چکیده

یافتن معنای زندگی، پرسشی مهم برای بشر بوده است تا در سایه آن بتواند زندگی هدف داری را برای خود رقم زند. دیدگاه های مختلفی در روان شناسی و فلسفه به بررسی معنای زندگی و عواملی که می توانند زندگی را بامعنا سازند مطرح شده است. ولی بنا به ضرورت استفاده از نظرات امامان بزرگوار شیعه در یافتن شیوه ای برای زندگی بهتر، در این پژوهش معنای زندگی به روایت امام رضا(ع) به تصویر کشیده شده است. با بررسی روایات آن حضرت، می توان عوامل مؤثر برمعناداری را در قالب دو مؤلفه شناختی(خداباوری، توکل، ایمان به اصالت خویش و انتظار ظهور) و رفتاری(تفکر، رفتاری انسانی با دیگران، قانون گرایی، شاد ساختن مردم و …) مورد توجه قرار داد.
کلید واژگان: معنای زندگی، امام رضا(ع).

مقدمه

به همه ما یک فرصت برای زندگی داده شده است. می خوابیم و بیدار می شویم. سخت کار می کنیم و لذت می بریم. شادی و غم را تجربه می کنیم. می آییم و می رویم. و در این چرخه تکراری، زیاد از خود پرسیده ایم که مبدأ و مقصد زندگی من کجاست؟ وجود من در این دنیا برای چیست؟ چگونه می توانم ناراحتی، ظلم، خشم و حسد را تحمل کنم؟ و در نهایت به دنبال بهانه ای هستیم تا در این هیاهوی آشفته بازار دنیا، آرامشی بیابیم و در ناامیدی ها و بحران ها به آن چنگ بزنیم: انگیزه ای برای تلاش، حرکت و آفرینش ارزش های اخلاقی. و چه بهانه ای بهتر از اینکه معنای زندگی خود را دریابیم.
مسئله معناداری از مهم ترین دغدغه های وجودی انسان است که همواره مورد توجه او بوده و به خصوص در زمان حاضر بحران هایی از جمله پوچی و بی معنایی ایجاد کرده است.(عمرانیان، نرجس و علیزمانی، امیرعباس، لذت و معنای زندگی از نگاه ابن سینا، ص. ۶۸) غالب مردم گهگاه احساس می کنند که زندگی پوچ و عبث است، و برخی به صورتی قوی و دائمی چنین احساسی را دارند. البته باید توجه نمود که گرایش به بی معنایی در زندگی، در دوران جدید به مراتب بیشتر از دوران سنتی است.(قربانی، هاشم، معنای زندگی از دیدگاه ویکتور فرانکل، ص. ۳۵) به طوری که در دوره مدرن شاهد بیشترین روان پریشی ها هستیم؛ چون پوچی و بی هدفی انسان را به سرگردانی خواهد رساند و قدرت عمل را از او می گیرد و او را رنج می دهد.(عمرانیان، نرجس و علیزمانی، امیرعباس، لذت و معنای زندگی از نگاه ابن سینا، ص. ۶۸) انسان مدرن از سویی با توجه به پیشرفت روزافزون علوم و تکنولوژی و از سوی دیگر گسترش دیدگاه های سکولاریستی و حذف مهم ترین نماد دنیای کهن، یعنی دین از زندگی، بی معنایی را با تمام وجودش احساس می کند.(قربانی، هاشم، معنای زندگی از دیدگاه ویکتور فرانکل، ص.۳۵) در عصر حاضر چیستی معنای زندگی به علل مختلف، از جمله محوریت انسان به جای خدا و نسبی شدن اخلاق، اهمیت ویژه ای یافته است. هنگامی که دین نقش کم رنگی در زندگی انسان داشته باشد یا اصلاً نقشی نداشته باشد، فرد با وجود گستردگی و برخورد هر روزه با اموری چون: ترس، رنج، مرگ و در عین حال نداشتن پاسخ مناسبی برای آن، ممکن است زندگی را بدون معنا بداند و به پوچی برسد.(عمرانیان، نرجس و علیزمانی، امیرعباس، لذت و معنای زندگی از نگاه ابن سینا، ص. ۶۸)
پرسش از معنای زندگی بیش از آنکه به صنف یا گروهی اختصاص یابد با جان و درون انسان در ارتباط است و هر انسان صاحب فکری را به شرط آنکه فرصت اندیشیدن به پیرامون خود را داشته باشد، به تأمل وا می دارد. این سؤال که شالوده یک جریان فکری را تشکیل می دهد شاید در ابتدا آسان به نظر برسد؛ اما بنا به گفته بسیاری نقطه آغازین فلسفه وجودی و سخت ترین سؤال بشریت را رقم می زند.(نعمتی، مهدی، بررسی معنای زندگی در معنویت مدرن، ص. ۲۴۴)
