چکیده

آموزه های اخلاقی در دین اسلام از جایگاه والایی برخوردارند؛ تا بدانجا که پیامبر اکرم (ص) فرموده اند: «انّی بُعثتّ لِاتمّمَ مکارمَ الاَخلاق. همانا برانگیخته شدم تا مکارم اخلاق را تکمیل کنم.» پیامبر اسلام (ص) و ائمه اطهار (ع) و پیروان راستین آنان، نه فقط مروجان راستین آموزه های اخلاقی بوده اند، بلکه خود آنان آینه تمام نمای آن فضائل نیز بوده اند. در قرآن نیز آیات اخلاقی به مراتب بیشتر از آیات احکام دیده می ‏شود. حتى داستان‏هاى قرآن هم غالبا هدف اخلاقى دارند. شما در کتب حدیث، هزاران حدیث اخلاقى را می ‏یابید که اگر از موضوعات دیگر بیشتر نباشد، کمتر هم نیست.
واقعه غدیر خم از ابعاد مختلف و از جهات متفاوت دارای درخشندگی و تلألو خاصی در تاریخ اسلام است. غدیر خم نه تنها جایگاه ویژه ای در حوزه مسائل اعتقادی، سیاسی و اجتماعی و غیره داشته است؛ بلکه در حوزه مباحث مربوط به اخلاق نیز بسیار قابل توجه بوده است و می تواند در همه جوانب زندگی، برای ما راهگشا، مفید و کارآمد باشد. در این مقاله چند نمونه از ابعاد اخلاقیِ غدیر، با نام غدیر ارائه پایان کار خدا و پیامبر (ص)، شاد بودن در روز عید غدیر، بستن عقد اخوت و اخلاق برادری در روز غدیر، بررسی شده است. آموزه های اخلاقی در دین اسلام از جایگاه والایی برخوردارند؛ تا بدانجا که پیامبر اکرم (ص) فرموده اند: «انّی بُعثتّ لِاتمّمَ مکارمَ الاَخلاق. همانا برانگیخته شدم تا مکارم اخلاق را تکمیل کنم.» پیامبر اسلام (ص) و ائمه اطهار (ع) و پیروان راستین آنان، نه فقط مروجان راستین آموزه های اخلاقی بوده اند، بلکه خود آنان آینه تمام نمای آن فضائل نیز بوده اند. در قرآن نیز آیات اخلاقی به مراتب بیشتر از آیات احکام دیده می ‏شود. حتى داستان‏هاى قرآن هم غالبا هدف اخلاقى دارند. شما در کتب حدیث، هزاران حدیث اخلاقى را می ‏یابید که اگر از موضوعات دیگر بیشتر نباشد، کمتر هم نیست.
واقعه غدیر خم از ابعاد مختلف و از جهات متفاوت دارای درخشندگی و تلألو خاصی در تاریخ اسلام است. غدیر خم نه تنها جایگاه ویژه ای در حوزه مسائل اعتقادی، سیاسی و اجتماعی و غیره داشته است؛ بلکه در حوزه مباحث مربوط به اخلاق نیز بسیار قابل توجه بوده است و می تواند در همه جوانب زندگی، برای ما راهگشا، مفید و کارآمد باشد. در این مقاله چند نمونه از ابعاد اخلاقیِ غدیر، با نام غدیر ارائه پایان کار خدا و پیامبر (ص)، شاد بودن در روز عید غدیر، بستن عقد اخوت و اخلاق برادری در روز غدیر، بررسی شده است.
کلیدواژه: پیامبر (ص)، علی (ع)، اخلاق، غدیرخم

