چکیده:

افسردگی یکی از بیماری های روانی است که در بین نسل جوان، به ویژه زنان شایع است. بیشتر افراد برای درمان آن به روش های پزشکی روی می آورند ، که در بیشتر موارد این روش ها یعنی استفاده از داروها، بیشتر جنبه ی کنترل بیماری را تضمین می کند و کمتر در جهت بهبودی قدم بر می دارد. اما در این مقاله سعی شده که با بهره گیری از آموزه های  ارزشمند الحیات، که تکیه آن بر اخلاق است، درمان های روحی و تربیتی  برای مقابله و درمان افسردگی ارائه شود.

مقدمه:

برخی از خلق های نکوهیده، از نظر روانپزشکی بیماری شمرده می شود، و با برخی از بیماری های روانی هم مرز است، مربیان اخلاق و روانپزشکان، هر کدام برای آن نوعی درمان پیشنهاد می کنند. روانپزشکی برای درمان دارو پیشنهاد می کند، و علم اخلاق درمان های روحی و تربیتی را شفا بخش می داند. از دیدگاه علامه حکیمی «این موارد که چندان هم کم نیست باید خوب بررسی شود، مانند: افسردگی، وسواس، بدبینی، یأس و نومیدی، خشمگینی و از جا دررفتن ها زیاد، مردم گریزی، بی منطقی و ….

در روانپزشکی، به ویژه با رویکردهای «معنا درمانی» و «انسان گرایانه» نیز، درمان های روحی و معنوی،  مورد توجه قرار دارد، و با نظر  عالمان اخلاق به گونه ای، همانندی می یابد. مربیان اخلاق، برای این حالت ها، درمان های  اخلاقی را موثر می دانند، و اگر به نسخه ی آنان عمل شود، چه بسیار که این امور دگرگون گردد، و به جای افسردگی، شادی، و به جای مردم گریزی، گروه گرایی و … در انسان پدید آید.

درمان های دارویی زود جواب می دهد، و درمان های معنوی و اخلاقی دیرتر، زیرا با درون کار دارد، اما درمانی اساسی است. درمان های معنوی ماندگارتر و ریشه دارتر است و به همین جهت آینده مطمئن تر دارد؛زیرا  درمان های معنوی و انسانی، بر اراده و ایمان فرد استوار است، و خودجوش و خود بیناد است و در دل و درون آدمی ریشه می دواند، و نیازی به علل و عوامل بیرونی نمی یابد، و اراده ی انسانی که توانا و نیرومند است، پشتوانه ی آن است.

روشن است که کاری اگر خاستگاه درونی داشت، و فکر کردن و اندیشیدن، راه آن را روشن ساخت، و اراده انسانی پشتوانه ی آن بود، هر ناهنجاری و زشتی بیرون رانده می شود، و هر نادرستی و سرشت و عادتی نکوهیده رخت برمی بندد.

روش های معناگرایانه و انسانی، پاکسازی و درمانگری را از درون آغاز می کند،  و روش  هایی دارویی از بیرون تاثیر می گذارد. و روشن است که عامل درونی، مانند فکر و اراده، اصیل تر و پایدارتر است.[۱]

امروزه تداوی روانی، با انگیزه های درونی و روحی، بسیار مطرح و مورد توجه است، و پزشکان نیز در هر بیماری نیاز دارند که به تقویت روحیه ب بیمار بپردازند، تا داروها و درمان های بدنی آنان بیشتر پاسخ دهد.[۲]

مومنان و دین باوران، از آرامش ویژه ای برخوردارند، و در برابر نوسان های زندگی چون سنگ زیرین آسیا همواره آرام و شکیبا هستند، این چنین انسان ها کمتر به بیماری روانی، مانند افسردگی، بدبینی، بی نشاطی دچار می شوند. در مورد افسردگی که از جمله ناهنجاری های اخلاقی و بیماری های روان و عصبی است. مانند دیگر بیماری ها از علل ویژه ای پدید آمده و بر اثر شکست های  اجتماعی، یا فردی، یا درماندگی، در برخی مسائل زندگی خانوادگی و .. رخ داده است… در این گونه موارد باید با تاثر گذاری بر فکر و جهت بخشیدن به اراده و تصمیم افراد، زمینه ی بروز بیماری را از میان بردارند، و به جای اندیشه های منفی که در روح  فردی لانه کرده است، اندیشه های مثبت و سازنده را به درون جان  او وارد کنند.[۳]

درمانگران چنین بیماری هایی و مربیان اخلاق، باید توجه داشته باشند که تن و روان بر یکدیگر تاثیرهای بسیاری دارند، از اینرو تربیت های معنوی و اخلاقی ممکن است بیماری هایی را بهبود بخشد، و  افسردگی، نومیدی، بدبینی و … ا ز این مقوله به دور نیستند.

