چکیده
دستیابی به آرامش در زندگی، یکی از مسائل مهم فردی و اجتماعی است. خانواده، هسته مرکزی جامعه است که شکل‌گیری جامعه از آن آغاز می‌شود و بر این اساس وجود آرامش در خانواده از اساسی ترین نیازهای یک جامعه سالم است. دین اسلام، اهمیت ویژه ای برای آرامش قائل شده و در آیات قرآن و روایات معصومین (ع)  به این مهم، پرداخته شده و راه های دستیابی به آرامش در خانواده تبیین گشته است. امام صادق (ع)، در آموزه های انسان ساز خویش به اهمیت و شیوه های دستیابی به آرامش در رکن اساسی خانواده اشاره نموده است که در این مقاله به این مهم پرداخته خواهد شد.

کلیدواژگان: آرامش، زندگی، امام صادق (ع)

مقدمه
آرامش به معنای طمأنینه و راحتی فکر در زندگی، حقیقت مطلوبی است که اسلام آن را ستوده و راه هایی برای رسیدن به آن تعیین کرده است. افسردگی، اضطراب و تنش از بیماری های فراگیر دورانِ معاصر است که ساختار شخصیت انسان را دگرگون می سازد و قدرت سازگاری او را با خود و جامعه به طور عجیبی کاهش می دهد و سرانجام موجب اختلال در ساختار تفکر و عواطف می شود. آرامش در زندگی از بهترین نعمت های الهی است که در قرآن کریم بارها به آن اشاره شده است. آرامش زندگی، اضطراب و نگرانی و دلشوره را از انسان دور می سازد و سبب می شود که انسان کارهای روزمره خویش را به درستی انجام دهد. در آیات و روایات به شیوه های دستیابی به آرامش در زندگی پرداخته شده است. امام صادق (ع) در روایاتی دستیابی به آرامش در زندگی را در پرتو سلامتی، امنیت، وسعت رزق، هم نشین مناسب و رفاه و قناعت امکان پذیر دانسته است.

ارکان آرامش در زندگی از منظر امام صادق (ع)

«آرامش حالتی نفسانی همراه، با آسودگی و ثبات می‌باشد.» (دایره المعارف قرآن کریم، ج. ۱، ص. ۱۵۳» آرامش در زندگی از اهمیت ویژه ای برخوردار است که در دین اسلام در سطحی گسترده مورد توجه قرار گرفته و بخش وسیعی از آیات و روایات به آن اختصاص یافته و افزون بر ارائه تعریفی جامع از آن به راه کارهای روانی و رفتاری فراوانی برای دستیابی به این نیاز اصیل بشری پرداخته شده است. امام صادق (ع) نیز در روایاتی به برشمردن ارکان آرامش در زندگی پرداخته است. از جمله در حدیثی می فرماید: «خَمْسُ خِصالٍ مَنْ فَقَدَ واحِدَهً مِنهُنَّ لَم یَزَلْ ناقِصَ العَیشِ زائِلَ العَقلِ مَشغولَ القَلبِ، فَأوَّلُها: صِحَّهُ البَدَنِ، والثّانِیَهُ: الأمِن، والثّالِثَهُ: السَّعَهُ فی الرِّزقِ، والرّابِعَهُ: الأنیسُ المُوافِقُ (قال الراوی:) قُلتُ: وما الأنیسُ المُوافِقُ؟ قال: الزَّوجَهُ الصّالِحَهُ، والوَلَدُ الصّالِحُ، والخَلیطُ الصّالِحُ – والخامِسَهُ: وهِیَ تَجمَعُ هذِه الخِصالَ: الدَّعَهُ؛ (ابن بابویه، الخصال، ج. ۱، ص. ۲۸۴)»

«پنج خصلت است که چون یکی از آنها وجود نداشته باشد، زندگی ناقص و عقل زایل می شود و دل مشغولی فراهم می آید: نخستین آن ها تندرستی است، دومی امنیت، و سومی گستردگی معیشت… (چهارم همراه و مونس هم رأی. (راوی می پرسد): مونس هم رأی چیست؟ امام می فرماید: همسر خوب و فرزند خوب و هم نشین خوب است و پنجم، که در برگیرنده همه این خصلت هاست، آرامش خاطر و رفاه زندگی است.)» (حکیمی، الحیات، ج. ۴، ص. ۴۱۵-۴۱۶)