مقدمه

خداوند حضرت محمد (ص) را در قرآن صاحب خُلق عظیم معرفی نموده (إنّکَ لَعلی خُلُقٍ عَظیمٍ. سوره قلم، آیه ۴) و از ایشان به عنوان الگو و سرمشقی نیکو و حسن یاد کرده است. (وَ لَقد کانَ فِی رَسولِ الله أُسوهٌ حَسنهً لِمَن کانَ یَرجُو اللهَ وَالیَومَ الاخِرَ و ذَکَر اللهَ کَثیراً. سوره احزاب، آیه ۲۴)
پیامبر (ص) نیز نسبت به حضرت علی (ع) محبت فراوانی داشتند و در تربیت ایشان بسیار دقیق و کوشا بودند. أمیرالمؤمنین (ع) در مورد آموزش و پرورش خویش به دست رسول خدا (ص) در خطبه قاصعه می فرمایند: «شما موقعیت مرا نزد پیامبر (ص) به سبب خویشاوندیِ نزدیک و منزلت ویژه ام می دانید. گاه کودکی ام مرا در دامنش می نهاد و به سینه اش می چسباند، و در بستر خویش جایم می داد و مرا به تن خویش می سود و بوی خوشش را به مشام من می رساند و غذا را می جوید و لقمه لقمه در دهانم می نهاد. از من نه سخن دروغی شنید و نه کار خطایی دید. بی تردید خداوند از همان شیر گرفته شدن پیامبر (ص)، بزرگ ترین فرشته را از میان فرشتگانش، شب و روز، همراه او ساخت تا راه بزرگواری و محاسن اخلاقی جهان را بپیماید و من هماره در پی او بودم، همچون بچه شتر از شیر گرفته شده در پی مادرش. هر روز از اخلاق خود، نشانه ای برایم بر پا می داشت و مرا به پیروی اش وا می داشت.» (پایگاه علمی فرهنگی اعتقادی الشیعه، خطبه قاصعه)
اخلاق در دین اسلام از جایگاه ویژه ای برخوردار است و یکی از سه رکن اصلی دین در تقسیم بندی است. «دین بنابر نظر مشهور دارای سه بخش(سه جزء) است: ۱-عقاید، ۲-اخلاق، ۳- احکام.» (حکیمی، محمدرضا، عقلانیت جعفری، ص. ۴۱) علاوه بر آنکه اخلاق از ارکان اسلام و در ردیف عقاید و احکام به شمار مى آید، عامل پیوند انسان به پروردگار نیز مى باشد و همانا این پیوند، مقصود اصلى آفرینش انسان است و همان گونه که بر قلم تقدیر رفته است، انسان به کمال نرسد، مگر آنکه در مسیرى گام بردارد که خداى متعال در شریعت براى او ترسیم نموده است و راهى را بپیماید که پیامبران و جانشینان و پیروان آن ها پیموده اند. پژوهشگران زیادی به واقعه غدیر از زوایای مختلف اعتقادی، سیاسی، اجتماعی، تاریخی، کلامی، ادبی، و حدیثی نگریسته اند. اما تاکنون تحقیق درخوری از زاویه اخلاقی غدیر صورت نگرفته است. نگاه ما به موضع غدیر، کمتر از بعد اخلاقی بوده است. در این ابعاد هم غدیر با ما حرف دارد و می تواند برای ما آموزنده باشد. در این مقاله سعی شده است، بعد اخلاقی غدیر بررسی شود و به چند نمونه از آن پرداخته شود.