برای تبیین معنای زندگی می توان به دو نظریه در روانشناسی اشاره کرد: نظریه معنی درمانگری فرانکل که می گوید معنی در جهان وجود دارد، ما باید آن را کشف کنیم. از نظر فرانکل معنای زندگی یافتنی است، نه ابداع کردنی. از نظر او، تحقق معنی در زندگی از سه راه امکان پذیر است: ۱) انجام کارهای ارزشمند؛ مانند کار کردن در یک شغل، ساختن یک خانه، نوشتن یک کتاب، خلق آثار هنری ۲) کسب تجربه های والا همچون تماشای شگفتی های طبیعت، آشنایی با یک فرهنگ و یا عشق ورزیدن به فردی دیگر ۳) شیوه برخوردی که در مورد رنج و بیماری برمی گزینیم. فرانکل برای تحمل رنج به منزله راهی برای معنی دهی به زندگی اهمیت زیادی قائل است. از نظر او، درد و رنج بهترین جلوه گاه ارزش وجودی انسان است. افراد وقتی با درد و رنج مواجه می شوند، نکرش آنها تغییر می کند. دیگر آنها معنای زندگی را در رهایی از رنج نمی بینند، بلکه به دنبال یافتن معنای زندگی از درون درد و رنج خواهند بود. به گفته فرانکل، مهم نیست که ما چه انتظاری از زندگی داریم، بلکه باید ببینیم زندگی از ما چه انتظاری دارد.(شجاعی، محمدصادق، غروی، محمد و جان بزرگی، مسعود، معنای زندگی در نهج البلاغه، ص. ۳۸) فرانکل اذعان دارد هیچ شکی نیست که معنای زندگی را باید یافت و نمی توان جعل کرد. او با صراحت بیان می دارد که معنای زندگی انسان، امری درونی و روانی نیست، بلکه معنا را باید پیدا کرد. معنا چیزی است که به جای اختراع، باید کشف گردد.(عمرانیان، نرجس و علیزمانی، امیرعباس، لذت و معنای زندگی از نگاه ابن سینا، ص. ۴۰)
نظریه دیگری که در این زمینه قابل طرح است، نظریه مزلو است. از نظر مزلو معنای زندگی نه در بیرون بلکه در درون خود فرد و به عنوان یک فرانیاز، زمانی که همه نیازهای سطوح پایین تر از قبیل نیازهای فیزیولوژیکی، نیازهای ایمنی، عشق و محبت ارضا شده باشند، ظاهر می شود. فرانیازها شامل موضوعاتی چون داشتن یک سیستم ارزشی، فلسفه و معنای زندگی و جهت گیری مذهبی است. در صورتی که افراد نتوانند این نیازها را ارضا کنند، بیمار می شوند.(شجاعی، محمدصادق و همکاران، معنای زندگی در نهج البلاغه، ص.۳۹)
به هر حال معنای زندگی را، هر چند مفهومی انتزاعی است، عموماً در سه معنا خلاصه کرده اند: هدف زندگی، کارکرد زندگی و ارزش زندگی. معناداری زندگی به هریک از این سه معنا با لحاظ عنصر اختیار و تلاش آدمی حاصل شدنی است و در مقابل، پوچی، بیهودگی و سردرگمی ملازم بی هدفی، بی ارزشی وحیرت انسان است. معنای زندگی، مفهومی فلسفی و هستی شناختی است و زندگی معنادار مفهومی انتزاعی و برگرفته از تحقق جریان زندگی در راستای هدف مطلوب است. (قائمی، محمدمهدی و واعظی، احمد، حقیقت مرگ، مرگ اندیشی و معنای زندگی، ص. ۱۵۹)
بر اساس تحقیقات انجام شده، ناتوانی در یافتن معنای زندگی باعث اختلالاتی هم چون اضطراب و افسردگی، اعتیاد به مواد مخدر، حالت خودتحقیرگری و گرایش به خودکشی می شود. بررسی ها نشان می دهند بیشتر افرادی که احساس عدم رضایت از زندگی دارند، به خاطر آن است که نتوانسته اند معنایی برای زندگی خود پیدا کنند.(شجاعی، محمدصادق و همکاران، معنای زندگی در نهج البلاغه، ص. ۴۰)
در دو دهه گذشته برررسی های بسیاری در زمینه جهت گیری مذهبی با معنای زندگی انجام شده ولی هنوز الگوی نظری منسجمی در این زمینه ارائه نگردیده است. (همان، ص. ۴۱) سخنان امامان بزرگوار شیعه، یکی از منابع مهم در طراحی تصویری از زندگی معنادار برای انسان سرگشته امروز است؛ که از پس قرن ها می تواند راهگشا و جالب توجه باشد. در این راستا با بررسی روایات امام رضا(ع) در زمینه های مختلف می توان ویژگی زندگی معنادار از نگاه امام را استخراج نمود. با این هدف در این مقاله معنای زندگی براساس روایات امام رضا(ع) مورد بررسی قرار می گیرد.