و در روایتی مشابه چنین می فرماید: «پنج چیز است که هر کس نداشته باشد، زندگی گوارایی نخواهد داشت: تندرستی، امنیت، بی نیازی، قناعت، و مونسی همدل.» (همان، ج. ۴، ص. ۳۷۷)

بر این اساس ارکان آرامش در زندگی را از منظر ایشان می توان چنین برشمرد:

سلامتی و تندرستی

اگر خودِ انسان یا یکی از افراد خانواده وی دچار بیماری و ناخوشی گردد، ذهن افراد خانواده مشوش شده و به صورت ناخودآگاه آرامش از آن زندگی خواهد رفت. آرامش در مرحله نخست ارتباطی مستقیم با سلامتی افراد خانواده دارد.

سلامتی فرد در ارتباط با عوامل مختلفی چون تغذیه، ورزش، سلامت روان و … است که در این موارد نیز امام صادق (ع) رهنمودهای ارزنده ای دارد.

امام صادق‏ (ع) فرمود: نشاط در ده چیز است. راه رفتن، سوارى، غوطه خوردن در آب، نگاه کردن به سبزه‏، خوردن و آشامیدن، عمل جنسى، مسواک کردن، سر را با خطمى شستن، به زن زیبا نگاه کردن، با دوستان هم صحبت شدن. (ابن بابویه، محمد بن على، الخصال، ج. ۲، ص. ۵۱۸)

همچنین از ایشان چنین روایت شده است: «از نوشیدن آب سرد در حمام بپرهیزید که معده را فاسد می نماید.» (ابن بابویه، محمد بن على، ترجمه من لا یحضره الفقیه، ج. ۶، ص. ۱۴۹)، «ما اهل بیت به هنگام بیماری تنها از خرما پرهیز می کنیم و با سیب و آب سرد بهبودی می یابیم.» (کلینی، محمد بن یعقوب، بهشت کافی، ص. ۳۴۰) «کودکانتان را انار بخورانید که سبب سرعت رشد و جوانی آن ها می شود و فرمود انار را با پیه آن بخورید که معده را دباغی می کند و بر ذهن می افزاید. (مستغفرى، جعفر بن محمد، روش تندرستى در اسلام، ص. ۱۳۰)

محمدحسن کیانی در تحقیقی با عنوان «جایگاه آرامش در عرفان و معنویت گرایی» معتقد است، بخش عمده سلامت، از جان و روان سرچشمه می گیرد. (کیانی، محمدحسن، جایگاه آرامش در عرفان و معنویت، نقد) و آرامش روانی با نگرش های دینی ارتباطی تنگاتنگ دارد؛ به طوری که با افزایش مرتبه دینداری، آرامش روانی هم افزایش می یابد. (اخوان ارمکی، مجتبی، نعلچی، معصومه، سبک زندگی معنوی امام رضا (ع)؛ الگویی برای آرامش روانی، ص. ۱۴۹) و از منظر اسلام خداوند است که به دل های مومنان آرامش و اطمینان خاطر داده است. «هو الذی انزل السکینه فی قلوب المومنین» (فتح/۴) و معنویت است که اطمینان قلبی و آرامش روحی به انسان می بخشد. (الذین آمنوا و تطمئن قلوبهم بذکرالله» (رعد/۲۸)  

معنویت، نحوه ای از مواجهه با جهان هستی است که در نتیجه اش حالت های نفسانی نامطلوبی مانند: غم و اندوه، ناامیدی، دلهره و اضطراب، احساس سرگشتگی و سردرگمی، احساس بی معنایی و بی هدفی و … تا آنجا که امکان پذیر است، در انسان پدید نیاید و موجب رضایت باطن شود. (اخوان ارمکی، مجتبی، نعلچی، معصومه، سبک زندگی معنوی امام رضا (ع)؛ الگویی برای آرامش روانی، ص. ۱۵۰)

امام صادق (ع) آرامش معنوی انسان را در موارد متعددی ذکر نموده است: مومن به سوی مومن آرامش گیرد، آدم دیندار اندیشه می کند و در نتیجه آرامش و وقار بر او غلبه می کند، خدا آسایش و آرامش را در یقین و خشنودی قرار داده است، فرو بردن خشم مایه آرامش است، ایمان مایه آرامش است و …

