نویسنده اصل مقاله: امیر اکبری، فصلنامه ادیان،مذاهب و عرفان.فرهنگ رضوی.بهار ۱۳۹۲.سال اول.شماره ۱(علمی پژوهشی)

مقدمه
حضور امام رضا(ع) در خراسان با تحولات بزرگ فرهنگی-اجتماعی همراه بود.مرو، مرکز اداره خراسان بزرگ، اگرچه در طولِ تاریخ خود با تحول های عمده سیاسی-اجتماعی روبرو بوده، مسئله حضور امام رضا(ع) و نقشی که ایشان از نظر دگرگونی فکری و آزاد اندیشی دینی در مرو ایفا کردند، از مقوله های مهمی است که از ابعاد گوناگون در خور بررسی و تامل است.
تاریخ خلافت اموی و عباسی گواهی می دهد که سرزمین های بزرگ امپراطوری از غرب تا شرق چنین فضای فرهنگی را تجربه نکرده بود؛ فضایی که حاکمیت سیاسی نیز از رونق آن بر مبنای سیاستی خاص بهره مند بود.در این میان ماموریت مهم برای دفاع از دین اسلام در مقابل ادیان دیگر و نیز اظهار حقانیت شیعه در اجتماع سنی آن دوران بر عهده امام رضا(ع) بود.
تاثیر رفتاری و کلامی امام به همراه نقش ایشان در برخورد با مناظره های علمی و همچنین حضور در میان مردم مرو، چنان شیفتگی در اذهان جامعه نسبت به امام به وجود آورده بود، که بسیار قابل تامل و بررسی است.
در این نوشتار، عصر حضور امام در مرو، به مثابه عصر طلایی فرهنگی مرو و دوران تحول و تکامل این شهر به عنوان پایتخت جهان اسلام بررسی می شود.

جایگاه و موقعیت شهر مرو از آغاز تا حضور مامون در این شهر
مرو، از جمله شهرهای بسیار معروف و قدیمی خراسان بزرگ بود.اقلیم مناسب سرزمین مرو از جمله عوامل رونق دیرینه این شهر بوده است؛ چنانکه آن را مکانی با نعمت و از حیث آبادانی ام القرای خراسان دانسته اند.
مرکز نظامی ساسانیان، شهر مرو بود.این شهر محل برخورد و ارتباط شرق با غرب آسیا به شمار می رفت.علاوه بر آن ویژگی های اقتصادی-فرهنگی این منطقه بر اهمیت سیاسی این شهر می افزود.
مرو، از عصر باستان پایگاهی برای حضور پیروان ادیان دیگر نیز شده بود؛ این امر خود نیز عاملی برای حضور برخی از طرفداران ادیان دیگر در مرو تا عصر امام رضا(ع) بود.
اعراب مسلمانان به خاطر تعقیب یزدگرد و همچنین اهمیت خراسان، به سرعت راهی فتح این سرزمین شدند.آنان در فتوحات خود، به مرو توجه خاصی نشان دادند و هر حاکمی که به خراسان می آمد در مرو مستقر می شد.این شهر به عنوان دارالأماره خراسان، موقعیتش را تا عهد امام رضا(ع) حفظ کرد، و از عهد بنی امیه مرکز اداری و مقر والیان اموی شد.مرو، به عنوان پر جمعیت ترین شهر خراسان در دوران اموی جایگاه خود را حفظ نمود. ابومسلم، رهبر دعوت عباسیان در خراسان، قیام خود را در سال ۱۲۹ قمری در دهکده سفیدنج از توابع مرو آغاز کرد و در سال ۱۳۰ قمری، مرو مقر حکومت خراسان را فتح کرد.هارون الرشید به دلیل گستردگی امپراطوری اسلامی، مبادرت به تقسیم خلافت خود کرد.وی امارت عراق، شام و سرزمین مغرب را به محمد امین داد، سپس مامون را به جانشینی امین قرار داد و از همدان تا پایان سر زمین های مشرق را به مرکزیت مرو به او واگذار کرد. دوران حضور امام با این پیشینه مرو، دوران اوج، و اعتلای فرهنگی آن به حساب می آید.

