نویسنده اصل مقاله: لیلا حیدری، (مدرس حوزه و دانشگاه)

(منبع: کتاب؛ ابعاد شخصیت و زندگی امام صادق (ع)، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع)، سال انتشار ۹۱ ، تالیف: جمعی از مؤلفین، به کوشش: دکتر احمد پاکتچی، صفحات ۳۵۵_۳۶۴)

سعدی اگر عاشقی کنی و جوانی

عشق محمد بس است و آل محمد

در مقدمه مقاله ابتدا به اهمیت علم آموزی در قرآن کریم و روایات ائمه (علیهم‌السلام) پرداخته شده است و به این نکته اشاره شده که سیره علمی و عملی امام صادق (ع) در دانش اندوزی و تلاش برای گسترش آن در میانِ مسلمانان به خصوص شیعیان زبانزد است.

به عقیده نویسنده دورانِ امام صادق (ع)  دورانِ شکوفایی علمی و فرهنگی جامعه اسلامی و به ویژه جامعه شیعی می باشد.

امام صادق (ع) با ایجادِ نهضت علمی توانست حرکتِ عظیمی را در تشویقِ مردم به علم آموزی و یادگیری ایجاد نماید.

امام (ع) که به عنوانِ دانشمندی کوشا، پر کار و حساس بر روی مسئله علم آموزی و به خصوص تفقه در دین برای دانش پژوهان و محققان به شمار می رود، ایجاب می کند تا به بررسی هر چه بهتر جایگاه علم و دانش در بینش امامان معصوم به ویژه امام ششم پرداخته شود.

هیچ فضیلتی به پای علم و دانش نمی رسد. در سایه علم است که انسان، بیدار، بلند مرتبه و دارای شخصیتی شریف می‌شود.پس جای تعجبی ندارد که جایگاه علم و دانش دارای ارزشی فراتر از عبادت و بندگی است. در همین زمینه عابد، فردِ صالحی است که تنها به فکرِ نجاتِ خویش است، اما عالِم و دانشمند، مُصلحی ست که می تواند جهانی را از تاریکی های جهل برهاند،علاوه بر اینکه خود نیز شخصیتی شایسته دارد.

خداوند نیز در قرآن کریم ماده علم را در شکل های گوناگون و بیش از هفتصد بار بکار برده است.

به طوری که در آیاتش دانایان را با نادانایان برابر نمی داند و دانشمندان را بر دیگران برتری می دهد و علم را جزو معیار های ارزش و امتیازِ انسان ها بر یکدیگر قرار می دهد.

در این میان دورانِ حیات امام صادق (ع) و امام محمد باقر (ع) از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است. نهضت علمی حضرت صادق (ع) توانست در حیاتِ اجتماعی مسلمانان روحی تازه بدمد. در این دوره با ظهور عباسیان و قیام شان علیه امویان، شرایط به گونه ای تغییر پیدا کرد که امویان به دلیل گرفتاری های سیاسی به وجود آمده، فرصتِ ایجادِ فشار و اختناق علیه امامان را از دست دادند و با بودن آزادی محدود و کوتاه مدت، حضرت صادق (ع) بهترین فرصت را برای بنیان نهادن نهضت علمی فراهم دید.

دیگر عواملی که زمینه سازِ ایجادِ این نهضت علمی بزرگ شد، ظهورِ مکاتب و فرقه هایی با آرا و اندیشه های گوناگون نظیر معتزله، متصوفه، جبریه و… بود. در حقیقت در این عصر تعارض افکار و عقاید بسیار بود. از این رو عصر امام صادق (ع) از متحویل ترین اعصار در تاریخ فقه و حدیث و کلام و تصوف اسلامی ست.

امام با پرداختن به بسیاری از ابواب فقه و بیانِ احادیث و احکام فقهی، مذهب فقهی جعفری را که به نام خودِ ایشان نام بُردار است، تحکیم نمود.

اگر حوزه درس امام صادق (ع) را دانشگاه بنامیم سخنی به گزاف و دور از واقع نگفته ایم.