امنیت

امنیت چه به صورت عینی و چه به صورت ذهنی، یکی از نیازهای اساسی بشر است. امنیت، احساس آزادی نسبی از خطرات است. این احساس وضع خوشایندی را ایجاد می کند و فرد آرامش جسمی و روحی پیدا می کند. (شاملو، سعید، بهداشت روانی، ص. ۹۱) امنیت به فرد آرامش جسمی و روحی می بخشد و نقش حیاتی در تأمین بهداشت روانی و اجتماعی دارد. در مقابل، احساس ناامنی، افراد جامعه را دجار اضطراب و نگرانی می کند. (برگرفته از: فتحی، یوسف، رابطه احساس امنیت و بهداشت روانی در قرآن کریم، ص. ۱۰۰)

زید شحام از امام‏ صادق (ع) روایت کرده که فرمود: «نعیم در دنیا امنیت‏ و سلامت جسم است، و تمام نعمت در آخرت ورود به بهشت است.» (ابن بابویه، محمد بن على، معانی الأخبار، ج. ۲، ص. ۴۴۱)

از این روایت اهمیت فراوان سلامتی و امنیت برای زندگی توام با آرامش در دنیا برداشت می شود.  

وسعت رزق

فقر، یکی از واقعیت های ناخوشایند اجتماعی است که اسلام آن را جزو یکی از مصیبت های بزرگ و از جمله بلایای جامعه بشری که تا سرحد نابودی آن تاثیر دارد، معرفی نموده است. چنان که علی (ع) فقر را سبب سراسیمگی عقل معرفی نموده است. (حکیمی، محمدرضا، الحیات، ج. ۱۰، ص. ۶۶۴)

یکی از راه های کسب آرامش از منظر امام صادق (ع)، تأمین بودن نیازهای زندگی و عدم نگرانی برای به دست آوردن روزی است که نقش موثری در احساس آرامش دارد. پیامبر (ص) در این مورد چنین فرمود: به درستی که هرگاه روزی انسان تأمین شود، نفس آرام می گیرد.

امام صادق (ع) فرمود: … سلمان و ابوذر- رحمهما الله- از کسانی بودن که شما از فضیلت و زهد آنان آگاهید؛ همین سلمان چون سهم خود از بیت المال می گرفت، به اندازه قوت سال خود از آن برمی داشت تا رسیدن سهم سال بعد آن را نگاه می داشت. به او گفتند: ای اباعبدالله! تو با زهدی که داری چنین می کنی، و حال آنکه نمی دانی امروز خواهی مرد یا فردا؟ و او در جواب می گفت: چرا همانگونه که می ترسید بمیرم، امید ندارید (فکر نمی کنید) زنده بمانم؟ مگر شما نادانان نمی دانید که نفس انسان اگر به داشتن وسیله معیشت خود مطمئن نباشد گرفتار پریشانی و اضطراب می شود، و چون وسیله معیشت داشت اطمینان خاطر پیدا می کند… (همان، ج. ۴، ص. ۴۱۵) (همچنین: همان، ج. ۱۰، ص. ۶۶۴)

مسائل معنوی و روحی، جدا از مسائل معیشتی و زندگی فیزیکی انسان نیست، و آنان که رشد و تعالی معنوی و تهذیب نفوس و تربیت اخلاقی جامعه را، بدون تأمین معیشت و رفع نیازهای اقتصادی ممکن می دانند، و برای مادیات تأثیری در معنویات قائل نیستند، اشخاصی کذاب و جاهلند… (همان، ج. ۱۰، ص. ۶۷۳)

هم نشین خوب (همسر و فرزند و دوستان خوب)

با توجه به اینکه انسان موجودی اجتماعی است، در تمام دوران حیات نیازمند انس و ارتباط با دیگران است و باید به نوعی همزیستی و معاشرت با انسان های دیگر داشته باشد. این همزیستی گاهی به مراتب بالاتری صعود کرده و به هم نشینی و دوستی تبدیل می شود. توجه به انتخاب همنشین و دوست از اهمیت بالایی برخوردار است تا جایی که شخصیت و شاکله وجودی انسان در مناسبات و روابط اجتماعی و دوستانه او شکل می گیرد و می تواند مورد تغییر و تحول قرار گیرد. درباره نقش و تأثیر تربیتی و اخلاقی دوستان بر یکدیگر، کمترین تردیدی نمی توان داشت. در مورد این موضوع بسیار مهم و تأثیر شدید آن در زندگی و روابط انسانی –هم زندگی دنیوی و هم زندگی اخروی- در تعالیم اسلامی رهنمودها و هشدارهای بسیار امده است. این تأثیر در حدی است که امام صادق (ع) دوستان خوب را مایه آرامش زندگی دانسته است.