مرو پایتخت جهان اسلام، و ضرورت دعوت از امام(ع)
با مرگ هارون الرشید در خراسان، اختلاف میان فرزندان وی آغاز شد.سال اول خلافتِ امین در مدارای با مامون سپری شد.اما از سال ۱۹۴ قمری اختلاف میان دو برادر جدی شد.این مخالفت ها به نزاع دیرینه دیوان سالاران ایرانی و عرب در عصر هارون و پیش از وی برمی گردد.
حضور مامون در مرو نشانه ای از تسلط ایرانی ها بر امارت مرو تلقی می شد.امین نیز، از طرف سپاه عباسی در بغداد حمایت می شد و مامون می کوشید برای مقابله با وی حمایت فرماندهان عالی رتبه مستقل در خراسان را کسب کند.فضل بن سهل برای محبوب کردن مامون در نزد مردم خراسان، وی را ترغیب به حضور در میان علماء و همنشینی بیشتر با آنان کرده بود.حتی توصیه می کرد مامون(اظهار ورع و دین) کند.
این ریاکاری ها، بر محبوبیت مامون افزوده بود؛ چنان که خراسانیان وی را در مقابل برادرش امین یاری کردند.و دامنه این اختلافات سبب پیدایش یکی از بزرگترین جنگ های خانگی در عهد عباسیان شد.سپاه اندک طاهر بن حسین، فرمانده مامون، لشکر ۵۰ هزار نفری علی بن عیسی، فرمانده بزرگ سپاه امین را در ری شکست داد.این پیروزی سرآغاز حرکت طاهر بسوی بغداد شد.آن ها بغداد را محاصره کردند و پس از ۱۴ ماه محاصره، در سال ۱۹۸ قمری امین کشته شد.با مرگ امین، مردم با مامون به عنوان خلیفه بیعت نمودند و مرو پایتخت جهان اسلام شد.فضل بن سهل که این موفقیت ها را نتیجه کفایتش می دانست، برادرش حسن بن سهل، را حاکم بغداد کرد.اما وی که چندان کفایتی در اداره امور بغداد نداشت، ناخواسته زمینه های لازم برای مخالفت و شورش علیه مامون را فراهم کرد.
دامنه این شورش موجب حرکت و قیام گسترده علویان در شهرهای دیگر اسلامی شد.در این اوضاع آشفته که غرب خلافت اسلامی را فرا گرفته بود، مسئله دعوت از امام رضا(ع) به عنوان ضرورتی سیاسی از سوی مامون مطرح شد.

مرو مرکز آزاد اندیشی جهان اسلام
مرو، به دلیل موقعیت اجتماعی-اقتصادی، پیش از حضور مامون از جایگاه ویژه فرهنگی برخوردار بود.مامون که خود دست پرورده برمکیان بود، به علم و دانش توجه خاصی داشت.وی از جمله خلفای اندیشمند عباسی بود که به مباحث علمی و مجادله با فقها و دانشمندان توجه ویژه داشت.دوران اقامت مامون در مرو، با جوانی و شیفتگی به مباحث علمی توام بود.
خلافت مامون، زمینه های لازم را برای عزیمت بسیاری از علماء و دانشمندان را به مرو فراهم کرد.نکته مهم این که مامون گرایش های معتزلی داشت و همین امر سبب شد بر مباحث علمی تاکید زیاد داشته باشد. وی در فقه و کلام در مقایسه با همه خلفا آگاه تر بود.دور اندیشی و دانشِ مامون را بسیاری از منابع تایید کرده اند؛ شاید همین دوراندیشی وی از جمله پیچیدگی های سیاسی او در قبال امام رضا(ع) است.
فضل بن سهل که روحیه ای مقتدرانه داشت، و از دخالت حتی خلیفه در کارهای سیاسی چندان خرسند نمی شد، تلاش می کرد که خلیفه را به مجالس مباحثه و نشست با علماء بکشاند.آنچه بسیاری از منابع درباره مناظره های امام رضا(ع) با علماء و بزرگان ادیان مختلف در حضور مامون در مرو بیان کرده اند، بیش از هر چیزی می تواند بیانگر حضور گسترده علماء و صاحب نظران مکاتب گوناگون علمی و فرهنگی در مرو باشد.
مرو، به عنوان پایتخت جهان اسلام و بخصوص وجود عوامل بسیار در تشویق و حمایت علماء در آن روزگار، تنها نقطه ای از سرزمین اسلامی بشمار می رفت که همه عوامل تشویقی را برای رشد آزاد اندیشی فراهم کرده بود.
مامون به دلیل قضاوت در اندیشه های شیعی، بی تمایل به حضور امام برای به چالش کشیدن این اندیشه ها نبود.بسیاری از منابع، یکی از دلایل مهم دعوت از امام را کنترل قیام های علوی ذکر می کنند.مامون صِرف کنترل سیاسی حرکت های شیعی، تمایل داشت تا بتواند تفکر مبارزاتی شیعه و نیز حقانیت دعاوی آنها را به گونه ای به چالش بکشاند و این گونه، به کنترل فکری شیعیان نیز دست یابد.
مامون مایل بود تا همه افراد دیدگاه ها و استدلال هایشان را در حضورش، بدون ترس از نظر خلیفه ابراز دارند و این فرصتی مناسب و گرانبها برای امام رضا(ع) به منظور ابراز اندیشه های والای شیعه بود.
به همین دلیل نقش امام در دوران حضور در مرو به خصوص از نظر فرهنگی بسیار مهم و در خور توجه بوده است.