مؤلفه های معنای زندگی براساس روایات امام رضا(ع)

معنای زندگی، کلیدواژه ای است که در سخنان امام رضا(ع) به طور مستقیم به آن اشاره ای نشده است. ولی با توجه به سخنان امام رضا(ع) می توان معناداری زندگی را براساس مؤلفه های شناختی و رفتاری استخراج نمود.

الف- مؤلفه شناختی:

۱- ایمان به خدا، خداباوری

روایت۱٫ امام رضا(ع): خداوند مالک حقیقی مردمان، اموال و دیگر چیزهاست، و آنچه در دست مردم است، عاریت است… (حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۱، ص. ۲۱)
ایمان به خدا موجب می شود نگرش انسان به همه هستی، هدف دار و معنادار باشد و در رفتارها با انسجام، وحدت رویه و آرامش عمل کند.(خوانین زاده، محمد حسین، شریفی، عنایت الله و فاضل نیا، محمد، جایگاه و آثار باور به خدا در سبک زندگی خانوادگی از منظر قرآن و روایات، ص. ۹) اینچنین عقیده توحیدی، انسان را از پرستش هر چیز، و هدف قرار دادن هر پدیده- جز خدای بزرگ- باز می دارد و ریشه مال پرستی و زیبا دوستی را در درون می خشکاند.(حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۱، ص. ۲۲)
روایت۲٫ امام رضا(ع): هرکس خدای بزرگ را باور نداشته باشد و از گناهان(و بزهکاری) دوری نکند، از مرتکب شدن(و دست یازیدن به) گناهان بزرگ(و جرم و جنایت) پرهیز ننماید، و از تباهکاری و ستم ورزی آنگونه که دلخواه او باشد و از آن لذت برد، پروای هیچ کس را نداشته باشد… (حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۲، ص. ۱۵)
ایمان مذهبی به زندگی فردی، خانوادگی و گروهی مردمان سامان می بخشد و رفتار آشکار و پنهان انسان ها را به راه درست هدایت می کند، حتی افکار و اندیشه های درونی چون: بدبینی، بددلی و … را کنترل می نماید و مقررات و قوانین را به سراسر جامعه و در درون خانه ها و خانواده ها سایه گستر می سازد و آسایش و امنیت عمومی را تضمین می کند. (همان، ص. ۱۷) برخی از پژوهش ها به ارتباط بین اعتقادات و باورهای دینی با معنای زندگی اشاره کرده اند. دین، ساختار ذهنی افراد را گسترش داده و توانایی تفسیر و تحلیل شناختی را بهبود می بخشد. این نوع شناخت باعث می شود انسان، جهان هستی را پدیده ای نظام مند و دارای هدف بداند که حتی در پس پدیده های به ظاهر ناخوشایند و متناقض نیز نوعی اراده، تدبیر و معنی نهفته است. اعتقاد به این که زندگی با مرگ پایان نیافته و پس از مرگ نیز ادامه می یابد تا حد بسیار زیادی در معنی دار کردن زندگی نقش دارد.(شجاعی، محمدصادق، غروی، محمد و جان بزرگی، مسعود، معنای زندگی در نهج البلاغه، ص.۴۱)

