چکیده

بهره مندی از یک زندگی خوب، آرمان تقریبا تمامی انسان ها است. تلاش و تقلایی که از دیرباز در جستجوی زندگی خوب بوده و هست، انبوه بررسی ها و ایده ها و راهکار ها در این زمینه و در عین حال مسائل و مشکلات بسیاری که در ارتباط با برخوردار نبودن از زندگی خوب، دامنگیر انسان ها می شود را می توان شاهدی بر اهمیت این موضوع بر شمرد. هرکسی برای رسیدن به زندگی خوب، ممکن است فعالیتهایی را انجام می دهد که گاهی این فعالیتها او را از هدفش دور می کند و حتی باعث به هم ریختگی و اضطراب در زندگی اش شود. در سیره و گفتار اهل بیت(ع) زندگی خوب یا به تعبیر قرآنی « حیات طیبه» از جایگاهی برجسته و بااهمیت برخوردار است. در این مقاله پس از توضیحی درباره ی تعریف زندگی خوب به بیان چند مورد از روشهای خوب زیستن که حضرت علی(ع) در نامه ای به فرزندش امام حسن(ع) نوشته و توصیه کرده است و نگارنده با توجه به اهمیت و اولویتی که دارند و نقش آن ها در زندگی خوب، برگزیده و به تعدادی از آنها اشاره کرده است: اعجاز دعا ، سلاح صبر،ناامیدی هرگز، شغل مناسب و تلاش در کسب درآمد و روزی حلال، گشایش کمک به مستمندان، آینه ی واقع نگری و سپر مرگ اندیشی.

مقدمه

یکی از اهداف انسان در این جهان خوب زیستن است هر چند صفت خوب به عنوان یکی از صفهایی است که فایده و اثر خود را از دست داده و بااصطلاح هرز شده است ولی با مطالعه این مقاله می توانید با مفهوم و جایگاه این صفت آگاه شوید. انسان برای رسیدن به زندگی مطلوب تلاش می کند ولی گاهی این تلاش به دلیل نبود یا کمبود دانش و آگاهی او را از مسیر مورد نظر خارج می کند و با مشکلاتی رو به رو می سازد که امروزه به معضلات زندگی معروف است و همین می شود که عده ای آن را به قسمت و نظر تنگی نسبت می دهند و برای بهبود و رهایی از این مشکل دست به دامن خرافات و مکاتب غربی و … می شوند. نهج البلاغه کتابی شریف است برای تشنگان زندگی بهتر و در هر ساحتی راهگشا و راهنمای مومن برای داشتن یک زندگی نیکو و سعادت سازانه است. حضرت از ابتدای تشکیل خانواده تا آداب رفتار با همسر و تربیت فرزند سخنانی گهربار دارند که چراغ راه خانواده است.(حیات طیبه از دیدگاه قرآن کریم، حمیدرضا مظاهری سیف)

زندگی خوب چیست؟

واژه زندگی، واژه ای مرسوم است که به میزان فراوانی انسان ها روزانه تکرار می شود؛ اما تعریف آن به سادگی امکان پذیر نیست. به همین دلیل از سوی صاحب نظران مختلف تعاریف متفاوتی ارائه شده است. بعضی گفته اند: زندگی، عبارت است از زنده و پویا بودن واقعی، داشتن قدرت حرکت، تفکر و تحول. زندگی یعنی بودن به همراه دیگران. زندگی یعنی وجد داشتن به معنی واقعی و تلاش سازنده به منظور ساختن محیطی با نشاط و … . از ویژگی های زندگی این است که شخص بتواند با قافله زمان و مکان همراه شود و به کمال و سعادت نائل گردد.
عده ای می گویند تعریف از زندگی، هم کار آسانی نیست و هم غیره ممکن نیست. چنین تعریفی، هرگز پایانی ندارد؛ زیرا به تعداد آحاد بشر، تصوراتی از زندگی وجود دارد.
منظور اصلی از زندگی را می توان در مفهوم عمیق حیات طیبه یافت. قرآن کریم در این زمینه می فرماید: «کسانی که موفق به عمل صالح گردند اعم از زن و مرد، و ایمان به خدای بیاورند، ما آنها را به حیات طیبه زنده می کنیم. سوره نحل، آیه ۹۷».(خسرو امیرحسینی، مهارتهای زندگی برتر، برگرفته از صفحات ۱تا۱۴٫) بعضی از مفسران حیات طیبه را به معنی روزی حلال، و بعضی به قناعت و رضا به داده الهی، بعضی به توفیق بر اطاعت فرمان الهی و … تفسیر کرده اند ولی با توجه به جمله ولنجزینهم اجرهم که ناظر به پاداش آخرت است، بیشتر به نظر می رسد که حیات طیبه زندگی پاکیزه این دنیا است.(مکارم شیرازی ناصر، اخلاق در قرآن)
پروفسور برودی نماینده مکتب رئالیسم کلاسیک که نظریاتش در تعلیم و تربیت و به ویژه زندگی خوب، به صورت مدون به رشته تحریر درآمده است، خصوصیات زندگی خوب را در چهار مولفه زیر معرفی می کند:
۱- برخورداری از سلامت بدن
۲- برخورداری از امنیت عاطفی
۳- احساس قدرت و احترام
۴- بیم و امید نسبت به آینده
با دقت در ویژگی های یاد شده مشخص می شود که خصوصیات زندگی خوب آن گونه که برودی مطرح می کند، چشم انداز محدود نازل از زندگی انسانی را هدف قرار داده است که با روح سیری ناپذیر انسان سازگاری ندارد.(خسرو امیرحسینی، مهارتهای زندگی برتر، برگرفته از صفحه ۱ تا ۱۴)
بنابراین انسان برای داشتن یک زندگی خوب نیاز به مولفه هایی دارد که در این بخش به برخی از این مولفه ها از نگاه امیرالمومنین با تاکید بر نامه ای که در بازگشت از جنگ صفین برای امام حسن مجتبی نوشته اشاره شده است.

