چکیده:

ارتباط صحیح افراد جامعه که رشد و بالندگی جوامع انسانی را در بردارد از اصول مهم و اساسی زندگی اجتماعی است و ارزش های اخلاقی در برون رفت از گیر و دارهای حقوقی پیچیده، نقش حیاتی و سرنوشت ساز دارد.
اخلاق معاشرت که در گستره مسئولیت در مقابل دیگران معنا می یابد؛ بیانگر وظایف اجتماعی انسان در قبال هم نوعان خویش است. از آنجا که پیشرفت جوامع بشری ما را با دامنه وسیعی از مولفه های شیوه زندگی از سطوح عالی تا موارد جزئی روبه رو می سازد و با توجه به نقش معصومین (ع) به عنوان بهترین تبیین کنندگان شیوه زندگی، این مقاله بر آن است ضمن بیان اهمیت اخلاق در زندگی اجتماعی، به طور مختصر و با گزینش نمونه هایی از رفتار و گفتار امام رضا (ع) نشان دهد که احترام به کرامت انسان، تواضع و فروتنی، یاری رساندن به دیگران، همزیستی مسالمت آمیز و رعایت اخلاق با پیروان دیگر ادیان و فرقه های مختلف، از نقاط قوت و الهام بخش در زندگی این امام (ع) است.
واژگان کلیدی: اخلاق، مردم، امام رضا (ع)، جامعه.

مقدمه

انسان موجودی اجتماعی است، رشد و بالندگی او در جامعه تحقق می یابد وشخصیت انسان از راه معاشرت در اجتماع ساخته می شود، بسیاری از فضایل و رذایل اخلاقی مانند راستگویی و دروغ، ایثار و گذشت، غیبت و تهمت، امانت و خیانت و… با حضور در اجتماع معنا می یابد و ریشه بسیاری از مشکلات جامعه را باید در بی توجهی به ارتباط صحیح با دیگران دانست. دستورات اخلاقی دین اسلام چگونگی روابط افراد جامعه را آموزش داده تا با رعایت فرامین اخلاقی، جامعه ای مطلوب و آباد داشته باشند، در واقع یک فرد مسلمان در همه عرصه های زندگی سعی در رعایت حقوق دیگران دارد که مهم ترین این حقوق معاشرت نیکو با آن هاست و انسان در پرتو شناخت اصولی و درست، می تواند جامعه را با اخلاق و رفتار صحیح، تحت تاثیر قرار دهد. از همین شاخه اخلاق و معاشرت می توان در زمینه جذب ملت های دیگر و انتقال فرهنگ اسلامی به نقاط مختلف جهان استفاده نمود. با مطالعه زندگی هشتمین پیشوای شیعیان، علی بن موسی الرضا (ع) و نیز سخنانی که از ایشان برجای مانده است معاشرت نیکو و حسن رفتار با دیگران در همه عرصه های زندگی این امام (ع) به وضوح دیده می شود؛ رفتار مناسب با خویشاوندان، دوستان و نزدیکان، همسایگان، حتی مخالفان و فرقه های مختلف، پیروان دیگر ادیان و مذاهب و…