۲- توکل، اطمینان به یاری خداوند

امام رضا(ع): هرکس می خواهد نیرومندترین مردم باشد، بر خدا توکل کند. پرسیدند: تعریف توکل چیست؟ گفت: از غیر خدا نهراسی.

اگر انسان به خدای توانایی معتقد باشد که قدرت او نهایتی ندارد و عزت و ملک به دست اوست، و بزرگی و جبروت به او اختصاص دارد، به هیچ وجه احساس ناتوانی نمی کند، زیرا که خود را بهره مند و مستفیض از قدرت مطلق فیاضی می بیند که فیض او حدی ندارد. (حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۱، ص.۷۴) یکی از آثار توکّل در زندگی، آسان شدن سختی هاست. انسان مـؤمن اداره جهان و همه تغییر و تحوّلات هستی را در تصرّف خداونـد و در احاطه اراده او می داند. ((خوانین زاده، محمد حسین، شریفی، عنایت الله و فاضل نیا، محمد، جایگاه و آثار باور به خدا در سبک زندگی خانوادگی از منظر قرآن و روایات، ص.۱۷)

۳- انتظار ظهور

امام رضا: خداوندا! زره گسست ناپذیرت را بر اندامش بپوشان و فرشتگانت را پیرامون او گرد آور… خداوندا! او را قائم منتظر قرار ده، آن پیشوایی که به دست او یاری خواهد رساند و او را با یاری رسانی استوار، و پیروزی نزدیک مدد رسان و شرق و غرب جهان را در اختیار او قرار ده و راه روشن پیامبرت را به دست او زنده کن، تا ذره ای از حق از بیم احدی از مردمان پوشیده نماند…. و به آنچه از دینت محو شده دیگر باره زندگی بخش… تا در پرتو عدالت او، تاریکی های بیداد روشن گردد و زبانه های آتش کفر و بدبینی خاموش شود و پایگاه های حق و عدالت ناشناخته، به دست باکفایت او آشکار گردد… .
آینده نگری و طرحی برای آینده داشتن، برای اجتماعات و انسان ها، ضرورتی انکارناپذیر است. احتمال معمول بقا، پایداری و امید به تداوم حیات است که به زندگی کنونی معنا و مفهوم می بخشد، پویایی و نیروی لازم برای ادامه آن را تأمین می کند، از این روست که ماهیت زندگی با انتظار پیوندی ناگسستنی دارد.(حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۱، ص.۱۰۱) در هر مرام و مکتبی باید طرحی اصولی در این باره اندیشیده شود؛ زیرا که آینده و چگونگی های آن، حرکت کنونی انسان را معنا می بخشد و رفتار انسان های موجود را دارای فرجام و آینده ای هدفدار می سازد. هر لحظه که انسان زنده و پویا، امید به فردای خود را از دست بدهد، زندگی کنونی او نیز دچار سرگردانی های ویرانگر می گردد. باور فردا و تلاش برای آن است که نیروی محرک ماشین زندگی کنونی است. (حکیمی، محمدرضا، الحیات ج.۱۲، ص. ۷۶۹- ۷۷۰)

۴- ایمان به اصالت راه و کار خود

امام رضا(ع): ای یونس! زیانی به تو نرسد هرگاه در دست راستت گوهری باشد و مردمان بگویند سرگین است، و اگر در دستت سرگین باشد و مردمان بگویند گوهر است، تو را سودی رساند؟ گفتم: نه (سودی ندارد). امام فرمود: ای یونس! تو (خود) چنین هستی، اگر به حق چنگ زدی، و امام از تو خوشنود بود، گفته های مردم نمی تواند زیانی به تو برساند.(حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، دفتر دوم، ص. ۱۸)
ایمان به درستی و اصالت راه و کار خود و باور و اندیشه و عقیده خویش در اعتماد به نفس و استوار ساختن عمل و مسیر حرکت هر فرد تأثیری بسیار داشته و انسان را در زندگی از هرگونه دودلی، رنگ باختگی و سرگردانی نجات می دهد. درنتیجه هرگونه درنگ و تردید را کنار می زند و اظهار نظرها و نوع نگاه دیگران به انسان را بی اثر می سازد. (همان، ص۱۸)