اعجازدعا

« فاذا نادیته سمع نداک، و اذا ناجیته علم نجواک، فافضیت الیه بحاجتک. هرگاه او را بخوانی، ندایت را می شنود، و چون با او راز دل گویی راز تو را میداند پس حاحت خود را با او بگوی. نهج البلاغه، نامه ۳۱٫»
دعا در لغت به معنی خواندن و درخواست کردن است. دعا راه کاری برای اعتراف به نیازمندی و درخواست یاری و وسیله ای برای ابراز قدردانی و شکر گرازی نسبت به خداوند است. دعا و نیایش یکی از اساسی ترین نیازهای انسانی است که انسان را از زندان نفس نجات می دهد. دعا مولد شور و نشاط و امید در زندگی است.(فرهنگ اخلاق، عباس اسماعیلی یزدی، برگرفته از صفحه۱۶۶ تا ۱۷۰)
دعا نیازیست فطری که فقدان آن در زندگی حس می شود هر چند عده ای از این موهبت خداوند غافل مانده اند ولی در جایی و در لحظه ای همه چیز را به یاد می آورند و جز او کسی را یار و مددکار خود نمی بینند و در آنجاست که دست دعا بلند میکنند و خدا را با تمام وجود صدا می زنند و خدا نیز آنها را بی جواب نمی گذارد. با اینکه خداوند سوال و درخواست ما را بی جواب نمی گذارد حتی اگر ما آن را به طور محسوس درک نکنیم ولی با این حال حضرت در بخشی از نامه به فرزندش امام حسن(ع) چنین می نویسد: «ان الذی بیده خزائن السماوات و الارض قد اذن لک فی الدعاء و تکفل لک بالاجابه. خدایی که گنج های آسمان و زمین در دست اوست، به تو اجازه درخواست داده، و اجابت آن را به عهده گرفته است. نهج البلاغه، نامه ۳۱٫»

سلاح صبر

«اطرح عنک و ارادت الهموم بعزائم الصبر و حسن الیقین. غم و اندوه را با نیروی صبر و نیکویی یقین، از خود دور ساز. نهج البلاغه، نامه ۳۱»
صبر و توکل به خداوند از دیگر مولفه هایی است برای کسانی که به زندگی بهتر می اندیشند. بی تردید انسان خود را بنده خدا می داند و جانش را امانت الهی، چنین انسانی نه در زمان خوشی ها خود را گم می کند و نه در زمان سختی ها. انسانی که صبر را پیشه تصمیم گیری و تلاش خود برای رسیدن به اهداف قرار دهد از زندگی لذت می برد و به دیگران هم لذت و آسایش می بخشد.(خسرو امیر حسینی، مهارت های زندگی برتر، صفحه ۹۳)
بدرستی که صبر کلید رفع مشکلات و ویژگی ممتازی است که در دنیای امروز کمتر ردپایی از آن را می توان در زندگی مشاهده کرد. کلمه صبر و صبور بودن امروز برای آحاد مردم جامعه و به خصوص جوانان ما کلمه ای مغفول مانده است که کمتر فردی در زندگی آن را به کار می بندد. و به حتم چنین جامعه ای و چنین خانواده هایی نمی توانند زندگی خوب را تجربه کنند و در زندگی به آرامش مورد نیاز برسند.