این دانشگاه میراثِ علمی عظیمی بر جای نهاد و عالمان بسیاری را تربیت کرد و برجسته ترین متفکران و زبده ترین عالمان را به عالم علم و دانش عرضه داشت.

تعداد شاگردان و پرورش یافتگان مکتب جعفری را تا چهار هزار تن گفته اند.

دانشگاه امام جعفر صادق (ع)، کانونِ علم و چشمه جوشانی که با علوم و معارف اسلامی، مسلمانان را سیراب کرد و منشأ خدماتِ عظیمی در جهانِ اسلام گردید.

در حوزه علمی امام صادق (ع) هرگز علم برای شهرت و کسب افتخار و خودنمایی و فخر فروشی و امثالِ آن آموخته نمی شد و هدف دانش آموختگان این مکتب و این دانشگاه، جز آموختن علم برای کمالِ نفس و جز خدمت به دین و شریعت نبوده است.

شیخ مفید درباره نهضت علمی امام صادق (ع) می نویسد:« آن قدر مردم از دانشِ حضرت نقل کرده اند که به تمامِ شهر ها منتشر شده و کران تا کران جهان را فرا گرفته است و از احدی از علمای اهل بیت (ع) این مقدار احادیث نقل نشده است، به این اندازه که از آن حضرت نقل شده. اصحاب حدیث، راویان آن حضرت را با اختلاف آرا و مذاهبشان گرد آورده و عددشان به چهار هزار تن رسیده و آن قدر نشانه های آشکار بر امامت آن حضرت ظاهر شده که دل ها را روشن و زبان مخالفان را از ایراد شبهه لال کرده است.»

در مجالس آن حضرت علاوه بر پیشوایان مذاهب فقهی مانند ابوحنیفه و مالک، فلاسفه و طلاب علوم فلسفه از مناطقِ دور دست نیز حضور می یافتند.

حسن بصری، مؤسس مکتب فلسفی بصره و واصل بن عطا مؤسس مذهب معتزله از شاگردان آن حضرت بودند.

ابوحنیفه پیشوای مشهور فرقه حنفی که خود در محضر امام صادق (ع) شاگردی کرده، درباره حضرت می گوید: «من دانشمند تر از جعفر بن محمد ندیده ام.»

صاحب کتابِ معروف الملل و النحل، درباره عظمت و جایگاه علمی امام صادق (ع) می گوید:» او علمی جوشان و در حکمت، ادبی کامل داشت، انسانی فوق العاده زاهد و با تقوا بود و در مدینه بر دوستان خود اسرار علوم را افاضه می کرد و غرق در بحر معرفت و علوم بود.«

امام صادق (علیه السلام) دانشگاهی بزرگ را تأسیس کرد که در آن رشته های مختلف علوم عقلی و نقلی آن روز مانند؛ فقه، حدیث،تفسیر، نجوم، منطق، طب و… دایر بود و شاگردانِ برجسته ای هم چون هشام بن حکم، محمد بن مسلم، ابان بن تغلب و جابر بن حیان تربیت شدند که تعداد همه شان را چهار هزار تن ذکر کرده اند.

در دوره امام صادق (ع) بود که شیعیان اهتمام جدی نسبت به مسائل عقلی پیدا کردند.

نگاه به کتب حدیثی شیعه که بخش عمده ی احادیث آن در دوران امام صادق (ع) صادر شده است، نشان دهنده توجه زیاد شیعه به مسائل عقلی ست.

شهید مرتضی مطهری می نویسد:» امام صادق (ع) با فرصتی که در این دوره بدست آورد با تمامِ تلاش مواریثِ اجداد خود را حفظ کرد و بر آنها افزود به گونه ای که ایشان را اولین کسی می دانند که مدارسِ فلسفی را در دنیای اسلام تأسیس نمود.«

امام (ع) هر یک از شاگردان خود را سازگار با ذوق و قریحه شان تشویق و تعلیم می کرد و نتیجه آن تخصصِ شاگردان حضرت در حداقل یک یا دو رشته از علوم مانند؛ حدیث، تفسیر، کلام و… بود.