ب- مؤلفه رفتاری:

۱- اندیشیدن

روایت ۱٫ امام رضا(ع): عبادت به بسیاری روزه و نماز نیست، بلکه به بسیار اندیشیدن در کار خدا (و عظمت های آفرینش ژرف و پهناور جهان و اسرار آفرینش انسان) است.
روایت۲٫ امام رضا(ع): اندیشیدن آینه توست که زشتی ها و خوبی هایت را به تو نشان می دهد.
در مکتب امام رضا(ع) پرستش خداوند که با تفکر و شناخت همراه باشد ارزشمند است و عبادتی که عقلانی باشد عبادت است؛ یعنی انسان با فکر و توجه باطنی به نیایش بپردازد، و به روح عبادت نزدیک گردد. انسان با اندیشیدن در دنیای درون خود، می تواند به هنجارهای روحی خویش پی برد، و ناهنجاری ها و کاستی های خود را بشناسد و در صدد رفع و اصلاح آنها برآید. یعنی جامعه آرمانی رضوی سرشار از دانش، آگاهی و شناخت است و نادانی و بی خبری در آن جایی ندارد. انسانها در این جامعه به شناخت خدا، انسان و جهان می پردازند و مبانی دینی را بر پایه معرفت و شناخت استوار می سازند. (حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۳، ص.۳۶-۳۹)

۲- رفتاری انسانی با همه انسان ها: توجه به دیگران، حفظ کرامت انسانی و احترام به حقوق انسانها