ناامیدی هرگز

«امام علی(ع): بزرگترین بلاها، از دست رفتن امید است.غررالحکم/۸۶٫»( محمدرضا حکیمی، الحیاه جلد یازده، صفحه۸۸۳)
دین اسلام و تعالیم معصومین همواره بر امیدوار بودن در زندگی تاکید کرده اند. اگر در دلها امید نباشد زندگی دچار رکود وحشتناکی می گرد. از اینرو هر گونه یاس و ناامیدی در برابر مشکلات نهی شده است و در مقابل دل به آینده روشن بستن در هر شرایطی توصیه گشته است زیرا دلی که از فروغ امید خالی باشد انسان را افسرده کرده و از عمل باز می دارد.(محمدرضا حکیمی، الحیاه، جلد نه، برگرفته از صفحه ۳۸۲ و ۳۸۳٫)
اهمیت امید تا بدانجا است که پیامبر درباره آن چنین می فرماید:« امید برای امت من رحمت است و اگر امید نبود هیچ مادری به فرزند خود شیر نمی داد و هیچ باغبانی درختی نمی کاشت. بحار۷۷/۱۷۳٫»(محمدرضا حکیمی، الحیاه، جلد یازده، صفحه ۸۶۹٫)
در میان انسانها افرادی وجود دارند که خود را در زندان سیاه یاس محبوس کرده و کوچکترین تلاشی برای خود نمی کنند. غافل از آنکه با نیروی اعجاز آمیز امید می توانند از این زندان نجات پیدا کنند و زندگی خوبی را برای خود رقم بزنند. اما باید به این نکته نیز توجه داشت که امید بدون کوشش و تلاش ارزشی ندارد و امید زمانی به سعادت و موفقیت منتهی می شود که با سعی و کوشش همراه باشد.(مهرداد مهرین، رازکامیابی مردان بزرگ، برگرفته از صفحه ۱۶۶و۱۶۷٫)
حضرت علی(ع) خطاب به امام حسن(ع) می فرماید: « فلا یقنطنک ابطاء اجابته. هرگز از تاخیر اجابت دعا ناامید مباش. نهج البلاغه، نامه۳۱٫»

شغل مناسب و تلاش برای درآمد حلال

انسان در زندگی نیازهای گوناگونی دارد. نیازهای اولیه انسان مانند آب، خوراک، پوشاک، مسکن، بهداشت، تعلیم و تربیت و امنیت از ضروری ترین نیازها هستند. انسان برای تامین نیازهای اولیه خود نیاز به شغل و حرفه مناسبی دارد که امام علی(ع) در بخشی از نامه چنین می نویسد:« و الحرفه مع العفه خیر من الغنی مع الفجور. شغل همراه با پاکدامنی، بهتر از ثروت فراوانی است که با گناهان به دست آید. نهج البلاغه، نامه ۳۱٫»
امام در این فراز علاوه بر اینکه شغل را وسیله ای برای کسب نیازهای اولیه می داند به این نکته نیز تاکید می کند که شغلی را انتخاب کنید که از طریق آن به روزی حلال دست پیدا کنید هر چند با انجام آن ثروتمند نشوید. پس آن مالی که حاصل دسترنج و زحمت آدمی با رعایت موازین و حفظ همه حدود به دست می آید بهتر از دارایی گناه آلود است که به وفور و آسانی جمع می شود و زندگی انسان را نه تنها خوب نمی کند بلکه به نابودی نیز می کشاند.
حضرت در بخشی از نامه خطاب به فرزندش چنین می گوید: «و سالته من خزائن رحمته ما لا یقدر علی اعطائه غیره، من زیاده الاعمار و صحه الابدان و سعه الارزاق. و از گنجینه های رحمت او چیزهایی درخواست کن که جز او کسی نمی تواند عطا کند، مانند عمر بیشتر، تندرستی بدن و گشایش در روزی. نهج البلاغه، نامه۳۱٫»
و اما گشایش در روزی زمانی حاصل می شود که انسان روزی خود را از راه حلال و با شغل و حرفه سالم و مناسب کسب کند و هنگامی که زندگی انسان به این نحوه پیش رود مطمئنا زیبا و مطلوب می شود.