ضرورت اخلاق در زندگی اجتماعی

جامعه گرایی در زندگی انسان اصلی است تردید ناپذیر و روابط اجتماعی بر دو محور اصلی استوار است: اخلاق و قانون. محور اخلاق در سامان بخشی به زندگی اجتماعی انسانها اهمیت بیشتری دارد و تمدن انسانی بر اصول و داده های ارزشی و اخلاقی استوار است؛ اگر جامعه ای بخواهد انسانی باشد و کرامت انسانی همه مردم ارج نهاده شود و قوانین راحت تر به اجرا در آید، باید آن جامعه اخلاقی باشد. شرط پایداری ارتباطات اجتماعی رعایت یک سری نکات اخلاقی است که از حقوق متقابل افراد جامعه ناشی می شود. در جوامع اخلاقی مردم براساس داده های اخلاقی به اجرای قانون رو می آورند، ضرورت اصلاح اخلاق از ضرورت غذا و لباس و مسکن کمتر نیست زیرا بهره برداری درست از همه مواهب زندگی در پرتو اخلاق صورت می گیرد، اگر در جامعه اخلاق صالح حاکم نباشد تعدادی از افراد جامعه به بهره برداری های افزون تری دست می یازند و ناتوانان و محرومان بی نصیب می مانند. (حکیمی،الحیات، ج ۱۱، ص ۵۷۳)
در فرهنگ دینی ما با مهم دانستن اصل معاشرتهای اجتماعی، به رعایت اخلاق نیکو در برخورد با مردم، تاکید شده است. به فرموده پیامبر(ص) بهترین شما خوش اخلاق ترین شماست یعنی آنان که با مردم مانوس اند و نشست و برخواست دارند. (همان، ص ۵۶۱) و این سخن پیامبر(ص) که سه خصلت است که اگر در کسی نباشد نه از امت من است و نه از بندگان خدا، گفته شد ای رسول خدا آنها چیست؟ فرمود: … و اخلاق نیکی که بتواند میان مردم خوب و آبرومند زندگی کند. (همان، ص ۵۶۱)
تنها راه رستگاری و رسیدن به کمال انسان، تزکیه نفس است و رسیدن به این امر مهم ممکن نیست مگر با عمل کردن به سفارشات اخلاقی که در آیات قرآن و روایات معصومین (ع) برای انسان به ارمغان آورده شده است. از سوی دیگر حسن خلق و رفتار خوب با مردم موجب آبادانی شهرها و پیشرفت جوامع می گردد و آرامش و امنیت انسان را تامین می کند.
با توجه به زندگی تابناک امام هشتم – علی بن موسی الرضا ع- و رفتار مناسب آن حضرت با گروههای مختلف جامعه و رعایت اخلاق در همه معاشرت های آن امام بزرگوار، در ادامه مقاله سعی داریم به طور مختصر نمونه هایی از اخلاق اجتماعی در رفتار امام رضا (ع) را مورد بررسی قرار دهیم.