مفهوم شناسی اخلاق

‏اخلاق جمع «خُلق» و «خُلُق» است. راغب اصفهانی لغت شناس برجسته، می نویسد: «خَلق» و «خُلق» در اصل یکی اند، همچون «شَرب» و شُرب»، با این تفاوت که «خَلق» برای بیان کیفیت ها و شکل ها و صورت هایی ویژه شده است که به واسطه چشم دیده می شود و درک می گردد، و «خُلق» برای بیان نیروها و سرشت ها و ویژگی هایی اختصاص یافته است که با بصیرت فهمیده می شود.
بنابراین اخلاق از نظر مفهومی، بیانگر سرشت ها، خصوصیات، ویژگی هایی در آدمی است که در وی اندازه یافته و با نرمی و سهولت، و بدون تکلف و تصنع از آزادی سر می زند و ظهور می یابد. اندیشمندان مسلمان، بر اساس معنای لغوی اخلاق، برای علم اخلاق تعریف هایی ارائه کرده اند. از جمله ابوعلی مسکویه (م ۴۲۱ ق) چنین آورده است: علم اخلاق، دانش و سجایایی است که موجب می شود جمیع کردار انسان زیبا باشد و در عین حال آسان و سهل از او صادر گردد.
اندیشمندان غربی در دوره جدید، به سوی رفتار شناسی در اخلاق رفته اند و علم اخلاق را در حوزه رفتار اخلاقی دیده اند. ژکس در تعریف علم اخلاق می نویسد: علم اخلاق عبارت است از تحقیق در رفتار آدمی بدان گونه که باید باشد. جورج ادوارد می نویسد: بی گمان اخلاق با این سئوال سروکار دارد که رفتار خوب چیست؟
بنابراین می توان به دو نظریه در علم اخلاق –با وجود اختلاف هایی- راه یافت؛ نظریه ای متمرکز بر صفات، و نفی رذایل و اتصاف به فضایل؛ و نظریه ای متمرکز بر رفتارها آن گونه که باید باشد. ولی آن چه در آموزه های امام علی (ع) به تبع قرآن کریم می توان یافت، فراتر از این دو نظریه است. از مجموعه آموزه های آن حضرت می توان دریافت که اخلاق، شش امر در هم تنیده و اندازه یافته در انسان و هر مجموعه انسانی است که بدون تکلف و تصنع جلوه یابد و بر همه حوزه های زندگی انسان حاکم باشد، و این شش امر عبارتند از: بینش ها، ارزش ها، گرایش ها، روش ها، کنش ها، گویش ها. انسان و جامعه اخلاق مند، انسان و جامعه ای است که در هر شش امر فوق به سامانی درست رسیده باشد. فعل اخلاق بدون بسامانیِ بینش ها، ارزش ها و گرایش ها معنا نمی یابد، و از این روست که توصیه های اخلاق در جهت اصلاح ویژگی ها و کردار اخلاقی، بدون اصلاح موارد یاد شده راه به جایی نمی برد، و اصلاحی بنیادی و جامع در اخلاق فردی، اجتماعی در حوزه های مختلف، آن گونه که باید معنا نمی یابد. (دلشاد تهرانی، مصطفی، نسبت عدالت و اخلاق در نهج البلاغه)

غدیر ارائه پایان کار خدا و پیامبر (ص)

اولین مسئله ای که در غدیر خم به لحاظ اخلاقی مورد توجه قرار می گیرد، مسئله ی کامل نمودن و به پایان رساندن شایسته هر کاری است. هر کسی باید از انجام جزیی ترین امور زندگی گرفته، تا انجام برنامه ها و پروژه های عظیم تولیدی، صنعتی، ساختمانی و غیره به مسئله کامل نمودن آن کار بیندیشد و در نهایت مقید و ملتزم به ارائه پایان کار باشد. اغلب عواقب سوء و آثار زیانبارِ به پایان نرساندن و کامل نکردن کار یا اموری، گریبانگیر شخص یا جامعه می گردد؛ که گاهی غیر قابل جبران و بازگشت است و این ها همه نتیجه بی تعهدی و بی اخلاقی است. متأسفانه کار یا کار های نیمه تمام و کامل نشده چه از سوی اشخاص و چه از سوی جامعه و جمعیت ها و گروه ها در زمینه های مختلف، بسیاری از اوقات باعث خسارت و آسیب های بزرگ و در بردارنده افسوس های بی حاصل است.
تعهد به تکمیل کردن و به کمال و اتمام رساندن شایسته هر کاری، یک امر اخلاقی مهم است که در هر جامعه ای، به ویژه جامعه شیعی ما به شدت مورد نیاز و با اهمیت است.
آیه «الیَوم أَکمَلتُ لکُم دینَکُم و أَتمَمتُ عَلیکُم نعمتی و رضیتُ لکُمُ الاِسلامَ دیِناً. امروز دینتان را برای شما کامل ساختم و نعمتم را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان دین شما پسندیدم» (بخشی از آیه سوره مائده) که شیعه و سنی متفقند در روز غدیر خم بر پیامبر (ص) نازل شده، ارائه پایان کار خدا و پیامبر (ص) است. پیامبر (ص) بیست و سه سال در مکه و مدینه با تمام سختی ها و مرارت هایی که در راه تبلیغ دین اسلام متحمل شدند، پایان کار ارائه می دهد و با این آیه به همگان می رساند؛ امروز روزی است که من کار خود را به پایان رساندم. غدیر ارائه پایان کار پیامبر (ص) است.
به گفتار و سیره ائمه (ع) که نگاه می کنیم در می یابیم که مقید به پایان کار بودند. به عنوان مثال امام علی (ع) پس از چند سال و اندی حکومت در کوفه و با توجه به تمام فتنه ها و توطئه ها و جنگ ها و خونریزی هایی که برای آن حضرت درست کردند، ایشان پایان کار می دهد. «امیرالمؤمنین (ع) پس از مدتی که در کوفه خلافت می کرد، روزی مردمان را جمع آورد و سخن راند. این سخن رانی، در حقیقت، بیان بیلان و ترازنامه حکومتی ۴ ساله امام در کوفه بود. بسیار مهم است که ببینیم امام چه می گوید و چگونه می گوید؟ موفقیت های خود را در چه می داند و چگونه می داند؟ او فرمود: «در کوفه همه زندگی مناسب دارند: صاحبان پایین ترین شغل ها هم نان گندم می خورند، خانه و سرپناه دارند، و از آب گوارا (فرات) می نوشند.» روشن است که امام (ع) این حرکت را از موفقیت های دوران حکومت خویش بر می شمارد. (هزار، علیرضا، بعد انسانی اجتماعی غدیر، ص. ۸۸)
اکنون با توجه به آنچه گفته شد هر کس به زندگی خویش چه در حوزه شخصی و چه در حوزه اجتماعی مراجعه کند در می یابد، چقدر ملتزم به ارائه پایان کار بوده است. هر کسی باید برای هر دوره ای که در زندگی دارد (از امور تربیت گرفته، تا زراعت و صنعت و تجارت و سیاست و غیره) پایان کار داشته باشد تا مشخص شود آیا در آن دوره به موفقیت رسیده است یا نه؟ تلاش درخوری در این زمینه انجام داده است یا نه؟ آیا توانسته است در نهایت بگوید من این کار را به انجام رسانده ام یا به دلایلی موفق به انجام آن نشده ام و اگر موفق نشده است، بررسی کند که اشتباره کار از کجا ناشی می شود.

