «روز ندا دادن به یکدیگر» است؛ امام در شرح و تفسیرآن، آیه ۵۰ سوره اعراف را بیان کرده و فراتر از معنای لغوی پیش رفته اند.(عیاشی، ج۲: ۱۹) چرا که, عینیت روز قیامت و ویژگی آن را بیان می کنند.
امام در روایت هایی مفهوم «کرسی»، «خشم خداوند» و « حق تقاته» را در آیات قران تبیین می کنند. «حفض بن غیاث» روایتی را از امام در توضیح واژه کرسی درآیه ۲۵۵ سوره بقره«َ وَسِعَ کُرْسِیُّهُ السَّماواتِ وَ الأرْض» نقل می کند که فرمودند مراد از آن، علم پروردگار است که بر آسمان ها و زمین سیطره دارد. (ابن بابویه، التوحید: ۳۲۷)
امام در تفسیر آیه ۵۵ زخرف«فَلَمَّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ » می فرمایند: خداوند مانند ما تاسف نمی خورد؛ بلکه تأسف و رضای خدا همان تأسف و رضای دوستان خداست. و خشم دوستان خدا درحقیقت, خشم خداست.(همان, ۱۶۸و ۱۶۹) ابوبصیر درباره عبارت «حق تقاته» در آیه ۱۰۲ آل عمران«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقاتِهِ» از امام سوال می کند و امام در جواب می فرمایند که حق تقاته آن است که خداوند اطاعت می شود، عصیان نشده ؛ ذکر شده و فراموش نمی شود؛ شکر می شود و مورد کفران قرار نمی گیرد. (ابن بابویه المعانی:۳۴۰)
۴٫۳- .شرح جمله
در برخی گونه ها امام در مقام شرح جمله و زدودن ابهام و اجمال کلام است. مانند روایت امام در شرح این آیه « الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى‏ »(طه:۵) که آمده است خدای رحمن از هر جهت بر عرش استیلا دارد؛ پس چیزی نیست که نزدیک تر به او باشد. (قمی، تفسیر،ج۲: ۵۹)
۴٫۴- .تأویل آیات
در برخی روایات امام به معانی غیر از ظاهر الفاظ و توجه به فراسوی معانی است. به عقیده نویسنده در تأویل، یکی از لایه های چندگانه نص کشف می شود و علم دستیابی به حقایق از راه تأویل و کاوش متن به بشر داده شده است و اگر قرار بود فقط خدا بداند نزول قرآن و قصد معانی آن لغو می شد. در آیه ۷ آل عمران آنچه نهی شده منحصر در تأویل قرآن نیست؛ بلکه تأویل آیه به انگیزه فتنه جویی و ضرب قرآن به قرآن به جای شاهد آوردن قرآن به قرآن است. با آنکه معانی درست آن را می داند. عبارت «ابتغاء الفتنه» یعنی اینکه تأویل کنندگان می دانند تأویلشان با مراد خداوند مغایر است؛ اما آن را بر انگیزه باطل خود تغییر می دهند. تأویل قرآن در برابر تفسیر قرار می گیرد و تأویل آیات و تفسیر باطنی آن نزد راسخان در علم است.
در آیه ۲۱ رعد« وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ …» کلمه «یصلون» را در معنای ظاهری به صله رحم و پیوند خویشاوندی ارجاع می دهند؛ در حالیکه امام ذیل آیه می فرمایند که نهایت تأویل آیه پیوند تو به امامت و ما اهل بیت است.(عیاشی، التفسیر،ج۲: ۲۰۸)
درباره آیه ۹حجرات : « وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الأْخْرى‏ فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّى تَفِی‏ءَ إِلى‏ أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَیْنَهُما بِالْعَدْلِ… » در روایت امام آمده است که این آیه درباره کسانی مصداق یافته است که جنگ جمل را علیه امیرالمومنین راه انداختند.(کلینی، الکافی،ج۸: ۱۸۰) در واقع مصداق خارجی و عینی مفاهیم «قتل» و « طائفتان»، « اصلاح» و «عدل» در ورای آیه نهفته است
۴٫۵- تعیین مصداق و مصادیق
مصداق یعنی آوردن نمونه های عینی و خارجی در تطبیق با حقایق و اشاره های قرآنی. روایات بسیاری از امام صادق در نشان دادن مصداق آیات رسیده و گاه با آنکه مفهوم کلام قرآن کلی است؛ اما تعبیر امام منحصر در همان مصداق است.در ذیل آیه ۳۷ سوره مبارکه نور طبرسی از امام نقل می کند که « رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَهٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ …» آنان کسانی هستند که هنگام نماز، تجارت و خرید و فروش خود را رها کرده به نماز مشغول می شوند.(طبرسی، مجمع،ج۷: ۲۲۷ و ۲۲۸) واضح است که «ذکر الله» مفهوم عام داشته و مصداق های فراوانی را شامل می شود؛ در حالی که امام مفهوم نماز را برای آن آورده اند.
در آیه ۱۷ آل عمران« وَ الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالأْسْحارِ » امام می گویند که کسی که بعد از رکوع نماز وتر هفتاد بار استغفار کند, از استغفار کنندگان در سحرها است. (عیاشی، تفسیر،ج ۱: ۱۶۵) یعنی کسانی که نماز شب می خوانند.
در آیه ۱۰۳ آل عمران « وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا » امام بیان داشتند که ما حبل اللهی هستیم که در آیه آمده است. (ثعلبی،الکشف،ج۳ :۱۶۳). در بسیاری از روایات امام صادق مفهوم و مصداق آیه را بیان کرده و به جنبه ولایی آن اشاره می کنند.
ابان بن تغلب از امام نقل می کنند که حضرت در پاسخ به «حسن بن صالح» می فرمایند که مراد از « اولی الامر» در آیه ۵۹ نساء، ائمه اهل بیت هستند.(قاضی نعمان، دعائم، ج۱ :۲۴)روایات زیادی است که ائمه خود را راسخان در علم معرفی کرده اند. «راسخان در علم، امیر المومنین و امامان از فرزندان اویند.»(نک: کلینی، ج۱: ۱۲ )
جمع بندی
امام صادق با تعلیم دین به شیوه ای خاص که با دین شناسی رایج علما و محدثان وابسته به دستگاه خلافت مغایر بود سعی در شناساندن درست آن به جامعه عصر خود داشتند. تلاش های ایشان در تربیت مفسر و تبیین و تصحیح آموزه های دینی و قرآنی را نمی توان نادیده گرفت.
روایات رسیده امام بیشتر از دیگر معصومان است و تاثیر تعلیمات امام محدود به حرکت علمی و فرهنگی همان عصر نبوده بلکه هم اکنون هم قیام علمی و فرهنگی امام دارای اثر قاطع در میان امامیه و اهل سنت است.
روایت های تفسیری فراوانی از امام در تبیین و توضیح آیات قرآن وجود دارد که در سه محور کلی شناخت اهمیت قرآن، علوم قرآنی و روایات تفسیری گنجانده می شود.

Mehrizi.zahra2@gmail.com