احترام به کرامت انسان

عزت و بزرگواری جزیی از سرشت انسان است و تکریم در روابط انسانی و تعامل های اجتماعی یک اصل مهم و زیرساختی می باشد. حرمت نهادن به جایگاه والای انسان در سیره اولیای الهی جایگاه خاص دارد، در بینش اسلامی باید با همه افراد جامعه محترمانه برخورد شود و کسی حق ندارد با گفتار و رفتار خویش انسان دیگری را مورد اهانت قرا دهد چرا که تکریم انسان مصداقی از عدالت است وعدالت در بردارنده کرامت برای همه انسان هاست. از نظر امام رضا (ع) همه افراد، ارزش و حرمت داشتند و برابر بودند، ایشان به شدت از تحقیر انسانها و پست شمردن آنها در جامعه جلوگیری می نمودند.
مردی از مردم بلخ می گوید: در مسافرت امام ابوالحسن علی ابن موسی الرضا (ع) به خراسان با او همراه بودم، روزی همگان را بر سر سفره فراخواند، و کارکنان او از سیاه و غیر سیاه آمدند و بر سر سفره نشستند. به او گفتم: فدایت شوم، آیا بهتر نیست که برای اینان سفره ای جداگانه بیندازید؟ فرمود: خاموش! خدای همه یکی است، و مادر یکی و پدر یکی(پس تفاوتی نیست)؛ و پاداش هرکس بسته به اعمال و کردار خود او است. (حکیمی، محمدرضا، امام رضا (ع)، برگرفته از آثار، ص۲۱) و (حکیمی، الحیات، ج ۲،ص۳۳۷ )
ایشان در روابط اجتماعی، به عزت و احترام نسبت به برادران دینی اهمیت می دادند و سفارش می کردند که هر کس فقیر مسلمانی را ملاقات کند و به گونه ای بر او سلام نماید که با سلام بر ثروتمند فرق داشته باشد در روز قیامت خدا را در حالی ملاقات می کند که خدا بر وی خشمگین است. (شیخ صدوق، عیون الاخبار، ص ۲۱۵، به نقل از حر عاملی، آداب معاشرت از دیدگاه معصومین، ص ۵۸)
امام (ع) در برآوردن نیاز دیگران و بخشندگی، بزرگواری را به غایت می رساندند، اما در عین حال کرامت انسانی افراد را ارج می نهادند؛ یسع بن حمزه می گوید در مجلس امام رضا (ع) مشغول گفتگو بودیم که مردی بلند قامت داخل شد و گفت سلام بر تو ای فرزند پیامبر خدا (ص). من مردی از دوستان شما، پدران و نیاکان شما هستم اکنون از زیارت خانه خدا بازگشته ام و چیزی که بتوانم با آن خود را به خانه برسانم ندارم مرا به دیارم فرست… امام (ع) از او خواست بنشیند. بعد از پایان جلسه از او اجازه گرفت و به خانه رفت. لحظاتی بعد در را بست؛ دستش را از بالای در بیرون آورد و پرسید آن مرد خراسانی کجاست؟ مرد پاسخ داد: این جایم. فرمود این دویست دینار را بگیر و با آن هزینه سفرت را تامین کن. یکی از یاران حضرت پرسید فدایت شوم به او مهربانی کردی و چهره پنهان ساختی؟ فرمود چون نیازش را برآوردم، نخواستم خواری خواهش را در چهره اش ببینم (اصول کافی، ج ۱، ص ۳۵۵ به نقل از مقاله انصاری، علی، امام رضا (ع) در خلق بهترین ها، سایت ششم)
احترام به شخصیت افراد در رفتارهای این امام بزرگ تا جایی بود که ابوعباد نقل می کند امام رضا (ع) در تابستان بر روی بوریا می نشست و در زمستان بر روی نمد، … فقط هنگامی که نزد مردم می رفت به خاطر ایشان خود را می آراست. (حکیمی، الحیات، ج ۲، ص ۳۵۶)