شاد بودن در روز عید غدیر

در روز غدیر خم هنگامی پیامبر (ص) از جانب خداوند، علی (ع) را به عنوان ولی و جانشین پس از خویش معرفی نمودند، در همان روز این عید را اعلام نمودند. «عید گرفتن روز غدیر از همان سال حجه الوداع و در همان بیان غدیر پس از اتمام خطبه پیامبر (ص) شروع شد.» (انصاری، محمدباقر، اسرار غدیر، ص. ۲۱۵) حضرت مراسم را همان جا به پا داشتند و در خیمه خویش نشستند و با کمال خوشحالی و سرور از تبریک گویندگان استقبال کرند و به آن ها فرمودند: «به من تبریک بگویید زیرا خداوند مرا به نبوت و اهل بیتم را به امامت اختصاص داده است.» (ترجمه: انصاری، محمد رضا، عید غدیر بزرگترین عید اسلامی) مسلمین دسته دسته آمدند و به امیرالمؤمنین این ولایت و جانشینی را تبریک گفتند و نوشته اند: «عمر بن خطاب بر سایرین پیشى گرفت و موقع بیعت گفت: بَخ‏ بَخ‏ لَک یا على أصبحتُ مولاىَ و مولى کلِّ مُؤمن وَ مُؤمنه.» (امینی، عبدالحسین، خلاصه الغدیر در هزار نکته، ص.۶۵) بر همین اساس پیامبر (ص) فرمودند: «روز عید غدیر خم بهترین اعیاد امت من است و این همان روزی است که خداوند بزرگ به فرمان داده است که برادرم علی ابن ابیطالب (ع ) را در آن به رهبری امتم منصوب کنم تا پس از من به وسیله او راه بیابند …» (صابری یزدی، علیرضا، هزار حدیث در فضائل امام علی (ع)، ص.۲۵۷) عید یعنی وقت شادمانی و انبساط خاطر داشتن، عید یعنی زمانی که خُلق انسان به خوشی گرایش پیدا کند و اگر غمی هم در سینه وجود دارد، آن را فراموش کردن و در فضای شادمانی قرار گرفتن. پس بعد دیگر اخلاقی غدیر، شادمان بودن در این روز بزرگ است؛ یعنی در این روز باید شاد بود و دیگران را نیز شاد کرد. عید غدیر، فرهنگ اخلاقیِ شادمانی و سنت جشن گرفتن، هدیه دادن، به دیدن علما و سادات و اقوام رفتن را، پایه گذاری کرده است. امام رضا (ع) «غدیر را روز بشارت، شادی، تبسم و عبادت و اطعام معرفی کرده است.» (غدیر از دیدگاه امام رضا (ع)، قدس آنلاین) مستحب است که در این روز برای خانواده شیرینی گرفت، لباس نو پوشید، غسل کرد و معطر شد. پیامبر اکرم (ص) در روز غدیر وقتی امر امامت امیرالمؤمنین آشکار شد و تلاش های ایشان نتیجه پیدا کرد، شادمان گشتند و فرمودند: «أَلحمدُلله ألَذی فَضَّلنا عَلی جَمیعِ ألعالَمینَ» و همچنین همه مؤمنینی که آنجا بودند شاد شدند. علامه امینی در الغدیر می نویسد: «روزى که حکومت اسلامى و ولایت عظماى دین به نام شخصیّتى تحقّق یافت که پیغمبر اسلام صلّى اللّه علیه و آله به وحى الهى او را با تصریح و تأکید به آن مقام منصوب فرمود، سزاوارتر است که چنین روزى عید گرفته شود و مجلّل‏ترین مظاهر جشن و سرور در آن نمایان گردد.» (امینی، عبدالحسین، الغدیر، ترجمه و ویرایش جدید، ج. ۱، ص.۴۶۲-۴۶۳)

