چکیده

یکی از اساسی ترین معضلاتی که دامنگیر انسان عصر حاضر گردیده است، اضطراب و افسردگی می باشد؛ انسان معاصر با تمام وجود به دنبال یافتن مسیر رهایی از این معضل است. براین اساس روانشناسان و اندیشمندان، راههای رسیدن به آرامش های روحی وروانی را مورد تحقیق و بررسی قرار داده اند. انسانی که در آرامش باشد، می تواند نیکو بیندیشد، تصمیم بگیرد و درست عمل کند. در این مقاله نیز سعی می شود با تاکید بر دو محورمحور« باورها و نوع نگاه به زندگی، تاثیر رفتارهای عبادی و معنوی در زندگی حضرت فاطمه (س)» الگوی مناسبی برای دست یابی به آرامش حقیقی و اطمینان خاطر، ارائه گردد.
کلید واژگان: آرامش، فاطمه (س)، ایمان، امنیت.

مقدمه

بسیاری از انسانهای امروزی، در جستجوی راهی برای دست یابی به آرامش هستند؛ مشکلات اجتماعی، مسائل اقتصادی و سیاسی، حتی شایعات و شبهات، ذهن مردم جامعه را درگیر نموده است و ابعاد مختلف زندگی افراد را تحت تاثیر قرار داده است، در این میان، برخی برای دست یابی به آرامش، راه هایی را می پسندند که به وسیله آن صورت مسئله های روزانه را پاک کنند یا حداقل برای مدت زمانی بتوانند به آن فکر نکنند و در پرتو آن به آرامشی هرچند کوتاه مدت، دسترسی داشته باشند. این مسئله یکی از دغدغه های همیشگی در تاریخ زندگی انسانها بوده است، بنا بر این در چنین مسیری، مطالعه و بررسی زندگی ائمه معصومین (ع) که همواره در آرامش و رضایت خاطر، زیسته اند، راه گشای مناسبی خواهد بود که در این مجموعه، شخصیت آسمانی حضرت فاطمه (س)، یگانه دختر پیامبر (ص)، نیز الگویی از آرامش های روحی و روانی و آرامش بخشیِ به دیگران است. ایشان در تاریخ حیات خود، با اطمینان به نفس و آرامش خاطر در مسیر دفاع از ارزشهای والای انسانی گام برداشت، فاطمه (س) از همان دوران کودکی، شاهد ناملایمات روزگار و سختی های بسیار بوده است ولی هرگز رفتاری غیر متعادل و غیر عقلانی از خود بروز نمی داد و سخنی خلاف رضای خدا بر زبان جاری نمی داشت. (نگا: در مکتب فاطمه(س)، علی قائمی، ص۱۵۴و ۱۵۵) گریه های فاطمه (س)، اندوه و حزن او که ازنادیده گرفته شدن حقیقت و عدالت در جامعه بود و در جهت دفاع از ارزش ها، با اضطراب، بی ثباتی، ناامیدی و ترس همراه نبوده است. فاطمه (س) نه تنها در مسیر ارزشهای والای انسانی با آرامش خاطر گام برداشت، بلکه مایه آرامش بخشیِ بسیاری از انسانها در طول تاریخ قرار گرفت. این آرامش را علی (ع) این گونه بیان می نماید “هیچ گاه فاطمه از من نرنجید و او نیز هرگز مرا نرنجاند… هرگاه به رخسارش نظاره می کردم تمام غصه هایم برطرف می شد و درد هایم را فراموش می کردم.” (بحارالانوار جلد ۴۳، ص ۱۲۳)

آرامش خاطر

بعضی از اندیشمندان قرن حاضر رهایی بشر را از راه عشق و در عشق دانسته اند، بشر قادر است در حالی که رنج هایش را به شیوه ای راستین و شرافتمندانه تحمل می کند، از راه اندیشیدن به معشوق، خود را خشنود گرداند. ( ویکتور فرانکل، انسان در جستجوی معنا، ص ۶۲) از سوی دیگریافتن معنای زندگی و ارز ش ها با وسعت بخشیدن به میدان دید انسان، او را به تلاش و فعالیت فرا می خواند؛ در حقیقت کسی که چرایی زندگی را یافته است و به تمام معنا بر طبق ارزش ها و اخلاقی زندگی کرده است به آرامش حقیقی دست یافته است. به تعبیر دکتر فرانکل (روانشناس و نویسنده معروف اتریش، متولد ۱۹۰۵) اخلاق واقعی چیزی بیشتر از یک قرص خواب یا داروهای آرام بخش است. ( همان، ص ۱۵۰)

