اصل مقاله منتشر شده در مجله پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت سال ۹۲ شماره ۱۸ – نویسندگان: سعید بهشتی و شیرین رشیدی

روش تحقیق در این پژوهش از نوع کاربردی است. مطالـب بـه روش کتابخانـه ای جمع آوری شده و با روش توصیفی ـ تحلیلی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد؛ سپس با استخراج احادیث و روایات مورد نظر کار طبقه بندی آنها در چهارچوب فصول پیش بینـی شـده در تحقیق انجام شده، و مطالب با مراجعه به منابعی مانند پایان نامه ها، مقاله ها و کتاب های معتبرماننـد کتابهای تبیین و تحلیل ابعاد تربیتی روش امام رضا (ع) در مناظرات فلسفی و کلامی، اصول تعلیم و تربیت اسلامی از دیدگاه شهید مطهری (ره)، تأملات فلسفی در تعلیم و تربیت، تعلـیم و تربیـت در اسلام و کتاب های معتبر حدیث… استخراج شده، و بـه توصـیف مطالـب مربـوط و مـرتبط بـا عنـوان تحقیق پرداخته، و پس از آن از طریق تجزیه و تحلیل محتوایِ کیفی، اصول تربیت عقلانی برمبنای سخنان امام رضا (ع) استخراج شده است.

اصول تربیت عقلانی از دیدگاه امام رضا (ع) چیست؟

در زندگی پیامبر (ص) و ائمه (ع) نمونه های زیادی هست که دلیل بر اهمیت تربیت و عقل است. خداوند در قرآن بدترین موجودات را کسانی می داند که تعقل نمی کنند. دین اسلام، فطری است. تمام قوا و نیروهای انسانی از جمله عقل را با ارزش می شمارد و در جهت درست و به دور از افراط و تفریط آنها را پرورش می دهد. در دین اسلام تربیت فکری و اجتماعی هر دو از اهمیت برخوردارند. و توصیه می‌شود که والدین و مربیان به هر دو جنبه توجه داشته باشند.
تربیت عقلانی شامل جنبه هایی چون ادراک و شناسائی و مقایسه امور اشیاء و تمیز آنها از یکدیگر از و بررسی امور مختلف، پیش‌بینی و تخیل می‌شود تربیت عقلانی چنان مهم است که تربیت عاطفی و اجتماعی را نیز تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. تربیت عقلانی «مجموعه تدابیر و اعمالی است که به طور منظم و سازمان یافته موجبات رشد و پرورش عقل را در دو جنبه نظری و عملی آن در جهت دستیابی به هدفهای مطلوب را فراهم می‌آورد». امام رضا (ع) می فرماید: دوست هر کس عقل و خرد او و دشمن هر کس جهل و نادانی اوست. در این پژوهش اصول تربیت عقلانی بر مبنای سخنان امام رضا (ع) شامل دو اصل است:

۱٫ اصول عام:

که به منظور پرورش هماهنگ عقل نظری و عملی به کار می رود که شامل چند اصل است:
۱-۱: اصل اعتدال
اعتدال در مقابل افراط و تفریط است. در تعلیم و تربیت که با روح و روان انسان سر و کار دارد پرهیز از افراط و تفریط از لوازم تعلیم و تربیت کارآمد و تاثیر گذار است. افراط تورم و تفریط خلا و کاستی به بار می‌آورد بهترین زمینه برای رشد و تعالی اعتدال بیم و امید است. امام رضا (ع) می فرماید : بر شما باد به میانه روی در فقر و ثروت و نیکی کردن چه زیاد و چه کم. زیرا خداوند در قیامت پاداش نصف خرما را چنان بزرگ کند که مانند کوه احد باشد.
امام رضا (ع) نه در یک بعد خاص بلکه در مسائل مختلف ما را به رعایت اعتدال فرا خوانده اند. اعتدال و میانه روی هم در رفتارهای عبادی و کارهای خیر، هم در زمینه امرار معاش و حتی روابط اجتماعی با مردم نیز ضروری و لازم است.
۲-۱: لزوم هماهنگ بودن علم و عمل
رفتارهای صحیح فکری بدنی اعتقادی و یا قلبی همه و همه به دانش بستگی دارد. شروع هر عملی که با علم باشد، می تواند زمینه‌ساز علم دیگری شود.
امام رضا (ع) ایمان را عقیده به دل و اقرار به زبان و عمل با اعضای بدن می داند. پس ایمان قلبی به تنهایی کافی وی نیست بلکه باید عامل به اعتقاداتمان باشیم و در مقام عمل است که علم تجلی می یابد هماهنگی بین علم و عمل در دیدگاه امام رضا (ع) ضروری است.
۳-۱ هماهنگی با فطرت:
در خصوص این اصل در روایتی از امام رضا (ع) چنین آمده است که ما با کمک استنباط ذهنی به آنها دست یافته ایم. امام رضا (ع) می فرماید: علم، گمشده مؤمن است. و نیز فرمود: کسب علم و دانش برهرفرد مسلمانی لازم و ضروری است. علم جـویی نیـز یکـی از ویژگیهـای فطـری انسانها است که در این روایات به آن اشاره شـده اسـت. در وجـود انسـان از سـوی خداونـد ویژگیهایی قرار داده شده است که او را از سایر موجودات متمـایز مـی کنـد؛ خـردورزی، حقیقـت جویی، عدالت طلبی، خداگرایی و سایر ویژگیهای ذاتی از جمله این ویژگیها و استعدادهای فطری است.
۴-۱-آزادی مبتنی بر عقل:
تحقق آزادی در جامعه با برگزیدن روش عقلانی امکان پذیر است. آزادی یعنی پیروی از عقل یا انتخاب روش عقلانی در شئون زندگی. زکریا بن آدم می گوید از امام رضا (ع)پرسیدم مردی از اهل ذمه که به فقر دچار شده است فرزندش را نزد من آورد گفت: فرزندم مال تو، او را خوراک بده و برده تو باشد.امام رضا (ع) فرمود: انسان آزاده خریده و فروخته نمی‌شود. این کار شایسته تو نیست از ذمیان نیز روا نیست. بر اساس آزادی مبتنی بر عقل چنین عمل کردند و تفاوتهای عقیدتی را در این امر دخیل نکردند و این نشان دهنده رفتار مبتنی بر عقـل از سـوی امـام رضا(ع) است.سخن امام (ع) بیان کننده کرامت انسان و اصالت حقوق و نفی ارزش‌های مادی است امام اجازه نمی دهد آزادی انسان جتی اگر ذمی یا کافر باشد با امور مادی معاوضه شود این نمونه ای از رعایت اصل آزادی مبتنی بر عقل است.