گشایش و کمک به مستمندان

« و اذا وجدت من اهل الفاقه من یحمل لک زادک الی یوم القیامه، فیوافیک به غدا حیث تحتاج الیه فاغتنمه و حمله ایاه. اگر مستمندی را دیدی که توشه ات را تا قیامت می برد، و فردا که به آن نیاز داری به تو باز می گرداند، کمک او را غنیمت بشمار. نهج البلاغه، نامه۳۱»
حضرت چه زیبا بیان می کند: کمک مستمند را غنیمت بشمار و توشه ات را بر روی دوش او بگذار به جای اینکه بگوید به او کمک کن تا توشه ای برای آخرت برگزینی. پس اگر فردی برای خوب زندگی کردن در این دنیا و دنیای دیگر برنامه و هدفی داشته باشد بدون شک به نیازمندان کمک خواهد کرد زیرا زندگی خوب خود را در گروه بهتر کردن زندگی دیگران می بیند.
استاد محمدرضا حکیمی به عنوان یکی از متفکران و نویسندگان معاصر سه جلد از مجموعه دایره المعارف اسلامی خود را به مباحث اقتصادی اسلام اختصاص می دهد که در بخشی از آن مجلدها که به فقر، غنی، انفاق و … می پردازد در مورد کمک به مستمندان چنین می گوید:« مسلمانان نباید اجازه دهند که در میانشان و در جامعه شان فقیری دیده شود که این امر مایه رنج اسلام و مسلمانی است. همه مردم و به خصوص اغنیاء در مقابل تنگدستی فقراء مسئول هستند و باید با انفاق اموال و امکانات و رسیدگی به زندگی بندگان نیازمند دین خود را ادا کنند و بدانند که رضای خدا در نگهداشتن مال برای خود و نزدیکان نیست بلکه در انفاق کردن مال است».( محمدرضا حکیمی، منهای فقر، برگرفته از صفحه ۱۶۵ و ۱۶۶٫)

آینه ی واقع نگری

«یقینا انک لن تبلغ املک، و لن تعدو اجلک. به یقین بدان که تو، به همه آرزوهای خود نخواهی رسید و تا زمان مرگ بیشتر زندگی نخواهی کرد. نهج البلاغه، نامه ۳۱٫»
واقع بین کسی است که هست ها را بررسی می کند و با توجه به آرمانها، اهداف، انتظارات، امکانات و شرایط فردی و محیطی آنها را می پذیرد و یا با آنها مبارزه می کند. واقع بینی به معنای تسلیم شدن و پذیرش بی چون و چرا نیست بلکه نوعی درست دیدن برای بهتر شدن است. پس شخصی که در برخورد با موضوعات بتواند خوب، بد، قوت، ضعف، بود و نبودها را همانگونه که هستند به درستی تشخیص دهد می تواند با بسیاری از قوانین آرامتر برخورد کند و توقعات خود را با واقعیات سازگار سازد.(مقاله، احمد ستایش)
حضرت در این فراز از فرزندش درخواست می کند تا به واقعیت های زندگی توجه داشته باشد و بداند که انسان در زندگی نمی تواند به تمام آرزوهای خود برسد چه بسا که بعضی از آرزوها همانند سرابی هستند که ببیننده اش را فریب می دهند و همچنین بعضی آرزوها از خواهشهای نفسانی سرچشمه میگیرد و شخص برای رسیدن به آنها زندگی خود را به هلاکت می کشاند. حضرت علی(ع) آثار آرزوهای منفی را چنین بیان می کند: « آرزو عقل را از کار می اندازد و به دروغ وعده می دهد و به غفلت بر می انگیزد و حسرت به بار می آورد. پس آرزوها را دروغ و بی نتیجه بشمرید که مایه فریب انسان است و انسان آرزو گرا در پرده پندار خویش گرفتار است. بحار/۷۷٫»(محمدرضا حکیمی، الحیاه جلد یازده، صفحه ۸۷۳٫)