برخی دیگر برای حل این معضل، بازگشت به معنویت را پیشنهاد داده اند “در دنیای مدرن امروزی و با گسترش علم و فناوری و وجود امکانات بسیار، شاهد نارضایتی و عدم آرامش در بسیاری از جوامع هستیم؛ این نارضایتی را چگونه باید جبران کرد؟ ظاهرا چاره ای وجود ندارد جز اینکه عطف توجهی به عالم انفسی شخص و به مؤلفه هایی دهیم که وقتی انسان از عالم بیرون خود بیزار است می توانند او را در درون امیدوار، آرام، شاد و دارای رضایت باطن نگه دارند. به نظر می آید امروزه بیش از گذشتگان به معنویت نیاز داریم.”(مصطفی ملکیان، در رهگذار باد و نگهبان لاله، ج ۲، ص ۱۴۷) از دیدگاه دکتر ملکیان ( فیلسوف و روانشناس معاصر) آرامش و شادی دو شرط دارد: یکی اینکه امید، آرامش و شادی باید پایدار و عمیق باشد و دیگر اینکه براساس توهم نباشد. حقیقت نجات بخش است، تنها حقیقت است که آرامش عمیق به بار می آورد. متانت، آرامش، ثبات و استحکام درونی بستگی به این دارد که تا چه اندازه فرد به سرمایه ها و قدر و منزلت خدادای خود باور واقعی دارد. (همان، ص ۱۲۹)
قرآن کریم دو عامل ایمان و تقوا را مایه آرامش و رضایت در زندگی دانسته “اولیای خدا نه ترسی دارند و نه اندوهی. همانها که ایمان آورده اند و از مخالفت با خدا پرهیز می کنند، در زندگی دنیا و آخرت شادانند.” ( یونس، آیات ۶۲-۶۴) و یاد خدا را موجب اطمینان و آرامش قلب، می داند” الا بذکرالله تطمئن القلوب” (رعد، آیه ۲۸) در حقیقت، کسانی که از دو رکن ایمان و تقوا برخوردارند، در درون خود آرامشی را احساس می کنند که حوادث گذشته و آینده آنها را تکان نمی دهد. اولیای الهی به دلیل ارتباط با خدای مطلق و نامحدود، اندوه یا ترسی را به خود راه نمی دهند اما انسان هایی که چنین پیوندی با خدا ندارند پیوسته درباره گذشته و آینده مضطرب و نگران اند. غم وترس از روح دنیاپرستی سرچشمه می گیرد و انسانی که دلش با پیوند الهی از دنیاپرستی تهی است غم و ترسی به دل راه نمی دهد. (برگرفته ازمقاله آرامش روح در سایه ایمان، جوادی آملی عبدالله، مصطفی پور محمدرضا، اسفند ۱۳۹۴) در سایه همین نوع نگاه، باورها و اعتقادات از جمله اعتقاد به خدا و جهان پس از مرگ و در کنار آن رفتارها و سلوک عبادی و دخالت دادن عوامل معنوی در زندگی است که انسان های مؤمن، به آرامشی حقیقی دست می یابند؛ بر همین اساس، در ادامه مقاله به طور خلاصه شخصیت بزرگ بانوی اسلام فاطمه سلام الله که الگوی آرامش های عمیق و جاودان است، از این دو منظر مورد بررسی قرار گرفته است.