فروتنی و دوری از تکبر

تواضع در لغت به معنای فروتنی و در اصطلاح اخلاقی یعنی انسان خود را برتر از دیگران نداند و برای خود امتیازی قائل نشود. امامان معصوم (ع) خود را از مردم جدا نمی دانستند و به روش جباران زندگی نمی کردند، و در روابط اجتماعی نهایت از خودگذشتگی و تواضع را در برایر توده های مردم داشتند، تواضع و فروتنی امام رضا (ع) در برخورد با مردم، قابل ستایش است. “چنین الگوی رفتاری بازتاب روشنی از این آموزه دینی است که تمام انسانها با یکدیگر برابر بوده و برتری تنها به معیار تقوی به دست می آید.” (مقاله هادیلو، بهمن، بازتاب بنیادهای اخلاق اجتماعی امام رضا (ع) در شعر متعهد عربی و فارسی، علمی و پژوهشی سایت نورمگز)
امام رضا (ع) به عنوان امامی عالم از میان اهل بیت، موقعیت و عظمت خاصی در میان مردم داشت؛ اتفاقی که در وقت ورود حضرت به شهر نیشابور رخ داد و عالمان و عامه مردم برای دیدن حضرت صف کشیدند و قلم به دست، نشسته و ایستاده منتظر بودند روایتی از زبان حضرت بشنوند، شاهدی بر این عظمت و موقعیت ایشان است. اما امام (ع) با همه اعتبار دینی و اجتماعی و سیاسی، از هرگونه رفتار و گفتاری که از روی کبر و خودبزرگ بینی باشد به دور بودند تا جایی که بنا به داستانی که ابن شهر آشوب نویسنده مشهور شیعه در قرن ششم، روایت کرده است وقتی امام (ع) وارد حمام شهر شد، شخصی که ایشان را نمی شناخت از آن حضرت خواست تا پشت او را کیسه بکشد، امام (ع) درخواست او را پذیرفت و مشغول کار شد، برخی که امام (ع) را می شناختند آن مرد را آگاه کردند و او مشغول عذرخواهی شد اما امام (ع) به او آرامش داده و همچنان به شستن او مشغول بود. (جعفریان، رسول، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، صص. ۵۷۴ و ۵۷۵ )
ابراهیم بن عباس صولی از کاتبان دربار عباسی، درباره امام رضا (ع) می گوید “هیچ گاه ندیدم که امام (ع) در سخن بر کسی جفا ورزد و نیز ندیدم که سخن کسی را پیش از تمام شدن قطع کند در حضور دیگری پایش را دراز نمی فرمود … چون سفره غذا به میان می آمد همه افراد خانه حتی نگهبان و خدمتکار را نیز بر سفره خویش می نشاند” (صدوق، عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۸۲ و۱۸۳)
امام (ع )در مقام ظاهری ولایت عهدی و مقام حقیقی امامت، در برابر خدمه و کارگرانش چنان متواضعانه برخورد می کرد که اگر کسی او را نمی شناخت تصور نمی کرد که او آقا و مولای این کارگران باشد؛ یاسر یکی از خدمت گزاران آن حضرت می گوید: امام رضا (ع) وقتی تنها می شد تمام ملازمان خویش- کوچک و بزرگ- را جمع می کرد و با آن ها سخن می گفت و خودمانی می شد. هرگاه بر سر سفره غذا می نشست تمام آن ها را از کوچک و بزرگ حتی کارگزار و حجامت کننده را بر سر سفره می نشاند تا با او غذا بخورند. (صدوق، عیون اخبار الرضا ،ج ۱، ص ۱۷۰)
آن حضرت در برابر توده مردم و طبقاتی که همواره توسط زمامداران و صاحبان ریاست و مقام تحقیر می شدند چنین برخوردی داشتند و شخصیت انسانها را پاس می داشتند اما در برخورد با صاحبان ریاست و کسانی که انتظار داشتند تا امام میان آنها و سایر طبقات تفاوت قائل شوند به گونه ای رفتار می کردند که گویا هیچ تفاوتی با دیگران ندارند. (اسلامی پناه، جلوه های عقلانیت و اندیش ورزی در تعالیم رضوی، ص ۱۶۵)
در حقیقت، مقابل این همه تواضع و افتادگی که امام (ع) در برخورد با عامه مردم حتی بردگان داشتند هرگز در برابر متکبران و ظالمان از خود تواضع نشان ندادند؛ روزی فضل بن سهل -وزیر کشور و رئیس لشکر دولت مامون- نزد امام (ع) آمد، مقداری در برابر آن حضرت ایستاد آن گاه امام سرش را بلند کرد و به او فرمود چه حاجتی داری؟ فضل عرض کرد آقای من این نامه سند اعطای جایزه من است که امیرمؤمنان مأمون به من عطا کرده است و شما سزاوارتر هستید که همانند امیرمومنان آن را به من اعطا کنید زیرا شما ولیعهد مسلمانان هستید. امام (ع) فرمود آن نامه را برایم بخوان. فضل بن سهل همچنان ایستاده بود بی آنکه امام به او بفرماید بنشین تا آنکه آن نامه را خواند هنگامی که فارغ شد امام به او چنین فرمود ای فضل این نامه برای تو بر ما مورد قبول است مادام که از خدا بترسی و پرهیزکار باشی.(عیون اخبار الرضا، ج۲ باب ۴۰، ص ۱۶۲)
امام (ع) خود را چون سایر مردم می دانست و از صدرنشینی پرهیز می کرد؛ روزی یکی از بزرگان و صاحب دولتان نیشابور مهمانی بزرگی به پا داشت و امام را دعوت کرد. رسم آن روزگار چنین بود که اگر به خاطر عزیزی مجلسی برپا می شد پیش از آمدن او همگان به مجلس می آمدند در آن روز نیز عالمان، بزرگان و اشراف شهر جمع گشتند و بر بلندای مجلس تختگاهی شاه نشین قرار دادند و سرشناسان بر آن نشسته و تکیه داده بودند. در آن مجالس بزرگان به بلندای مجلس می نشستند، زمانی که امام رضا (ع) به مجلس وارد شد، راه گشودند تا امام به جای بزرگان رود و در بلندای مجلس بنشیند؛ ولی امام به آن جا توجهی نکرد و به همراه خادمان و کارگزاران خود بر زمین نشستند. (حاکم نیشابور، ابوعبدالله، تاریخ نیشابور، ص ۲۱۰)