بستن عقد اخوت و اخلاق برادری در روز غدیر

پیغمبر اکرم هنگامى که مهاجرین از مکه بدون هیچ سرمایه ای به مدینه آمدند، میان آنها و انصار به قصد الفت بخشیدن قلب هاى مؤمنان مهاجر و مؤمنان انصار، دو به دو عقد اخوّت‏ و برادرى منعقد فرمود و خود نیز با على (ع) پیمان برادرى بست. آمده است که پیامبر (ص) «پیمان برادرى میان هر دو نفر از آن ها (انصار و مهاجرین) انداخت تا به یارى همدیگر و همکارى نسبت به ‏هم ترغیب شوند.» (امینی، عبدالحسین، الغدیر، ترجمه و ویرایش جدید، ج.۳، ص. ۱۶۳) استاد مطهری درباره عقد اخوت می نویسد: «عقد اخوت‏ بین دو نژاد و دو طبقه غیرمتجانس و از همه بالاتر عقد اخوت‏ بین فقیر فاقد همه چیز که از مکه آمده بود با کسى که صاحب خانه و زندگى و همه چیز است. این برادرى، تنها در مرحله تعارف و تشریفات ظاهرى مثل احزاب امروز و افراد همکار حزبى امروز نبود (قصه برادرى و اتحاد روباه و شتر)، از مرحله برادرى و برابرى هم تجاوز کرد، به مرحله ایثار رسید، آیه «وَ یُؤْثِرُونَ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ‏ بِهِمْ خَصاصَهٌ» در شأن آنها نازل شد. چرا این طور گذشتى انصار کردند؟ چون آنها مى‏دانستند این برادران که از مکه آمده‏اند از هستى خود دست شسته و آمده‏اند، مردمانى گدا نیستند؛ یعنى روح اینها به مشایعت روح آنها رفت و انعکاسى از روحیه آنها نشان داد. حالا چرا آنها آن گذشت را کردند که بعضى از پدر و مادر و فامیل و زن و بچه و کار و کسب و ثروت دست شستند و آمدند؟ چون مکتب پیشواى عظیم‏الشأن‏شان مکتب عمل و تناصف بود نه مکتب قول و تواصف.» (مطهری، مرتضی، یادداشت های استاد مطهری، ج. ۱۳، ص. ۱۳۷)
سنت است که در روز هجدهم ماه ذى‏الحجه که روز عید غدیر است، مسلمانان با یکدیگر عقد اخوت بخوانند که پس از آن حقوقى علاوه بر یکدیگر پیدا مى‏کنند، مثلًا حق پیدا مى‏کنند که یکدیگر را در مواقع دعا فراموش نکنند، در قیامت از یکدیگر شفاعت کنند، در خوبیها هر یک، دیگرى را مقدّم بر دیگران بدارد، و… بستن عقد اخوت و برادری در روز غدیر یکی از سنت های حسنه و ماندگار اخلاقی است که در این روز انجام می شود. مؤمنین در روز غدیر با کسانی که آشنا هستند و علاقه و انس قلبی و عاطفی دارند، پیوند برادری و عقد اخوت می بندند. پیوندی که سبب می شود قلوب آن ها به همدیگر نزدیک تر گردد و نسبت به هم محبت و رأفت بیشتری پیدا کنند. جدا از این که این امر خود یک فعل اخلاقی است زمینه ساز بسیاری از اخلاق های حسنه و نیکوی دیگری همچون گذشت و مهربانی، کمک رساندن و یاری به یکدیگر، رفت و آمد و غیره نیز هست.