حتی گاهی امام (ع) دانشمندانی را که برای بحث و مناظره مراجعه می کردند را راهنمایی می کرد تا با یکی از شاگردان متخصص در آن رشته مناظره کنند.

در ادامه  نویسنده به ارزش علم در مکتب حضرت (ع) می پردازد و شش مورد از تأکیدات حضرت (ع) در فراگیری علم و دانش را ذکر می کند.

با این عنوان  که نام امام جعفر صادق (ع) انسان را به یاد علم و دانش می اندازد.

۱. وجوب علم آموزی

ارشادِ امام به طلبِ علم و وجوبِ دانش اندوزی با تعبیرات مختلف ذکر شده است. گاهی طلبِ علم را مانند نماز واجب می داند » طَلَبُ العِلْمِ فَریضَهٌ«

و گاهی می فرماید:» دوست ندارم جوانانِ شما را ببینم در هیچ صبحی مگر در یک حالت، یا در حالِ فراگرفتنِ علم یا در حالِ آموزشِ آن به دیگری«

و گاه طلبِ علم را مزیّن به وقار و حِلم می داند:» طالب علم باشید و خود را با سنگینی و وقار بیارایید.«

حتی تا جایی که حضرت (ع) پیروِ سخن پیامبر که فرمودند به دنبال علم بروید ولو این که در چین باشد، با تعبیر دیگری می فرمایند:» در جستجوی دانش باشید ولو با دل به دریا زدن و امواجِ طولانی شکافتن.«

هم چنین در جای دیگری نیز می فرمایند:» علم و دانش را از منبع و سرچشمه اصلی آن بجویید و بپرهیزید از رفتن به پیشِ مدعیانِ دانش که آن ها شما را از خدا باز می دارند.«

چون شاگرد از روحِ استادش تغذیه می کند ولی متعلم از جان و نفس معلم اخذ می کند و با تعالیم او سیراب می گردد.

پس اگر استاد گمراه باشد شاگرد به گمراهی نزدیک می شود و اگر راه یافته و هدایت شده باشد شاگردش هم به همان هدایت راه می یابد.

طلب علم در دیدگاه امام صادق (ع) تا آن جا اهمیت دارد که در سخنی می فرمایند:» تحصیل علم کنید اگر چه به قیمتِ ریختنِ خونِ دل ها و به شکافتنِ گرداب ها و پیمودنِ دریا ها و اقیانوس ها باشد.«

۲. تشویق به تفکر

یکی از نقاط قوت امام (ع) در تبیین دین، ارزش قائل شدن برای تعقل و تفکر است. با رجوع به کتاب های حدیثی شیعه می توان مشاهده کرد که اولین مبحث عنوانِ کتابِ »العقل و الجهل« می باشد و پس از آن وارد کتاب »التوحید« می شویم.

در مکتب شیعه صد ها بلکه هزار ها بحث در باب توحید، قضا و قدر و مسائل تعقلی مطرح شده است.

همه این ها موجب شده است که امام صادق (ع) را اولین کسی بدانیم که در دنیای اسلام مدارسِ تعقلی و فلسفی را تأسیس کرد.

امام (ع) خطاب به مُفَضَّل _از اصحابِ برجسته شان_ فرمود:» ای مُفَضَّل! رستگار نمی شود کسی که نمی اندیشد و نمی اندیشد کسی که نمی داند.«

۳. پاداشِ معلم و متعلم

عالم و متعلم هر دو جایگاه ویژه ای در اندیشه امام صادق (ع) دارند و بارها به ارزش آن ها اشاره شده است.

امام (ع) پاداشِ کسانی را که به دیگران چیزی بیاموزند هم طرازِ پاداشِ کسانی می داند که به آن عمل می کنند.