مهم ترین و ماندگارترین دوست و همنشین هر کس، همسر اوست.

یکی از اهداف تشکیل خانواده در جامعه اسلامی، کسب آرامش در همه ابعاد وجودی انسان است. خداوند بر اساس قانون آفرینش، انسان را به صورت جفت جفت آفرید تا در محیط خانواده کنار هم قرار گیرند و مایه آرامش و کمال یکدیگر شوند؛ لذا قرآن با اشاره به نیاز مرد به همسر، زن را عامل آرامش زندگی مرد معرفی می کند: «هو الذی خلقکم من نفس واحده و حعل منها زوجها لیسکن الیها» (اعراف/۱۸۹) «اوست آن که هر یک از شما را از یک نفس آفرید و همسرش را نیزی از جنس او قرار داد تا در کنارش آرام یابد و برای برقراری این آرامش دو نعمت مودت (دوستی) و رحمت (مهربانی) را به آنها هدیه داد.». «و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه…» (روم/۲۱) «و از نشانه های او این است که برای شما از جنس خودتان همسرانی آفرید که در کنار آنها آرامش یابید و میان شما علاقه و دوستی و مهر باطی نهاد.» از بررسی آیه اخیر چند نکته تفسیری برداشت می شود: «نقش همسر، آرام بخشی است.» …. قرآن در آیاتی دیگر به رفتارهایی همچون وظایف همسان زن و مرد (بقره/۲۲۸)، رفتار شایسته و نیکو (نساء/۱۹)، عفو و گذشت (شوری/۳۷؛ نور/۲۱)، پرهیزکاری و پیوند با خویشان (نساء/۱)، لباس و زینت یکدیگر بودن (بقره/۱۸۷). از مجموع این آیات می توان فهمید که فلسفه وجودی تشکیل خانواده رسیدن به آرامش برای زوجین است. پس از نگاه اسلام ازدواج بر پایه آرامش و سکونت است. (معارف، مجید، قماشچی، احمد، عوامل آرامش خانواده در سبک زندگی امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س)، ص. ۹۸)

آرامش خاطر و رفاه زندگی

این مورد که با کیفیت زندگی ارتباطی مستقیم دارد، چون چتری چهار مورد قبلی را در برمی گیرد و زمینه ساز موارد ذکر شده قبلی است. وقتی که رفاه در زندگی مهیا باشد، انسان می تواند با فراغ خیال به سلامتی خود و خانواده اش بیندیشد، به راه های وسعت و گشایش زندگی خویش فکر کند و با دوستان خوب و هم نشینانی مناسب مجالست داشته باشد. آرامش خاطر و رفاه زندگی یعنی افراد جامعه از نظر مسکن، غذا، دارو و درمان و … هیچ نوع نگرانی نداشته باشند. در نتیجه این رفاه، دسترسی به امکانات بهتر و وسعت رزق نیز مهیا می گردد.

قناعت

انسان قانع، به آنچه دارد اکتفا می کند و از حرص و طمع می پرهیزد و البته این معنا با تلاش برای توسعه زندگی، منافاتی ندارد. آنچه مهم است این است که در هر زمان به چیزی که موجود است، توجه شود و نه بیشتر از آن و به هر چه هست اکتفا گردد. انسان قناعت پیشه، در آرامش به سر می برد. ولی انسان حریص هرچند هم که زندگیش تأمین باشد و در رفاه باشد، باز آرامش ندارد. چنان که علی (ع)، حیات طیبه را قناعت تعریف نموده است.

امام صادق (ع): چون خداوند بنده ای را دوست بدارد، شوق عبادت در دل او می افکند و قناعت را پیشه او می سازد…؛ چنین انسانی به کفاف بسنده می کند و در جامه عفاف می خرامد. (حکیمی، محمدرضا، الحیات، ج. ۴، ص. ۳۷۷)

امام صادق (ع): هیچ مالی سودمندتر از قناعت به اندکی که بسنده باشد نیست. (همان، ج. ۴، ص. ۳۷۷)

امام علی (ع) در حدیثی حیات طیبه، را قناعت دانسته اند.