سپر مرگ اندیشی

«یا بنی اکثر من ذکر الموت، و ذکر ما تهجم علیه، و تقضی بعد الموت الیه. پسرم! فراوان به یاد مرگ باش، و به یاد آنچه که به سوی آن می روی، و پس از مرگ در آن قرار می گیری. نهج البلاغه، نامه ۳۱٫»
پایان زندگانی و حادثه مرگ خصوصا برای کسانی که دل به دنیا و تعلقات آن بسته اند خطری بزرگ است زیرا این تعلقات انسان را غافل کرده که این غفلت باعث گناهانی می شود که به وسیله انسان انجام میشود. پس کسی که مرگ را فراموش کند از گناه ترسی ندارد و مانند چهارپایان لحظات عمر خود را سپری می کند و چنین انسانی زندگی خوب را در خور و خواب و شهوت می بیند در صورتی که اگر اینگونه به زندگی نگاه کنیم با حیوانات برابر می شویم و از هدف اصلی خود در زندگی که همان رشد و تعالیست دور می مانیم.
حضرت امیر در بخشی از نامه فرزندش را چنین خطاب می کند: «پسرم، بدان تو برای آخرت آفریده شده ای نه دنیا؛ برای رفتن از دنیا، نه پایدار ماندن در آن؛ برای مرگ، نه زندگی جاودانه در دنیا؛ که هر لحظه ممکن است از دنیا کوچ کنی، و به آخرت در آیی و تو شکار مرگ هستی که فرار کننده آن نجاتی ندارد، و هر که را بجوید به آن می رسد، و سرانجام او را می گیرد. پس، از مرگ بترس! نکند زمانی سراغ تو را گیرد که در حال گناه یا توبه کردن باشی و مرگ مهلت ندهد و بین تو و توبه فاصله اندازد، که در این حال خود را تباه کرده ای.نهج البلاغه، نامه ۳۱٫»
آری! به یاد مرگ بودن و در تمام لحظات به گونه ای زندگی کردن که انگار آخرین ساعات و لحظه های عمر را سپری می کنی نه تنها زندگی دنیا بلکه زندگی آخرت را برای انسان خوب و زیبا می کند و بهترین ها را در هر دو دنیا برای انسان به ارمغان می آورد. به درستی که اندیشیدن به مرگ انسان را از غفلتهای روز مره آگاه می کند غفلتهایی که هر کدام به نوبه خود گناهانی کوچک و بزرگ را به دنبال دارد که این گناهان طعم خوب زندگی را از انسان دریغ می کنند.

نتیجه گیری

زندگی خوب را بشر از دیرباز تاکنون در دریایی از طرح ها و نظریه ها و آزمون و خطا ها جستجو کرده است و همانگونه که بررسی ها و گزارش ها شهادت می دهد توفیق چندانی در این زمینه نیافته است، آمارهای نگران کننده از مشکلات و افسردگی ها، تنش ها و اظطراب ها و همه ی آنچه که به بهره مند نبودن از زندگی خوب مربوط است نشانه ای است از اهمیت فوق العاده ی این موضوع. آنچه در مقاله بیان شد تنها اشاره ای است به بخشی از گنجینه ی آموزه های حیات بخش و زندگی ساز که در سیره و گفتار قرآنی اهل بیت معصومین(ع) است و می توان و شایسته است که انسان آن ها را در دستیابی به زندگی خوب و حیات طیبه آنگونه که شایسته ی مقام انسان است به کار گرفت، آموزه ها و راهکار های آسمانی و انسانیی که بهترین الگو و کامل ترین نمونه اجرا و بهره مندی از آن، گویندگان آن یعنی همان ائمه ی معصومین اند. امید که به کار گیریم و از آن بهره مند شویم.

منابع:

۱- قرآن کریم
۲- ترجمه نهج البلاغه حضرت امیرالمومنین(ع)، مترجم محمد دشتی، انتشارات حضرت عباس(ع)، چاپ اول ۱۳۸۵٫
۳- امیر حسینی، خسرو، مهارتهای زندگی برتر، تهران، عارف کامل، چاپ اول ۱۳۸۶، ۲۶۳صفحه.
۴- اسماعیلی یزدی، عباس، فرهنگ اخلاق، قم، مسجد مقدس صاحب الزمان، چاپ اول ۱۳۸۲٫
۵- حکیمی، محمدرضا.محمد.علی، الحیاه، جلد یازدهم، قم دلیل ما، چاپ اول ۱۳۹۳٫
۶- حکیمی، محمدرضا.محمد.علی، الحیاه، جلد نه، قم، دلیل ما، چاپ سوم ۱۳۹۵٫
۷- علی بن حسین(ع)، امام چهارم، صحیفه سجادیه، همراه با رساله حقوق، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، نشر بین الملل، چاپ هفتم ۱۳۹۰، ۴۸۷ص.
۸- مهرداد مهرین، راز کامیابی مردان بزرگ، تهران، عطائی.
۹- ستایش، احمد، سایت خوش بینی، مقاله واقع بین باشیم.
۱۰- حکیمی، محمدرضا، منهای فقر، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی الحیاه، چاپ دوم ۱۳۹۵٫
۱۱- مظاهری سیف حمیدرضا، حیات طیبه از دیدگاه قرآن کریم، ۱۳۸۵٫
۱۲- مکارم شیرازی ناصر، اخلاق در قرآن، جلد یک،قم، مدرسه امام علی بن ابیطالب، ۱۳۸۴٫