در اندیشه امام صادق (ع) هر کس برای خدا علم بیاموزد و بدان عمل کند (به دیگران بیاموزد) در مقام های بلندِ آسمان ها، عظیمش خوانند و گویند:» آموخت برای خدا و عمل کرد برای خدا.«

۴. ارج نهادن به دانشمندان

هر جا که امام (ع) به طلب علم تشویق می کند، ضمن اشاره به جایگاه عالمان و دانشمندان  با عبارات مختلفی هم به مقام رفیع آن ها اشاره می کند و هم به ضرورت مراجعه به دانایان و دانشمندان و گفت و گو با آن ها تأکید دارد.

در سخنی فرمودند: »سه چیز دست شکایت به سوی خدا کنند: مسجدی که آباد باشد ولی مردم در آن نماز نگذارند، عالم و دانشمندی که در میان جاهلان و نادانان قرار گیرد و قرآنی که در خانه ای رها شود و قرائت نشود.«

امام صادق (ع) علما و دانشمندان را وارثان انبیاء می داند و آن ها را امینان جامعه به شمار می آورد. که مرگ آن ها محبوب تر از مرگ هر فرد دیگری نزد شیطان است.

معاویه بن عمارنقل می کند که به حضرت (ع) عرض کردم: مردی هست که با تلاش بسیار حدیث شما را تبلیغ می کند و با دل ها پیوند می دهد. شاید در کنار اوعابدی باشد که تا این حد تبلیغ نکند، از این دو تن کدام یک ارج بیشتری دارد؟ حضرت (ع) فرمودند: آن که با تلاش بسیار حدیث ما را منتشر می کند و دل های مردم را با ایمان پیوند می دهد بر هزار تن عابد برتری دارد.

آنجا که پای گفتگو به میان می آید، امام (ع) به گفتگو با عالمان دعوت می کند، حتی اگر انسان برای این گفتگو سختی بکشد و آن  بهتر از گفتگوی با جاهل در حال راحتی و آسایش است. ایشان لزوم احترام به دانشمندان را به مسلمانان گوشزد می کند و می فرماید:» هر کس فقیه و دانشمند مسلمانی را احترام کند و او را بزرگ بدارد، خداوند در روز قیامت از او راضی خواهد بود.«

۵. تشویق به بذل علم و یادداشت و کتابت

عالم و متعلم هر دو در اندیشه و مکتب امام صادق (ع) دارای ارزشند. امام (ع) هر جا که  تشویق به علم آموزی می کند، آن ها را موظف  می نماید تا علم خود را به دیگران یاد دهند.

در فرهنگ اسلامی بر زکات علم و نشر آن تأکید شده است. علم نباید منحصر در خود فرد باشد بلکه باید آن را در میان علاقه مندان منتشر کرد.

امام (ع) در حدیثی از امیر المومنین (ع)  در این زمینه فرموده است:» خداوند از نادانان پیمانی برای طلب علم نمی گیرد تا آن که از علماء پیمان گیرد که به آن ها علم آموزند.«

امام جعفر صادق (ع) در تفسیری از آیه »ولا تصعر خدک للناس« به این مطلب اشاره می کند که منظور ازروی نگرداندن از مردم این است که همه مردم از نظر علم آموختن نزد عالم و معلم مساوی باشند و در یاد دادن و آموختن فرقی بین دانش آموزان نباید گذاشت.

امام صادق (ع) شاگردان و اصحاب خود را علاوه بر این که به یادگیری تشویق می فرمود، به حفظ و نگهداری معلومات خود و نوشتن و کتابت نیز امر می کرد، و می فرمود: »بنویسید چون شما نمی توانید حفظ کنید مگر آن که بنویسید و نیز فرمود:» اکتب و از نوشته هایتان محافظت کنید که بعدأ بدان ها نیاز خواهید داشت.«

امام (ع) در سفارشی به مفضل، ایشان را به نوشتن دانش خود امر می کرد و به او می فرمود: «بنویس و حاصل دانش ات را در میان دوستان و برادران دینی ات منتشر کن.»