مناظره ها و نقش امام رضا(ع) در تحول فکری و علمی
از وقایع مهم حضور امام رضا(ع) در خراسان، مسئله مناظره ها و بحث های علمی آن حضرت با علمای سایر ادیان است. امام در مقام رهبرِ دینی مسلمانان و خصوصا علویان، باید در این مناظره ها از اصول عقاید اسلام در مقابل ادیان دیگر دفاع، و استدلال های شیعی را در مقام رهبر علویان در این مجالس بازگو می کردند، تا حقانیت و منزلت دیدگاه خویش را نمایان کنند.
مامون، اندیشمندان سطح بالای هر فرقه را در مقابل امام قرار می داد تا میزان لغزش های امام را نیز دریابد و این امر به دلیل حسد او به امام و منزلت علمی و اجتماعی ایشان بود.اما هیچ کس با آن حضرت روبرو نمی شد، جزء آنکه به فضل ایشان اقرار می کرد و به محبتی که از طرف امام علیه او اقامه می شد، ملتزم می شد.مامون متوجه شد که چنین مجالسی برای وی خطرناک و مسئله ساز است، بنابراین امام را محدود کرد.اما این مناظره ها مقام و منزلت امام را، از دیدگاه مردم افزون تر کرده بود و مردم دریافتند که امام کانِ علم و شایسته خلافت و از شاخه های درخت فرازمند نبوت اند.
در مدت دو سال اقامت امام در مرو، ایشان آشکارا از همان ابتدا خود را از بسیاری مسائل سیاسی دور کرده و چندان مشغولیتی در این امر نداشتند.
مطالعه تاریخ خلفای اموی و عباسی نشان می دهد که هیچ کدام از این خلفا چه به دلیل خصوصیات فردی و چه موقعیت خاص فرهنگی-اجتماعی چنین فضایی را برای آزاد اندیشی علمی فراهم نکرده بودند.بی تردید، عملکرد های مامون برای چنین فعالیت های فرهنگی با غرض های سیاسی و اعتقادی همراه بود، اما امام رضا(ع) در راستای توسعه فرهنگ شیعه، از تریبون خلافت استفاده لازم را کردند.
لازم است، محققان بر این نکته دقت بیشتری داشته باشند، که عصر طلایی مرو چگونه با این مناظره ها رقم خورد و اندیشه های شیعی در راستای تلاش های بی وقفه امام علی بن موسی(ع)، در بهره گیری از شرایط ممکن به چه نحوی در جهان اسلام و به خصوص خراسان، موجب تحکیم تمایل های شیعی شد. پیوستگی و تداوم این مناظره ها طی چند سال در مرو، بی تردید سبب پیدایی نهضت علمی و کلامی در مرو شده بود، احیا و رشد این نهضت در مرو با توجه به نقش فرهنگ محوری امام رضا(ع) مشخص می شود که اعتراف و اذعان دیگر صاحب نظران و اندیشمندان در مقابل برهان و حجت های امام، خود نمایانگر قابلیت اندیشه های شیعی در فضای رقابت و مجادله های علمی و منطقی است.
بررسی و مطالعه ابعاد گوناگون مناظره ها نشان می دهد که امام چگونه در برخورد با صاحبان اندیشه و فقهای بزرگ زمان خویش، از دین اسلام و اندیشه های فقهی دفاع کرده و با حکمت و اندیشه های الهی خویش در راه اثبات حقانیت و گفته های خود تلاش کرده اند.
مهم ترین تاثیری که این مناظره ها بر مخاطبان امام می گذاشت،آگاهی امام بر زبان های گوناگون و دقت و اِشراف ایشان بر متون فقهی و دینی آنان بود.
با توجه به زمینه های گوناگون بررسی مناظره ها و فرصتی که برای نخستین بار در اختیار ائمه شیعه-در دفاع از گفته های خود- فراهم شده بود، از این منظر، امام تاثیر کارآمدی از خود بر جای گذاشتند.