یاری و خدمت به مردم جامعه

یکی از وظایف اخلاقی هر انسانی در جامعه تلاش برای برآورده ساختن نیازهای همنوعان خود و یاری رساندن به آنهاست. ارج نهادن به محرومان جامعه و رسیدگی به آنها از نمودارترین ویژگی های رفتاری امام رضا (ع) بود چنان که در زیارت آن امام بزرگوار نیز چنین خطاب می شود سلام و درود بر چاره ساز و فریادرس بیچارگان. در حدیثی از ایشان آمده است: هر کس مشکلی از مؤمنی را برطرف نماید و او را خوشحال سازد خداوند او را در روز قیامت خوشحال و راضی می گرداند. (کلینی، محمدبن یعقوب، ج۲، ص ۱۶۰)
امام رضا (ع): پس از ایمان به خدا و اقرار به حقوق اولیای او از آل محمد (ص) (یعنی حق امانت) هیچ سپاسگزاریی نزد خداوند محبوب تر از یاری رساندن به برادران مؤمن نیست، یاری رسانی به زندگی دنیای آنان که راهی است برای رسیدن ایشان به بهشت. (حکیمی، الحیات، ج ۱۱، ص ۶۴۵)
رفتار عملی امام رضا (ع) نمونه کامل و بارز انسان دوستی وعشق به انسان است، محمدبن یحیی صولی می گوید: از مادربزرگم؛ عذرا درباره وضع زندگی امام رضا (ع) پرسیدم گفت پس از نماز صبح و انجام مستحبات، برای رسیدگی به امور مردم در خانه می نشست. (عیون اخبار رضا، ج ۲، ص ۱۷۹) همچنین نقل شده است هنگامی که امام (ع) به مرو آمدند آن حضرت کمک و یاری مردم را در رأس کارهای خویش قرار دادند و به حمایت از محرومان و افرادی که به دلایلی دچار سختی و مشکلات بودند، پرداختند. ( به نقل از مجموعه مقالات برگزیده آداب و اخلاق رضوی، ص ۲۱۵)
امام (ع) در نمونه های متعددی برای ایجاد رفاه مردم تلاش می کردند مثلا در منطقه ده سرخ که خشک و کم آب بوده است ایشان برای وضو آب طلب کردند و چون اطرافیان آب نداشتند با دستان خود گودالی حفر نمودند تا آب از زمین جوشید. (بنا بر روایت عبدالسلام بن صالح هروی به نقل از مقاله محمدی، کریم خان، یوسفی، محدثه، سیره ارتباطی امام رضا (ع) از مدینه تا مرو، سایت راسخون) { اثر آن چشمه تا به امروز باقی است و هیچ گاه آب آن خشک نشده است}
در روایتی دیگر شیخ صدوق گزارش داده که امام رضا (ع) در نیشابور در محله قزوینی منزل و در آنجا حمامی بنا کردند. (صدوق، ج۲ ، ص ۱۳۶)
در عیون الاخبار به نقل از بزنطی آمده است که امام رضا (ع) در نامه ای به فرزندش امام جواد (ع) چنین نوشت: فرزندم، شنیده ام که غلامانت وقتی قصد بیرون رفتن داری تو را از در کوچک خانه بیرون می برند و این از بخیلی آنهاست که نمی خواهند خیر تو به کسی برسد. از تو می خواهم که جز از در بزرگ وارد و خارج نشوی و اگر قصد بیرون رفتن کردی حتما طلا و نقره با خود داشته باش و هر کس دست نیاز به سویت دراز کرد حاجتش را برآورده کن…” (به نقل از مقاله انصاری، علی، امام رضا (ع) در خلق بهترین ها، سایت ششم)