امام صادق (ع) سه چیز را مورد نیاز مردم می داند که از اولین وظایف حکومت است: نخست امنیت، دوم عدالت و سوم ایجاد آسایش، آرامش و رفاه. (ابن شعبه، حسن بن علی، تحف العقول، ص. ۳۱۹) از جمله تبعات حکومت جور، فساد، ناامنی، ظلم، آشفتگی و تضییع حقوق است. (پاکتچی، احمد، ابعاد شخصیت و زندگی امام صادق (ع)، ص. ۱۴۴)

از این موارد نقش مهم حکومت در آرامش زندگی ملت به خوبی آشکار می شود.

نتیجه گیری

اهمیت آرامش در اجتماع و خانواده به عنوان اصلی ترین نهاد اجتماعی، روشن است. امام صادق (ع) در روایاتی به برشمردن ارکان آرامش در زندگی پرداخته است. سلامتی، امنیت، وسعت رزق، همنشین خوب، رفاه و قناعت از جمله مواردی است که به فرموده حضرت اگر یکی از آن ها نباشد، زندگی ناقص و عقل زایل می شود و دل مشغولی فراهم می آید و آرامش از زندگی رخت بر می بندد.

منابع:

قرآن کریم

ابن بابویه، محمد بن على، الخصال، ترجمه احمد فهری زنجانی، ۲ج.، چاپ اول، تهران: علمیه اسلامیه، بی تا

ابن بابویه، محمد بن على، الخصال، چاپ اول، قم: جامعه مدرسین، ۱۳۶۲

ابن بابویه، محمد بن على، ترجمه من لا یحضره الفقیه، ترجمه علی اکبر غفاری، ۶ ج.، چاپ اول، تهران: نشر صدوق، ۱۳۶۷

ابن بابویه، محمد بن على، معانی الأخبار، ترجمه عبدالعلی محمدى شاهرودی، ۲ ج.، چاپ دوم، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۷

ابن شعبه، حسن بن علی، تحف العقول عن آل الرسول (ص)، ترجمه محمدباقر کمره ای، تهران: اسلامیه، ۱۳۴۲

اخوان ارمکی، مجتبی، نعلچی، معصومه، سبک زندگی معنوی امام رضا (ع)؛ الگویی برای آرامش روانی، فرهنگ رضوی، سال دوم، شماره هفتم، پاییز ۹۲

پاکتچی، احمد (به کوشش)، ابعاد شخصیت و زندگی امام صادق (ع)، چاپ اول، تهران: دانشگاه امام صادق (ع)، ۱۳۹۲

حکیمی، محمدرضا، حکیمی، محمد، حکیمی، علی، الحیات: دایره المعارفی اسلامی…، چاپ دوم، قم: دلیل ما، ۱۳۹۵

–، دایره المعارف قرآن کریم، چاپ پنجم، قم: بوستان کتاب

شاملو، سعید، بهداشت روانی، تهران: انتشارات رشد، ۱۳۸۵

فتحی، یوسف، رابطه احساس امنیت و بهداشت روانی در قرآن کریم، فصلنامه پژوهشنامه معارف قرآنی، سال سوم، شماره ۱۰، پاییز ۹۱

کلینى، محمد بن یعقوب، بهشت کافى، ترجمه روضه کافى، ترجمه حمیدرضا آژیر، چاپ اول، قم، انتشارات سرور، ۱۳۸۱

کیانی، محمدحسن، جایگاه آرامش در عرفان و معنویت، نقد، شماره ۴۵، ۱۳۸۶

مستغفرى، جعفر بن محمد، روش تندرستى در اسلام، ترجمه طبّ النبی وطب الصادق علیهما السلام، ترجمه یعقوب مراغی و محمد خلیلی، چاپ سوم، قم: مومنین، ۱۳۸۱

معارف، مجید، قماشچی، احمد، عوامل آرامش خانواده در سبک زندگی امام علی (ع) و حضرت فاطمه (س)، فصلنامه شورای فرهنگی اجتماعی زنان و خانواده، دوره نوزدهم، شماره ۷۴، زمستان ۱۳۹۵