مرو پایگاه توسعه فرهنگ شیعی
زمینه های جنبش فرهنگی اسلام در مسیر تکامل و رشد روزافزونِ خود در آغاز قرن سوم هجری و هم زمان با عصر امام رضا(ع) در نقطه تعالی و اوج خود قرار گرفته بود.در راستای عینیت بخشیدن به آموزه های متعالی دین اسلام مبنی بر ضرورت و آشنایی مسلمانان با دستاوردهای علمی سایر ملل، مسلمانان اقدام به فراگیری علوم آن ها کرده، و نهضت ترجمه آغاز شد.
امام محمد باقر(ع) و امام جعفر صادق(ع)، پیشگامان این نهضت علمی و از جمله رهبرانی بودند که مسلمانان را به تفکر علمی وامی داشتند.نکته مهم اینکه بسیاری از شاگردان امام صادق(ع) از جمله افرادی بودند که خود موجب پی ریزی مکتب علمی یا فقهی شدند و این امر نشان می دهد که حلقه های درس ائمه و از جمله امام صادق(ع) منجر به تولید علم در شاخه های گوناگون شده است.
رشد حرکت های آزاد اندیشی، مجالس مباحثه و مناظره های منظم و پیوسته در مرو قطعا زمینه های لازم را در خراسانِ آن روز برای رسیدن به پایگاه علمی بزرگ در آینده نه چندان دور فراهم کرده است.
بازنگری فضای علمی مرو به خصوص اصول و سیاست های حاکم بر روش مناظره های امام نشان می دهد که تولید علم نتیجه برخورد و مقابله اندیشه ها و درک حقیقت در مقایسه افکار با یکدیگر است، به همین دلیل حرکت های فرهنگی امام رضا(ع) و نوع مناظره های ایشان، به خصوص بر اساس ادله و شواهد، و بهره گیری از کتاب و سنت یا منابع دینی مقبولِ صاحبان ادیان دیگر، نشانگر روش علمی امام در برقراری این تحول علمی و دینی است.این روش مناظره، خود بیانگر ابداع دانشی تازه در مناظره ها بود که پیش از آن سابقه نداشت.
از نتایج مهم حضور امام در مرو و فعالیت های ایشان در خراسان، رشد و گسترش تشیع و علاقه مندی بیشتر این مردمان به سوی اهل بیت پیامبر(ص) بود.فارغ از این پیشینه علاقه مندی به تشیع، باید به نقش ویژه امام رضا(ع) در توسعه فرهنگ شیعی در خراسان و افزایش اطلاعات مردم در این خصوص نیز اشاره کرد.مردم بنابر علاقه خویش و با توجه به نَسَب والا و کرامت های حضرت، شیفته امام رضا(ع) شدند.و دانشمندان نیز با وسعت دید و تفکر امام، شیفته پرسش و یافتن پاسخ های خود بودند.این روند در مدت اقامت امام در مرو به گونه ای بود که مردم مرو دیگر به مامون که پیش از ورود امام، به عنوان برجسته ترین شخصیت علمی مرو مطرح بود، چندان توجهی نکردند.
در کنار نقش امام برای توسعه فرهنگ شیعی، شرایط خاص سیاسی پیش آمده، یعنی مسئله ولیعهدی امام رضا(ع)، خود عامل مهم دیگری برای گسترش تشیع در بسیاری از سرزمین های اسلامی همچنین خراسان شد.تریبون خلافت، مسئله ولیعهدی، و پذیرش پرچم سبز علوی، نگاه همه جامعه اسلامی را به سوی ائمه ی شیعه جلب کرد، تا با درک صحیح و روشن و به دور از ترس حاکمیت، به خاندان پیامبر(ص) و اندیشه شیعی نظر بهتر و دقیق تر داشته باشند.

نتیجه گیری
حضور امام رضا(ع) در خراسان بر خلاف پیامدهای بی شمار، از بعد فرهنگی در دراز مدت تاثیر بیشتری گذاشت.
عملکرد امام در مرو کاملا بر خلاف انتظار مامون و درباریان عباسی بود.امام بر خلاف قبولی ولیعهدی، خود را از همه فعالیت های سیاسی دور کردند و به عکس در میدان علم و فرهنگ حضور پر رنگ و کاملا روشنی داشتند.
میدان رقابت علمی فرصتی بود تا امام به دور از فشارهای سیاسی، اندیشه شیعی را به خوبی نه تنها در جمع علماء، بلکه در میان مردم نیز منعکس کنند.
حرکت های علمی امام، توسعه آزاد اندیشی را در جامعه خراسانِ آن روز به همراه داشت.نقشی که امام به لحاظ فکری و به خصوص از نظر آگاهی مردم با تفکر شیعی بر عهده داشتند، بسیار کارآمدتر از عملکردهای دیگر در جامعه ایران آن روزگار بود.مجموعه تلاش های علمی و عملکرد رفتاری امام، نگاه جامعه را از مامون متوجه امام کرد و همین امر زمینه عزیمت مامون از مرو و شهادت امام را فراهم آورد.
شهادت امام در خراسان همواره در تاریخ، ذهنیت مردم ایران را به عملکرد ایشان به لحاظ فرهنگی زنده نگه داشت.پیدایش حکومت علویان در طبرستان به سال ۲۵۰ قمری و حضور بسیاری از علویان در خراسان، از نتایج فرهنگی حضور امام در خراسان می باشد.
مهم تر آنکه سیره و عملکرد علویان با اطلاعی که مردم از اندیشه شیعی در ذهن داشتند، از جمله عوامل گرایش ایرانیان به تشیع بود.