نتیجه

اهمیت بعد اخلاقی غدیر کمتر از ابعاد اجتماعی، تاریخی، کلامی و غیره آن نیست؛ بلکه به مراتب مهم تر از دیگر ابعاد آن نیز هست. جامعه علوی امروز ما بیش از هر روز دیگر نیازمند اخلاق هست. جامعه ای که اخلاق در آن سقوط کند، زندگی و زیست در آن جامعه با مشکلات و خطرات عدیده ای همراه می شود. جامعه شیعی و علوی ما باید بداند که مهم ترین روز در تاریخ اسلام که از نظر ما شیعیان روز عید غدیر خم هست، قطعا اخلاق و اخلاقی زیستن در آن جایگاه ویژه ای داشته است که نباید این مهم را فراموش کرد. اگر بپذیریم که مقصد بعثت، تکمیل اخلاق بوده است در حقیقت با غدیر است که پرورش انسان اخلاقی و زیستن اخلاقی حاصل و کامل می شود. به پایان رساندن شایسته و کامل نمودن هر کار، شاد کردن دیگران، عقد اخوت و اخلاق برادری، از آموزه های بزرگ و اخلاقی واقعه ی عظیم غدیر خم است.

منابع

۱٫ انصاری، محمدباقر، اسرار غدیر، نشر مولود کعبه، چاپ اول، بهار ۱۳۷۴

۲٫ انصاری، محمد رضا، عید غدیر بزرگترین عید اسلامی، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، مجله موعود، شهریور ۱۳۹۱

۳٫ امینی، عبدالحسین، الغدیر، (ترجمه و ویرایش جدید)، ج. ۱  و ج. ۳، مترجم: واحدی، محمد تقی، شیخ الاسلامی، علی، موسوی، جمال، بهبودی، محمد باقر، قربانی لاهیجی، زین العابدین، شریف رازی، محمد، ثبوت، اکبر

۴٫ امینی، عبدالحسین، خلاصه الغدیر در هزار نکته، تلخیص: معراجی، محمدرضا، انتشارات انتظار سبز، قم ۱۳۸۸

۵٫ پایگاه علمی فرهنگی اعتقادی الشیعه، خطبه قاصعه.

۶٫ حکیمی، محمدرضا، حکیمی، علی، حکیمی، محمد، ترجمه: آرام، احمد، الحیات، ج.۶، انتشارات دلیل ما، چاپ ششم، تابستان ۱۳۷۸

۷٫ حکیمی، محمدرضا، عقلانیت جعفری (کتاب اول)، انتشارات دلیل ما، چاپ اول، بهار ۱۳۹۰

۸٫ دلشاد تهرانی، مصطفی، مقاله نسبت عدالت و اخلاق در نهج البلاغه، فصلنامه پژوهشیِ حدیث و اندیشه، پاییز و زمستان ۱۳۹۰، شماره ۱۲

۹٫ صابری یزدی، علیرضا، هزار حدیث در فضائل امام علی (ع)، مترجم: انصاری محلاتی، محمدرضا، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم. دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، بهار ۱۳۹۴

۱۰٫ غدیر از دیدگاه امام رضا (ع)، قدس آنلاین

۱۱٫ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج. ۱۳، انتشارات صدرا، چاپ هشتم، قم ۱۳۷۲

۱۲٫ هزار، علیرضا، بعد انسانی اجتماعی غدیر، انتشارات دلیل ما، چاپ اول، پاییز ۱۳۷۸