-باورها، نوع نگاه و بینش

انسان مؤمن در مصائب و سختی ها از آرامش برخوردار است؛ همواره خود را از تکیه گاهی محکم و پناهگاهی ایمن برخوردار می بیند و در پرتو خداباوری، دیگر احساس تنهایی نمی کند و خود را به نیرویی شکست ناپذیر متکی می داند که همه چیز در دست اوست. “آنها که ایمان آوردند و ایمان خود را با شرک و ستم نیالودند، ایمنی تنها از آنِ آنهاست. “(سوره انعام، آیه ۸۲)
پیامبر(ص) به سلمان می فرماید: ای سلمان! به راستی که خداوند، قلب و اعضای فاطمه (س) تا استخوان هایش را از ایمان و یقین، آکنده است به گونه ای که در طاعت خدا جدیت دارد. (بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۴۶)
فاطمه (س) در می یابد که اساس آبادانی درون، ایمان به خداست و حاصل آن رهایی از بندها و تعلقات است، چنین ایمانی برای او امنیت پدید می آورد. به گفته علامه طباطبایی، آدمی در حقیقت خود را در قبول امر مقبول در امنیت می بیند و قلبش به آن آرامش می یابد. (المیزان جلد ۱۱، برگرفته از علی قائمی، در مکتب فاطمه سلام الله، ص ۱۶۳) انسانی که در آرامش و امنیت داشته باشد می تواند نیکو بیندیشد، تصمیم بگیرد و درست عمل کند و بر همین اساس فاطمه (س) روزی که در اجتماع بزرگ مردمی که در مسجد مدینه و اطراف آن گرد آمده بودند تا سخنان دختر پیامبر(ص) را بشنوند، خطبه معروف خود را با حمد و ثنای الهی آغاز کرده و بر اصل توحید، تاکید می ورزد؛ حمد خداوند متعال، شکر بر الهام های الهی، یاد نعمت های فراوان، اهمیت اقرار به توحید و یگانگی خداوند را متذکر می شود. (حکیمی، محمدرضا، فاطمیات، ص ۲۶) گسترش و تداوم نعمت ها را در اثر شکرگزاری می داند، پس از حمد و ثنای خداوند، از وحدانیت و یکتایی او سخن می گوید؛ “گواهی می دهم که نیست خدایی جز الله که تنهاست و شریکی برای او نیست، این شهادت به وحدانیت خدا کلمه ای است که نتیجه و تاویل آن، اخلاص در اعمال است”( منتظری، حسینعلی، خطبه حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها)
ترس، اضطراب دلهره و افسردگی و… از جمله عوارض روانی برای افرادی است که در ایمان به خداوند دچار تردید و تزلزل هستند. “ویلیام جیمز” فیلسوف و روانشناس آمریکایی که به عنوان پزشک نیز به فعالیت مشغول بود، معتقد است که قوی ترین عامل برای تسکین نگرانی ها و کاهش اضطرابات ،ایمان و اعتقاد مذهبی است. “دورکیم” جامعه شناس فرانسوی در پژوهشهای خود در زمینه خودکشی به این نتیجه رسید که در جوامعی که مبادی دینی استوار است و مردم روحیه عرفانی و مذهبی دارند تعداد خودکشی به مراتب کمتر از جوامعی است که افراد آن چندان پای بند مذهب نیستند. ( مقاله نقش ایمان و عرفان در آرامش روانی انسان، کریمی عبدالعظیم، ماهنامه اصلاح و تربیت، ش ۲۳، ۱۳۷۵) اگر معتقد باشیم جهان، هم تفاوت میان خدمت و خیانت را می فهمد و هم متناسب با آن واکنش نشان می دهد و در این واکنش نشان دادن، ذره ای استثناء قبول نمی کند و ذره ای کمتر یا بیشتر از مقدار متناسب واکنش نشان نمی دهد، باید احساس امنیت کنیم. این همان تعبیر قرآنی است که “فمن یعمل مثقال ذره خیرا یره و من یعمل مثقال ذره شرا یره” (سوره زلزال، آیات ۷و۸) در حقیقت انسان متدین کسی است که در جهان احساس امنیت کند. انسان در جهانی احساس امنیت نمی کند که یا آن را در حالیکه عالِم به خوبی و بدی است نبیند و یا اینکه اگر چه خوبی و بدی را فهم کند ولی متناسب با آن خوبی و بدی از خود واکنش نشان ندهد. کسی که نظام جهان را اخلاقی می بیند، نه منتظر پاداش است، نه سپاسگزاری و نه منتظر عدل. به تعبیر دیگر، چنین انسانی کنش دارد اما کنش او بی خواهش است؛ یعنی آن چه را وظیفه دارد انجام می دهد و کار ندارد که عملش به نتیجه برسد یا نه. زیرا نتیجه دادن عمل در گرو هزار و یک عامل دیگر است که آن عوامل در اختیار او نیستند، آنچه در اختیار او بود را انجام داد. به این لحاظ آرامش و امنیت خاطر یکی از ویژگیهای کسانی است که متدین متعقل هستند؛ آنها امنیت خاطر دارند ولو حتی یکی از پروژه های شان مثمر ثمر واقع نشود، به تعبیر دیگر، وقتی وظیفه خود را انجام دادند رشته ارتباط عاطفی خود را با آن قیچی می کنند. انسان متعقل چون می داند جهان، نظام اخلاقی دارد، کنش بی خواهش دارد.( ملکیان، مصطفی، در رهگذار باد و نگهبان لاله، صص. ۱۲۴-۱۲۸)
بنابراین یک فرد موحد، در اثر اتکاء به قدرت پروردگار در کمال آرامش به سر می برد و دچار تزلزل خاطر نمی شود. و از روی همین اعتقاد، باور و عشق به خداوند، در کمال آرامش و به راحتی ایثار می کند، بخشش دارد و بر اثر همین عشق و دوستی خداوند، مسکین، یتیم و اسیر را اطعام می دهد. آنچنانکه در آیه ۸، سوره انسان: و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا که مفسرین شیعه و غیر شیعه، روایت می کنند که این آیات درباره فاطمه (س) و علی (ع) و دو فرزندشان، نازل گردیده است.