برخورد پسندیده با مخالفان و پیروان دیگر ادیان

از راهکارهای مهمی که امامان معصوم (ع) در تحقق اخلاق اجتماعی ارائه کرده اند می توان به قاعده مدارا با عموم مردم و داشتن رفتار مناسب و توهین نکردن به پیروان دیگر ادیان و مذاهب اشاره کرد؛ ایشان با بیان آثار مادی و معنوی اخلاق اجتماعی از پیروان خود گویا چنان خواسته اند تا پیروانشان در حد توان در کنار دیگران نوعی زندگی مسالمت آمیز داشته باشند. امام رضا (ع) بدون آن که صاحبان افکار و پیروان نحله های گوناگون را مورد اهانت یا هتک حرمت قرار دهند، با بیان مستدل و قانع کننده به تبیین معارف دین می پرداختند که در ادامه به ذکر چند نمونه بسنده می شود.
در مناظرات مرو در بین گفتگوی امام رضا (ع) با سلیمان مروزی، سلیمان همواره دچار اشتباه می شد به گونه ای که حاضران در مجلس از جمله مأمون را نیز به خشم آورد. اما امام (ع) از سلیمان خواست که به گفتگوی خود به راحتی ادامه دهد. با توجه به جو حاکم بر جلسات مناظره که شخص خلیفه و رؤسای مذاهب دیگر و عالمان و کارگزاران حکومت حضور داشتند و امام رضا (ع) پاسخگویی را برعهده گرفته بودند و این عوامل ممکن بود پرسشگر را دچار نوعی شرم و دلهره کند به گونه ای که آزاد اندیشی و آزادی او در سؤال محدود گردد. ( الحیات، ج ۱۱، ص ۹۵۸ و ۹۶۲) اما امام (ع) نه تنها از این موقعیت بر علیه طرف مناظره کننده و یا تحقیر او استفاده نکردند بلکه با حسن خلق و مهربانی از او می خواستند که به راحتی ادامه دهد و رفتار ایشان فاقد هرگونه خودرایی و چیره طلبی بود.
در تمام مناظرات امام رضا (ع) و در کنار برتری علمی ایشان، حسن رفتار، اخلاق و برخورد صحیح با طرف مقابل چشمگیر است؛ هدف امام (ع) ایجاد فضای علمی و تحقیقی مناسب، جهت طرح نظرات و اندیشه ها به صورت بی طرفانه و مستقل و آموزش آن بود ایشان با ایجاد فضای مناسب برای بیان آزادانه اندیشه های مخالف تاثیر شگرفی در ارتقاء سطح علمی آن روز ایجاد کردند و از سوی دیگر آن حضرت با رعایت اخلاق و رفتار محترمانه به طرف مقابل فرصت می داد و فضای آزاد اندیشی را تقویت می نمود تا جایی که امام (ع) می فرمود: ای حاضران اگر در میان شما کسی هست که اسلام را قبول ندارد و می خواهد در این باره سؤال کند بدون هیچ ملاحظه ای بپرسد. (همان، ص ۹۶۱)
رفتارآن حضرت در برخورد با پیروان دیگر ادیان هیچ گاه به دور از انصاف نبود و همواره بر محور حق طلبی و با رعایت موازین الهی صورت می گرفت؛ ریان بن شبیب می گوید: مارده مالی را برای مردمی مسیحی وصیت کرد، دوستان گفتند این مال را میان بینوایان مسلمان همکیش خود تقسیم کن، از امام رضا (ع) پرسیدم که خواهرم وصیت کرده است برای گروهی از مسیحیان و من می خواهم که این مال را به گروهی از هم کیشان مسلمان بدهم. امام (ع) فرمود به وصیت همان گونه که هست عمل کن. (حکیمی، محمدرضا، امام رضا (ع)، برگرفته از آثار، ص ۵۶)
الگوی رفتار ارتباطی با دیگر ادیان در سیره رضوی، مبتنی بر اخلاق و بردباری و شناخت حق مخالفان است. سلوک حضرت با عالمان مذاهب و سران ادیان به نحوی است که برخی از پیروان این فرق، به اشتباهات خود در مسائل اعتقادی و کلامی اعتراف می نمودند. امام (ع) نه تنها با عالمان و خواص ادیان برخورد درست و شایسته ای داشت بلکه نسبت به عوام و توده این فرقه ها نیز با رفق و مدارا رفتار می نمود؛ لطف و مدارای امام در رفتار با غیر مسلمانان و حتی مخالفان به حدی است که راوی می گوید به امام رضا (ع) گفتم برای پدر و مادرم دعا کنم با اینکه حق امامان و آل پیامبر (ص) را نشناختند. امام (ع) فرمود: برای آنها دعا کن و صدقه بده و اگر در قید حیات هستند و حق را نمی شناسند با آنها مدارا کن. زیرا رسول خدا (ص) فرمود خداوند مرا با رحمت مبعوث نمود نه با درشتی و نامهربانی. ( برگرفته از مقاله گنجور، مهدی، امام رضا(ع) و الگوی رفتار ارتباطی با پیروان سایرادیان و مذاهب، راسخون)