۲. اصول خاص مربوط به عقل نظری

۲-۱-۱ اصل پیوستگی تجربه اندوزی و علم اندوزی
اسلام برای تربیت عقل و به کاربردن روش عقلانی، توصیه می کند که عقل را باید از مطالب و محتواهای نادرست خالی کرد. برای این کار ابتدا افراد را از تقلیدهای کورکورانه دور می‌کند . پس از آنکه عقل از محتواهای نادرست خالی شود باید به گسترش محتوای درست و پرورش آنها پرداخت. اسلام برای پرورش عقل بر ۱ مشاهده ۲ تجربه ۳ علم تاکید می کند. مشاهده و مطالعه طبیعت به انسان قدرت شناخت می دهد تجربه اندوزی نیز دومین راه پرورش عقل است، زیرا ذهنی که خالی باشد نمی‌تواند حکمی را بدون اشتباه عرضه کند. : علم پیش روی عمل است و عمـل تـابع علم است.آنچه از این روایت استنباط می شود این است کسب علم یـا علم آموزی که گونه ای از اندیشه ورزی یا تفکّر است با عمل که به نوعی با تجربه اندوزی که در جهت علم آموزی و اندیشه ورزی هرچه بیشتر صورت می پـذیرد در ارتبـاط تنگاتنـگ، منطقـی و دوسویه است؛ بدین گونه رعایـت ایـن اصـل تربیتـی یعنـی اصـل پیوسـتگی تجربـه انـدوزی، علـم آموزی، اندیشه ورزی بر همگان ثابت می شود.
۲-۱-۲ اصل تفکیک علم و اندیشه و تجربه مفید از علم و اندیشه و تجربه غیر مفید
هر تجربه و در نتیجه هر اندیشه ای حق را نمی گوید و راهنمای تربیتی به سوی راه درست نیست. بلکه تجربه علوم تفکرات غیر صحیح و بی فایده و شاید زیان بخشی نیز هست که تلاش ما باید در خلاف جهت اثر آنها باشد تا متربی و جامعه از آثار زیان بخش آن در امان باشد. یکی از راه هایی که می تواند مرز بین باطل و درست را بنمایاند در سخن امام رضا (ع) است که فرمود که تفکر آینه ی توست. بدی ها و خوبی ها را به تو نشان می دهد.
در ایـن روایـت حضـرت رضـا(ع)، تفکّـر را عامـل جداکننده خوبی و بدی دانسته اند. از این روایت اصل تفکیک علم واندیشه وتجربه مفید ازعلم و اندیشه و تجربه غیرمفید برای تربیت عقلانی استخراج می شود. اباصـلت هروی از حضرت رضا(ع) روایت کرده است که: از دانایان باشید نـه از راویـان. اگر حدیثی را از روی فقه و بصیرت و دانایی درک کنید و معانی آن را بدانید، بهتر است از اینکـه هزار حدیث را بدون درک معانی آن، روایت کنید. آیین خدا را بدرستی بشناسید و با آگاهی و بصیرت از آن پیروی کنید. بنابرآنچه در این روایات نقل شده است امام رضا(ع) نیز بین علم نافع و علم غیر نـافع تفـاوت قائـل بوده اند و هر علمی را دارای نفع و فایده نمی دانند؛ همان گونه که فرموده انـد درک و فهـم یـک حدیث با ارزشتر از روایت هزار حدیث عاری از درک و فهم است؛ تفقه و تعقّل را در جایگـاهی بالاتر از نقل قول و روایت احادیث قرار داده اند؛ زیرا نقل قول تنها کفایـت نمـی کنـد و در فراینـد تربیت، درک و فهمِ درست حائز اهمیت است.
۲ ـ ۱ ـ ۳ ـ اصل لزوم روح علمی:
فرق است میان عالم بودن و روح علمی داشتن. ای بسا افرادی که روح علمی دارند ولی عالم نیستند و ای بسا کسانی که عالمند و روح علمی ندارند. عالم واقعی آن کسی است که روح علمی او با عملش همراه باشد. روح علمی یعنی روح حقیقت جویی، روح بی غرضی و طبعاً روح بی تعصبی، روح خالی از جمود و روح خالی از غرور.. روایـاتی کـه در این خصوص از حضرت رضا (ع) نقل شده از قرار زیر است: خداوند شما را رحمت کنـد! هرچـه مـی خواهیـد، بپرسید و بر علم و دانش خود بیفزایید؛ زیرا در پرسشهای علمی و دینی به چهار نفـر اجـر و پـاداش داده می شود: سؤال کننده، استاد و معلم، شنونده، پاسخ دهنده و کسی که آنها را دوسـت مـی دارد.
۲ ـ ۱ ـ ۴ ـ اصل حکمت جویی:
حکمت به معنای برهان خالص است. همۀ پیـامبران و انسـان های صالح نقش حکیمانه داشته، و ضمن عرضه حکیمانۀ پیام، تلاش کرده اند انسانهای حکـیم پـرورش دهند. قرآن مجید حکمت را به حضرت لقمان به عنوان موهبتی الهی طرح می کند. روایاتی که در این خصوص از حضرت رضا (ع ) نقل شده : هـیچ بنـده ای چهل روز برای خداوند مخلص نشد، جز اینکه چشمه های حکمت از دلش بر زبـانش جـاری شـد. فضیلت و برتری فقیه و دانشمند بر عابد مثل برتری خورشید بـر سـتارگان اسـت. عبید بن هلال می گوید از امام رضـا (ع) چنـین شـنیدم کـه فرمـود: دوست دارم فرد مؤمن محدث باشد، عرض کردم محدث چیست. فرمود فهیم باشد؛ یعنی فهمیده و زیرک باشد.
۲ ـ ۱ ـ ۵ ـ اصل تلازم عقل و علم:
امام رضا (ع) در این خصوص فرموده اند: دوست هرکس عقل و خرد، و دشمنش جهـل و نـادانی اوسـت. عقل و علم به یکدیگر نیاز دارد و باید همراه باشد. عقل برای اندیشیدن به علم نیاز دارد و علم برای رشد و توسعه به عقل نیازمند اسـت. شـرط تعقّـل، علـم آموزی است. امام رضا (ع) برای کسب معرفت باید انسان سه عامل مقدس (عقل، علم و انصاف) را داشته باشد: عقل، عاملی برای بحث و گفتگو و اسـتدلال است؛ فهم مبتنـی بـر علـم آمـوزی و کسـب تجربـه اسـت و انصـاف نتیجـۀ زهـد و تزکیـه نفـس و خدامحوری است.
۲ ـ ۱ ـ ۶ ـ اصل لزوم منع حکمت آموزی به نا اهـلان:
امـام رضـا (ع) می فرماید: هرگاه دانشمندان، علم و حکمت را به غیر اهلش عرضه کنند آن را تباه کرده اند. نادان، دوستانش را بـه زحمت مى اندازد. همنشـینی بـا اشرار و بدکاران موجب بدبینی نسبت به نیکان و درستکاران می شود. طبق این روایات بر نقش و اهمیت همنشین و دوسـتان در رونـد زنـدگی پی می بریم. دوستان و همنشینان هم می توانند اثرمثبت و هم اثر منفی بـرای یکدیگر داشته باشند؛ چه بسا دوسـتانی که سبب ارتقای همدیگر شوند و برعکس ممکن است دوستانی موجبات هلاکـت همـدیگر را فـراهم سازند و به همین دلیل ائمه اطهار (ع) و از جملـه آنهـا امـام رضـا(ع) در ایـن خصوص بسیار تأکید می کنند؛ حتی از آموزش علوم به دوستان و همنشینان نا اهل و نادان نیزمـا را پرهیز داده اند؛ زیرا ممکن است آنها به سبب بی خردی و نا اهلی خویش موجبات ناراحتی و سـلب آسایش و امنیت دیگران را فراهم کنند؛ پس عقل حکم می کند که علوم و مسائل مهم و حیاتی از دسترس ایشان دور بماند و در این صورت می توان از آثار سوء رفتار آنها در امان ماند.
۲ ـ ۲ ـ اصول خاص مربوط به عقل عملی
۲ ـ ۲ ـ ۱ ـ اصل رعایت مراحل تزکیه نفس:
در داستان ولایتعهدی امام رضا (ع) زهـد بـه چشم می خورد. وقتی مأمون می خواهد در آغاز، خلافت را به آن بزرگوار پیشنهاد کند می گوید: ای فرزند رسول خدا من به فضیلت و علم و زهد و ورع و عبادت تو اعتـراف دارم و تو را به منصب خلافت شایسته تر از خود می دانم… امام (ع) در پاسخش می فرمایـد: به عبودیت خدا افتخار می کنم و به وسیلۀ زهد در دنیا نجات از شـر دنیـا را مـی جـویم و بـا کمـک گیـری و اسـتعانت از ورع و پارسـایی از محرمات، امید دستیابی به غنیمت های الهی را دارم و با تواضع در دنیا امید رفعت و بلندی مقـام در پیشگاه خدای عزوجل دارم. در این بیان حضـرت رضـا (ع) مراحل تزکیه نفس به کار برده شده است؛ همچون غفلت زدایـی، توبـه، مراقبـه و محاسـبه نفـس و تقوا. ابراهیم بن عباس نقل می کند: آن امام بزرگوار(ع) خوابش اندک و بیداریش زیاد بود؛ بیشتر شبها را تا به صبح به بیداری می گذراند و زیاد روزه می گرفت و سه روز روزه در ماه از او فوت نمی شد و مـی فرمـود ایـن روزه سال است و آن حضرت نیکی و صدقه در پنهانی زیاد داشت و بیشتر آنها نیز در شبهای تاریک بود.
۲ ـ ۲ ـ ۲ ـ اصل تکلیف متناسب با توانایی:
توانایی آدمیان مختلف است؛ هم از حیث فهـم و هـم از حیث عمل. مربی در رویارویی با متربی، باید چیزی بگوید که در طاقـت فهـم او باشـد و چیـزی بخواهد که در طاقت عملی او باشد. خداوند هم خود در وسع مخاطبان سخن گفته و تکلیف کرده است؛ در قرآن آیه ۷ سوره طـلاق مـی فرمایـد: خـدا کسـی را تکلیف نمی کند مگر به قدر آنچه به او داده است.
امام رضا «ع» فرموده اند: اى یونس! با مردم به اندازه اى که مىتوانند شناخت سخن گو و آنچه را نمىتوانند دانست رها کـن. این بهترین شکلِ رعایت اصـل تکلیـف متناسـب بـا توانـایی از سـوی امـام رضا(ع) است که در کلامشان هویدا شده است. و نیز ایشان می فرمایند: تواضع و فروتنی مراتبى دارد؛ مرتبه اى از آن این است که انسان موقعیت خود را بشناسد و بـیش از آنچـه شایسـتگى آن را دارد از کسى متوقع نباشد و با مردم به گونه اى معاشرت و رفتار کند که دوست دارد با او آن گونه رفتار شود و اگر کسى به او بـدى کـرد در مقابـل خـوبى کنـد؛ خشـم خـود را فـرو خـورد و گذشت پیشه کند و اهل احسان و نیکى باشد .
۲ ـ ۲ ـ ۳ ـ اصل لزوم پیروی عقل از فرمان الهی:
ارزش عقل در شناسایی و کشف حقیقـت بـدان حد مورد توجه بنیانگذاران اسلام است که بین حاکمیت عقل و فرمان یا حکم شرع ملازمـه اعـلام شده است؛ یعنی هر آنچه را دین بدان حکم دهد عقل نیز فرمان می دهد و هر آنچه را دین، تشریع یا تجویز کند، عقل نیز آن را تصویب می کند .
امام رضـا (ع) فرمـوده انـد: خداوند عقل را آفرید، سپس بـه او گفـت پیش بیا». او (اطاعت کرد و) آمد. بعد به او گفت: «بازگرد». او (اطاعت کرد و) بازگشت. آنگـاه خداوند گفت «به عزّت و جلال خودم سوگند، مخلوقی زیباتر و محبوبتر از تو نیافریدم. به وسیلۀ تو مردمان را به کیفر می رسانم (در صورتی که بر خلاف حکم و تشخیص تـو عمـل کـرده باشـند) و پاداش می دهم (در صورتی که بر طبق حکم و تشخیص تـو رفتـار نمـوده باشـند)» .