روایت۱٫ امام رضا (ع): بدانید که پس از ایمان به خدا و پذیرش حقوق اولیای او از آل محمد (ص)، سپاسگزاریی محبوب تر نزد خداوند از یاری رسانی به برادران مؤمن نیست. یاری رسانی به زندگی دنیای آنان که راهی است برای رسیدن ایشان به بهشت. کسانی که چنین یاری رسانی کنند از ویژگان درگاه الهی اند.(حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۱، ص.۵۸)
روایت۲٫ امام رضا: از پیامبر(ص) پرسیدند: ای پیامبر خدا آیا در مال جز زکات، حقی هست؟ گفت: آری، نیکی کردن به خویشاوندی که از تو روگردان شود و رسیدگی به همسایه مسلمان. هرکس سیر بخوابد در حالی که همسایه اش گرسنه است، به من ایمان نیاورده است. (همان، ص.۸۸)
روایت۳٫ امام رضا (ع): خداوند توانمندان را مکلف کرده است تا برای (اداره) امور بیماران زمینگیر و دیگر مبتلایان (و گرفتاران) قیام کنند. (همان، ص.۴۶)
روایت۴٫ امام رضا (ع): (از شرایط ایمان است)… دوری از گناهان کبیره یعنی کشتن انسان-که خداوند متعال منع کرده است-… و رباخواری… و کم دادن و کاستن پیمانه و ترازو… (همان، ص.۸۶)
روایت۵٫ امام رضا(ع): پیامبر فرموده است: اوج خردمندی– پس از ایمان به خدا- دوستی با مردم و نیکوکاری نسبت به هر انسان است؛ چه نیکوکار باشد و چه بدکار. (همان، ص.۵۰)
با توجه به این روایات، معرفی نمودن توجه به دیگران به عنوان یکی از شرایط ایمان، می تواند نشانه ای برای اهمیت این موضوع در زندگی اجتماعی باشد. از منظر امام رضا(ع) این یاری رسانی درخور پاداشی بزرگ از جانب خداست که خود می تواند معنایی ویژه برای زندگی بیافریند.
روایت۶٫ زکریا (از شاگردان امام) می گوید: از امام رضا (ع) پرسیدم که مردی از اهل ذمه (غیرمسلمانان مقیم در کشورهای اسلامی) که به فقر و گرسنگی دچار شده بود، فرزندش را آورد و گفت: فرزندم مال تو، او را خوراک بده و او برده تو باشد. امام فرمود: (انسان) آزاده خرید و فروش نمی شود. این کار شایسته تو نیست، از ذمیان نیز روا نمی باشد. (حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۱، ص.۹۰)
روایت۷٫ ریان بن شبیب می گوید: از امام پرسیدم: خواهرم وصیت کرده برای گروهی از مسیحیان (که به آنان مالی بدهم) و من می خواهم این (مال) را به گروهی از هم کیشان مسلمان بدهم. امام فرمود: وصیت را بدان سان که هست اجرا کن. (همان، ص.۹۳) احترام به دیگران به عنوان اینکه انسان هستند، فارغ از هرگونه جهت گیری عقیدتی و یا تفاوت های فردی و گروهی، و پذیرش بی قید و شرط آنان علاوه بر آنکه به زندگی معنا و رنگی خدایی می زند، باعث تعالی روح و آرامش درون خواهد شد.
روایت۸٫ به روایت عبدالله بن صلت که گفت: در مسافرت امام ابوالحسن علی بن موسی الرضا(ع) به خراسان با او همراه بودم، روزی همگان را بر سر سفره فرا خواند و غلامان او از سیاه و غیر سیاه آمدند و بر سر سفره نشستند. به او گفتم: فدایت شوم، آیا بهتر نیست که برای اینان سفره ای جداگانه گسترده شود؟ امام گفت:« خاموش! خدای همه یکی است، و مادر یکی، و پدر یکی(پس تفاوت و تبعیضی نیست) و پاداش هرکس بسته به کردار اوست».
برابری و برادری انسانی، آرزوی همه ی انسان دوستان، مصلحان و چاره اندیشان دردهای جامعه بشری است. این اصل اگر در اندیشه همگان استوار گردد و جایگاه واقعی خود را بیابد، براستی دردهای جامعه بشری درمان می شود و تبعیض ها و ستیزها و کشمکش ها رخت برمی بندد. (حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۱، ص.۲۳-۲۴)
روایت۹٫ امام رضا به روایت از پیامبر(ص): هرکس مؤمنی را خوار دارد یا او را به سبب فقر و تنگدستی اش حقیر شمارد، خداوند او را در روز قیامت انگشت نما و رسوا خواهد کرد. (همان، ص.۴۸)
در نظام رضوی، به انسان به عنوان موجودی الهی و عنصری خدایی نگریسته شده است که کانون برتری ها و فضائل اخلاقی و دربردارنده روحی الهی و جاودانی است. رابطه با انسان و ارج نهادن به او، رابطه با خالق و ارج گذاری نسبت به آفریدگار است. (همان، ص. ۴۹) رفتار انسانی با همه مردم و همه شهروندان آیین رضوی است- مردمان چه نیکوکار باشند و چه تبهکار، چه انسان هایی درست و وظیفه شناس و متعهد باشند و چه بی تعهد و نابهنجار و زشت سیرت؛ باید با همه رفتاری انسانی داشت. میزان و ملاک رفتار و راه و روش سلوک اجتماعی باید انسانیت انسان باشد، نه چگونگی و رفتار و هنجارهای دیگران. (حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۱،، ص. ۵۰) و سرانجام حرکت فعال برای خودسازی و پرورش نفس، از حرکت فعال برای ساختن اجتماع و تحول بخشیدن به آن جدا نیست. (همان، ص.۸۸)