– رفتارهای عبادی و معنوی

اهتمام در عبادت و کوشش در راز و نیاز با خداوند، ازاصول اساسی و از مسائل مهمی است که در متن زندگی پیشوایان معصوم (ع) قرار دارد؛ با یاد خدا و زمانی که انسان خود را درپناه قدرت لایتناهی او احساس کرد، آرامش و اطمینان، روانِ آدمی را فرا می گیرد و آسایش خاطری می یابد که بزرگ ترین لذت های زمینی در برابر آن رنگ می بازند. آیه شریفه ” ألا بذکرالله تطمئنّ القلوب” گواه این مطلب است که قلب، با یاد خدا به آرامش می رسد، نیرویی که آدمی، با آن خاطر جمع می شود. با عبادت و ذکر خدا، بُعد معنوی و آسمانی انسان بر بُعد مادی و زمینی او چیره می شود و در این صورت همه بیم ها و نگرانی ها از بین می رود. فاطمه (س) با تمام مشاغل و اموری که در داخل و خارج از خانه به عهده داشت، ساعت های طولانی به نماز می ایستاد، در سراسر زندگی و در تمام فراز و نشیب های آن، با قرآن مأنوس بود و توجه خاصی به عبادات و دعاها داشت. دعاهای فراوانی که از ایشان نقل شده است این امر را به وضوح روشن می کند. بر اساس گزارش های خاص شیعی، صحیفه ای به نام صحیفه الزهرا از ایشان نزد فرزندان معصوم وی به جای مانده است که مشتمل بر دعاهای آن حضرت است. “حسن بصری از پیشگامان اهل تصوف و معتزله، درباره عبادت فاطمه (س) می گوید: در بین این مردم کسی عابدتر از فاطمه نیست آن قدر در نماز می ایستاد که قدم هایش ورم می کرد ” ( مناقب ابن شهر آشوب، ج۳، ص ۳۴۱)
یکی از متدها و اصول حاکم بر زندگی حضرت فاطمه (س) دخالت دادن عوامل معنوی در شئونات زندگی مادی می باشد. باورمندیِ حضرت، به تاثیر عوامل معنوی و به کارگیری آنها در جای جایِ زندگی آن بانوی بزرگ، جلوه دارد که به اختصار، سه نمونه از آن موارد متعدد، یاد می شود.
– هنگامی که امام حسن و امام حسین (ع) مریض شدند، فاطمه (س) آن دو بزرگوار را در آغوش گرفته و نزد پیامبر (ص) برد وفرمود: اگر فرزندانم شفا یابند سه روز برای شکرگزاری از خدا، روزه خواهم داشت.
– برای رفع خستگی از کارهای منزل، پیامبر (ص) به فاطمه (س) تسبیحات معروف را تعلیم دادند و آن حضرت با شادمانی پذیرفتند.
– نقل است که “فاطمه (س) آرزوی داشتن کمک کاری کرد، به هنگامی که علی (ع) به جهاد می رفت. پس این آیه بر پیامبر(ص) نازل شد «اوست پروردگار خاور و باختر (مشرق و مغرب) ، معبودى جز او نیست ، پس او را کارساز خویش برگیر». (نگا: موسوی، علی اصغر، فاطمه مادر تمام خوبی ها، ص ۸۰ )