منابع:

۱٫ ابن بابویه قمی، شیخ صدوق ابی جعفر محمدبن علی، عیون اخبار الرضا، مترجم محمدتقی آقا نجفی، چاپ اول، قم: پیام علمدار
۲٫ اسلامی پناه، مهدی، جلوه های عقلانیت و اندیش ورزی در تعالیم رضوی، چاپ دوم، تهران: افق اندیشه، ۱۳۹۲
۳٫ جعفریان، رسول، حیات فکری سیاسی امامان شیعه (ع)، چاپ سوم، تهران: نشر علم۱۳۹۳
۴٫ حاکم نیشابوری، ابو عبدالله، تاریخ نیشابور، تهران، نشر آگه، چاپ اول، بهار ۱۳۷۵
۵٫ حکیمی، محمدرضا، حکیمی، محمد، حکیمی، علی، الحیات: دایره المعارف اسلامی، علمی، چاپ اول، قم: دلیل ما، ۱۳۹۳
۶٫ مجموعه مقالات برگزیده اخلاق و آداب رضوی، گروه محققان، اخلاق و آداب امام رضا (ع)، اراک: نویسنده، ۱۳۸۹
۷٫ مقاله هادیلو، بهمن، بازتاب بنیادهای اخلاق اجتماعی امام رضا (ع) در شعر متعهد عربی و فارسی، زمستان ۱۳۹۴، شماره ۲۰، علمی و پژوهشی سایت نورمگز
۸٫ شیخ حر عاملی ، آداب معاشرت از دیدگاه معصومین علیهم السلام ،ترجمه محمدعلی فارابی یعسوب عباسی علی کمر چاپ دوم اردیبهشت ۱۳۷۲انتشارات آستان قدس رضوی
۹٫ کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، تهران انتشارات مکتب اسلامی، ۱۳۸۲
۱۰٫ انصاری، علی، مقاله امام رضا (ع) در خلق بهترین ها، شهریور ۱۳۹۴، سایت ششم
۱۱٫ مقاله محمدی، کریم خان، یوسفی، محدثه، سیره ارتباطی امام رضا (ع) از مدینه تا مرو، ۱۳۹۵ سایت راسخون
۱۲٫ مقاله گنجور، مهدی، امام رضا(ع) و الگوی رفتار ارتباطی با پیروان سایرادیان و مذاهب، ۵ اسفند ۱۳۹۶، سایت راسخون