۳- شاد ساختن مردم

امام رضا(ع): برای قضای حاجت مؤمنان و شاد ساختن و دور کردن ناگواری ها از آنان حرص بورزید؛ زیرا که پس از (ادای) واجبات، هیچ کاری نزد خدای بزرگ، برتر از خرسند کردن مؤمن نیست.
گسترش شادی در سطح جامعه و شاد ساختن یکایک مردم کاری اسلامی و انسانی است و برترین اخلاق خدایی شمرده شده است. شادسازی در سطح پایین آن، با انواع خوش مزگی و هزل گویی صورت می گیرد، لیکن شادسازی اصلی با برآوردن نیازها و رفع مشکلات مردم است. از این رو امام، سخن خود را در شاد ساختن با قضای حاجت مردم آغاز می کند و سپس شاد کردن آنان را مطرح می سازد؛ یعنی با رفع نیازها آنان را شاد سازید و آسایش و آرامش را به زندگی شان هدیه کنید. (حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۲، ص. ۷۸-۷۹)

۴- کار

امام رضا(ع): آن کس که در جستجوی روزی خدا برای تأمین خانواده خویش است، پاداشی بزرگ تر از مجاهد در راه خدا دارد.
در پرتو کار و تلاش است که انسان و افراد خانواده او احساس امنیت می کنند، شخصیتی اجتماعی می یابند، زمینه رشد عقلی و تنی آنان فراهم می گردد، توان می یابند که دین باوری استوار باشند و به تکلیف¬های خدایی خود بدون هیچ نگرانی و تشویش خاطری عمل کنند. (حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۲، ص.۷۱)
امام صادق (ع) در حدیثی فلسفه نیاز به کار را این چنین تبیین می کنند: مردم در حالت بیکاری به نهایت گستاخ می گردند و به ناسپاسی گرفتار می آیند، تا جایی که فساد فراوان می¬گردد و کارهای زشت شایع می¬شود. زیرا که اگر تمام اینها (امور زندگی و کالاهای لازم برای مصرف) در اختیار انسان گذارده می¬شد و نیازی به کار و تلاش در این امور نداشت، دیگر زمین زیر پای او- از گستاخی و ناسپاسی- بند نمی¬شد و کار او به جایی می¬رسید که به کارهایی دست بزند که مایه هلاکت او باشد. (همان، ص.۶۹)

۵- قانون گرایی و محدودیت پذیری

امام رضا(ع): زمانی که مردمان به کارهای ممنوع دست زدند و هرکس هر چه دلش خواست عمل کرد، بدون آنکه کسی نظارت کند(در این صورت) مردم همگی به فساد و تباهی دچار می گردند.
انسان در عمل فردی و گروهی، باید اصول و معیارهایی را بپذیرد و تن به حق و حقوقی بدهد تا نه خود تباه و نابود شود و نه جامعه به هرج و مرج دچار گردد. (حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۱، ص.۴۹) قوانین برای ایجاد آسایش و امنیت بیشتر در جامعه وضع شده است. رعایت آنها و پایبندی به اصول، مسیر حرکت صحیح در زندگی را پیش روی انسان مشخص می کند. اعتقاد به مقررات وضع شده و التزام به آنها زمینه ای برای معنا دادن به زندگی فردی و اجتماعی را فراهم می کند.

۶- رابطه دوستی

روایت۱٫ امام رضا (ع): مردم دوستی نیمی از عقل و خردمندی است. (حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۳، ص.۵۵)
روایت۲٫ امام رضا(ع) به روایت از پیامبر(ص): همواره امتم خوشبخت است تا هنگامی که با یکدیگر دوستی بورزند و به یکدیگر هدیه بدهند… (حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۲، ص.۷۳)
روایت۳٫ امام رضا(ع) به روایت از پیامبر(ص): همواره امتم زندگی¬ای بسامان خواهند داشت اگر یکدیگر را دوست بدارند، به هم هدیه بدهند، امانتدار باشند، از حرام دوری گزینند، مهمان¬نواز باشند، نماز بر پا دارند، و زکات بدهند. اگر به چنین کارهایی دست نزنند، دچار قحطی و خشکسالی شوند. (همان، ص.۹۵)
برقراری روابط دوستانه با سایر انسان ها و رفع نیاز آنان از ویژگی های افراد دارای سلامت روان می باشد. دوست داشتن دیگران باعث برقراری پیوند اجتماعی با دیگران در جامعه می گردد و از انزوا و گوشه گیری جلوگیری می کند.