سخن پایانی

بر مبنای تاملات معنوی و بررسی گفتمان معنویت و نقش آن در بهبود زندگی انسانها، می توان نتیجه گرفت انسانی که از باورهای اعتقادی محکم و تردیدناپذیر، برخوردار باشد در پرتو این اعتقادات از جمله اعتقاد به خدایی که قادر، حکیم و خیرخواه مطلق است، احساس تنهایی ندارد و در شرایط ایمانی، همواره خود را به نیرویی شکست ناپذیر متکی می داند، انسانی که این جهان را دارای نظام اخلاقی دانسته و از سوی دیگر، خود نیز اخلاقی زندگی می کند و از ظلم، ستم و بی عدالتی به دور است و در این مسیر از یاد خدا و کمک گرفتن از عوامل معنوی مانند نماز، روزه، نذر و… کمک می گیرد و بهره مند می شود، چنین انسانی به آرامش حقیقی دست یافته است هم چنان که نمونهٔ بی مثال آرامش های الهی را در وجود بانوی بزرگ اسلام، فاطمه زهرا سلام الله علیها می توان دریافت وتصویر آرام بخش او را در آینهٔ خاطرات معنوی ایشان، نظاره کرد.

منابع:

۱- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف اشرف، مکتبه الحیدریه، ۱۳۷۶ ه.ق
۲- حسینی زنجانی، سید عزالدین، شرح خطبه حضرت زهرا (ع)، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم، قم، ۱۳۷۳
۳- حکیمی، محمدرضا، فاطمیات، برگرفته از آثار، انتشارات دلیل ما، چاپ چهارم، بهار ۱۳۹۱
۴- قائمی، علی، در مکتب فاطمه سلام الله علیها، مجموعه ای از مقالات و سخنرانی ها،انتشارات امیری
۵- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوارالجامعه لدرر الاخبار الائمه الاطهار، تهران، اسلامیه، ۱۳۶۳ش
۶- ملکیان، مصطفی، در رهگذار باد و نگهبان لاله، جلد نخست، نشر نگاه معاصر،چاپ دوم، تهران، ۱۳۹۵
۷- منتظری، حسینعلی، خطبه حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها، نشر سرایی، چاپ اول، زمستان ۱۳۸۲
۸- موسوی، سید علی اصغر، فاطمه مادر تمام خوبی ها، انتشارات هاوژین، چاپ نخست، ۱۳۹۴
۹- ویکتور فرانکل، انسان در جستجوی معنا، ترجمه صالحیان، نهضت، میلانی، مهین، انتشارات درسا، چاپ چهل و نهم، ۱۳۹۷
۱۰- پایگاه مجلات تخصصی نور، جوادی آملی، عبدالله، مصطفی پور، محمدرضا، آرامش روح در سایه ایمان، اسفند ۱۳۹۴ و فروردین ۱۳۹۵،
۱۱- مجلات تخصصی نور، کریمی، عبدالعظیم، نقش ایمان و عرفان در آرامش روان آدمی، ماهنامه اصلاح و تربیت، شماره ۲۳، آذر ۱۳۷۵
۱۲- موحدی لنکرانی، محمد، اطمینان و آرامش در سایه ایمان،مجله درسهایی از مکتب اسلام، سال دوم، شماره ۲، بهمن ۱۳۳۸