پنج شنبه شب دوازدهم اردیبهشت، مجموعه فرهنگی امام جعفر صادق (ع) میبد میزبان آقای دکتر مسعود غفاری دانشیار دانشگاه تربیت مدرس بود. ایشان در آغاز، ضمن طلب مغفرت برای دکتر رادی، از زحمات مسئولین مجموعه که زحمت برگزاری این جلسات را به صورت مستمر کشیده اند قدردانی نمود. (اصل مقاله ارائه شده در نشست را در بخش مقالات از همین سایت ببینید)
موضوع بحث در مورد نگاهی به اقتصاد سیاسی ایران بود. ایشان در توضیح اقتصاد سیاسی گفت؛
اقتصاد سیاسی یک واژه چند بعدی است که حاصل تعامل دولت و بازار و جامعه می باشد. هدف از این رویکرد، تبیین یک موضوع ویژه در کل، تشخیص و یکپارچه کردن ارتباطات میان همه عناصر انفرادی آن است.
اقتصاد سیاسی در مکاتب مختلف پیرامون موضوع جامعه، توسعه، بازار، مردم و دولت و… تعریف می شود که در این زمینه کتاب های خوبی در بازار وجود دارد.
اولین بار این واژه در سال۱۶۱۵ م توسط فرانسوی ها در کتاب شناخت اقتصاد سیاسی به کار برده شد.و در باب نصیحت هایی بود که به لوئی سیزدهم ومادرش در مورد طرز تصدی اموال عمومی شده بود.
اولین دانشمند اسلامی، ابن خلدون است که این واژه را نه به این نام، بلکه با این محتوا درباب پنجم کتاب مقدمه ابن خلدون در مورد ارزش کار، استفاده نموده است.
این بحث در قرن ۱۷ و ۱۸ میلادی دستمایه نظریه پردازان غربی قرار گرفت. در ایران در ترجمه کتاب آداب مملکت داری که در چاپ دوم آن به توصیه صدر اعظم ناصر الدین شاه از فرانسه خریداری و توسط رضا ریشار و محمد حسن شیرازی ترجمه گردید وارد شد.
اولین بار امیر کبیر این اصطلاح را در مکاتبه با انگلستان به کار برد .که یک واژه چند وجهی می باشد.
ایشان در ادامه رانت را از نوع اقتصاد سیاسی خواندند. اصطلاح رانت را به معنای درآمدی حاصل از مواهب طبیعی خواندند که دسترسی به آن بسیار کم هزینه است. مثل نفت در کشور ما.رانت درآمدی منظم و هنگفت که منشا خارجی داشته باشد و به وسیله دولت دریافت می شود و دولت تنها تخصیص دهنده این ثروت است.
اولین بار در سال ۱۹۷۰، حسین مهدوی- کارشناس برنامه و بودجه این اصطلاح را در مقاله اش جعل می کند.
این بحث در ایران به چهار دوره تقسیم می شود:
۱- از زمان ناصر الدین شاه و قبل از مشروطه تا زمان رضا شاه(عصر امتیازات):
کتاب «ایران بین دو امپریالیسم روس و انگلستان» درباره این عصر می باشد حجم آثار تئوریک در این باره در زمان انقلاب مشروطه بیشتر از انقلاب اسلامی است.
۲- زمان محمدرضا شاه (عصر ادغام و انتقال) : مشخصه های این دوره، استخراج وسیع نفت بود که ایران در رتبه اول یا دوم بود. و ایران با فروش نفت در بازار جهانی ادغام و تغییراتی در سیاست و مسائل اجتماعی ایجاد می کرد.در این دوره مواجه با حکومتی بودیم که مشخصاتی چون، شخصی بودن سیاست – تقدم خویشاوند سالاری- جلوکیری از تشکیل کانون های سیاسی- تصدی عالیترین پست های سیاسی برای اقوام و … داشت.
در این دوره مواجه با یک وضعیتی ناشی از استفاده از رانت ها هستیم و درآمد ایران افزایش پیدا کرد و سازمان برنامه بودجه در ایران شکل گرفت که زیر نظر آمریکایی ها بود و پول نفت در این سازمان تخصیص پیدا می کرد و باعث استقلال دولت از مردم گردید.
در کل ضعف بروکراسی دولتی همراه با فساد و نظامی شدن سیاست نیز از مشخصه های این دوره بود که باعث شد سازمان امنیتی تاسیس گردد.
در این دوره، درآمد حاصل از رانت زیاد بود و ۴۰% از میزان صادرات و ۴۲% از کل درآمدها از رانت بود و بنابراین این دولت تاثیردار بودو اصلی ترین تولید کننده و توزیع کننده محسوب می گردیدو نقش او برجسته بود.
۳- بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان زمان جنگ (عصر اتو پیایی یا آرمانی ):
در این دوره تغییراتی در اقتصاد سیاسی کشور داده شد که پدیده رانت نقش کم رنگی داشت و اقتصاد سالم تری را هدایت کردند. و فروش نفت به اندازه نیاز بود و در مکان مناسب استفاده می شد.
سیاست نفتی و درآمد و هزینه ها کنترل شده بود که با حادثه جنگ این روند تغییر کرد.و استخراج و فروش نفت به حداکثر خود رسید
از ارزش های این دوره را می توان، خودکفایی و استقلال سیاسی و آزادی سیاسی، استقلال اقتصادی در بازار جهانی و به نوعی انزوا از بازار جهانی نام برد.
۴- بعد از جنگ (عصر واقعیت های جدید) : در این دوره شاهد نوعی مصلحت طلبی آرمانی همراه با عملگرایی و به کارگیری سیاست درهای باز برای عبور از بحران بودیم.
ایشان در پایان سخنرانی خود نکات ذیل را جهت اصلاح روند پیشنهاد کردند:
– دولت و حکومت باید قادر باشند با هم یک سازمان چالاک و کارشناسان خبره با دغدغه مردم و سیستمی پاسخگو و فعال برای تدارک انتظارات مردم ایجاد کنند.
– دولت و حکومت باید مشکلات و مسائل اقتصادی و سیاسی را به طور شفاف بیان کنند.و راه حل از طریق جریان های سیاسی در مردم بررسی گردد.
– دولت و حکومت باید شعارهای فراگیر و اطمینان بخش برای زندگی سالم همراه با رفاه برای مردم پیش بینی کنند. تا پایه های مشروعیت خودشان را محکمتر نمایند.
– دولت و حکومت باید به طور فعال در تاسیس احزاب و ساماندهی آنان اقدام نمایند و گروه های فشار را رسمی کنند.
– دولت و حکومت باید اهداف سیاست خارجی خود را مشخص و ضوابط آن را رعایت کنند و به رسمیت بشناسند.
از نظر ایشان با رعایت این نکات، نظام مستحکم و مشروع خواهیم داشت تا هویت ملی و تشیع به خطر نیفتد.