۷- امید

روایت۱٫ امام رضا (ع): زنهار مردمان را از رحمت خدای، که خود امید آن را داری، نومید مکن. (حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۳، ص.۶۷)
روایت۲٫ امام رضا (ع): … دوری از گناهان کبیره… و آنها: … نومیدی از رحمت خداوند… و یأس از رحمت خداوند است… (همان، ص.۷۰)
نومیدی کوبنده و ویرانگر است و امیدواری سازنده و زمینه حرکت و پویایی. یأس ریشه همه بی تعهدی ها است. یأس، انسان را از کار و تلاش و انجام مسئولیت باز می دارد و به افسردگی دچار می سازد. ناامیدی نیروهای انسانی را هدر می دهد و جامعه را دچار رکود، بی تعهدی و بدبینی می کند. (همان، ص.۶۷-۷۱) امید داشتن به قادر یگانه ای که مهربانی اش حدی ندارد، تحمل ناگواری ها و مشکلات را آسان می سازد و انسان را از احساس تنهایی و رهاشدگی نجات می دهد.

۸- صبر

امام رضا (ع): تا سه خصلت در آدمی نباشد، حقیقت ایمان او کمال نیابد: ژرف شناختن دین، اندازه داشتن در زندگی و شکیبایی در مصیبت ها. (حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۱، ص.۵۶)
انسان در زندگی با مشکلات گوناگونی روبروست. ولی در سایه توکل به قدرتی برتر، صبر و پایداری در مقابل رنج های زندگی حاصل می شود. یعنی با شکیبایی می توان از پس این رنج ها و سختی ها، معنایی زیبا برای زندگی پدید آورد.

نگاه کلی

امام رضا(ع) در روایات مختلف، نکات مفیدی را برای پایه ریزی یک زندگی هدف دار و با معنا عنوان کرده اند. گرچه در این احادیث، به طور مستقیم به واژه معناداری زندگی اشاره نشده است، ولی می توان با بررسی سخنان این امام معصوم نکات جالب توجهی در این زمینه استنباط نمود. در این مقاله ابعاد معناداری زندگی در نگاه امام به دو بخش شناختی و رفتاری تقسیم شده اند. بخش شناختی، که خود مؤلفه های جزئی تری دارد، به موارد اعتقادی و بینش افراد اشاره دارد. در بخش رفتاری مؤلفه هایی عنوان شده که به عنوان سیره و روش زندگی معنادار شناخته می شود.

منابع:

حکیمی، محمدرضا، الحیات، ج.۱۲، چاپ اول، قم: دلیل ما، ۱۳۹۴٫
حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۱، چاپ دوم، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی، ۱۳۸۸٫
حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۲، چاپ دوم، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی، ۱۳۸۸٫
حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان امام رضا(ع)، ج.۳، چاپ سوم، مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی، ۱۳۹۰٫
خوانین زاده، محمد حسین، شریفی، عنایت الله و فاضل نیا، محمد، جایگاه و آثار باور به خدا در سبک زندگی خانوادگی از منظر قرآن و روایات، پژوهشنامه معارف قرآنی، سال ۷، شماره ۲۵، ۱۳۹۵٫
شجاعی، محمدصادق، غروی، محمد و جان بزرگی، مسعود، معنای زندگی در نهج البلاغه، مطالعات اسلام و روان شناسی، سال۶، شماره۱۱، ۱۳۹۱٫
عمرانیان، نرجس و علیزمانی، امیرعباس، لذت و معنای زندگی از نگاه ابن سینا، دوفصلنامه علمی پژوهشی حکمت سینوی، سال۲۱، شماره۵۷، ۱۳۹۶٫
قائمی، محمدمهدی و واعظی، احمد، حقیقت مرگ، مرگ اندیشی و معنای زندگی، فصلنامه علمی پژوهشی آیین حکمت، سال۶، شماره۲۰ ، ۱۳۹۳٫
قربانی، هاشم، معنای زندگی از دیدگاه ویکتور فرانکل، فصلنامه تأملات فلسفی، سال اول، شماره۳، ۱۳۸۸٫
نعمتی، مهدی، بررسی معنای زندگی در معنویت مدرن، فصلنامه علمی تخصصی فرهنگ پژوهش، شماره ۲۰و۲۱، ۱۳۹۳و ۱۳۹۴٫