اندوه، دلتنگی و افسردگی

اندوه و غصه یکی از آسیب های عمده روحی و روانی است که در زمینه مسائل و مشکلات بروز  و ظهور می یابد. شاید یکی از دلائل اصلی این مسئله بهره وری های نابجای[۴] و بجای[۵] دیگران باشد، اگر در مقابل مشکلات آستانه تحمل شخص پایین بیاید، فرد دچار کم کاری و بی دقتی می شود و توان وحوصله لازم برای به سامان رساندن اهداف خویش را نداشته و دچار افسردگی می شود.[۶]

عوامل افسردگی

افسردگی[۷] یکی از بیماری های روانی است که شاید یافتن زمینه ای که این مسئله در آن ایجاد می شود بسیار در دسترس و قابل فهم است و به راحتی و در زمان کوتاهی بتوان ریشه های فردی و اجتماعی این بیماری را تشخیص داد و زمینه پیشگیرانه را در مورد این مشکل اجرا کرد. ولی با قاطعیت نمی توان گفت زمانی که این بیماری ایجاد شد به آسانی بتوان با راههای موجود به درمان آن پرداخت.

یکی از شایعترین مسائل روانی افسردگی است، تحقیقات نشان می دهد ۷۵ در صد افرادی که در موسسات درمانگری روانی بستری می شوند، دچار افسردگی هستند. [۸]

برای ایجاد افسردگی می توان دلایل بسیاری را بر شمرد،  از دیدگاه پیشوایان دین عامل بیماری روانی . از جمله افسردگی در ابتدا به روحیه و رفتارهای فردی شخص مربوط می شود. انتخاب تربیت اخلاقی روشمند می تواند مانع بروز چنین آسیب های روانی به فرد و در نهایت جامعه شود. برخی از رفتارهای آسیب زا که ممکن است سلامت روان فرد را دچار آسیب کند عبارتند از: شهوترانی، آرزوهای طولانی، اخلاق های ناپسند، تنبلی و بی حوصلگی و  اضطراب.

افسردگی می تواند در ابتدا با به کارگیری روش های بسیار ساده و راحت اصلاح شود. بد اخلاقی[۹]  همواره زندگی را به کام انسان تلخ خواهد کرد و عوارض ناشی از آن گریبان فرد و بعد از آن جامعه را را هم خواهد گرفت. یکی از ویژگی های بارز شخصیت های افسرده ، این است که همواره غمگین و اندوهبار هستند. باید به این نکته توجه کرد که افسردگی معمولا به پیش زمینه های اشخاص بستگی دارد. افرادی که از کار وفعالیت های سودمند کناره می گیرند، در اثر سستی و تنبلی زندگی شان کسالت بار و آزار دهنده شده[۱۰]، و در نهایت در انجام کارهای بیهوده و ناهنجار قدم می گذارند. آنان به انجام کارهایی که جنبه غریزی را پاسخگو باشد رو می آورند. ارضای غرائز بدون مهار عقل، آسیب زاست. بهره گیری مهار گسیخته از غرائز  نه تنها لذتی نداشته بلکه غم و اندوه را افزایش می دهد. شخصیت های افسرده معمولا برای خود آرزوهای طولانی و دور و دراز بر می گزینند. به عبارتی می توان گفت که شخصی که زندگی خود را صرف شهوت رانی[۱۱] کرده و به آرزوهای دراز  خود دلبسته می شود و در زمینه پرداختن به کار و کوشش مفید و سودمند کوتاهی می کند، و در نتیجه  جز غم و اندوهی سنگین برای او حاصل نخواهد بود. انسان هایی که در به کار گیری جنبه های اخلاقی ضعیف و سست عمل می کنند و در زمینه جنبه های معنوی کمتر کار کرده و بیشتر به زوایادی مادی اتفاقات و قضایا می نگرند، در این زمینه ها آسیب پذیرترند.[۱۲]تنبلی و کسالت در همه جا و درباره هر فردی می تواند زیان بار باشد و انسان را دچار عقب ماندگی و ضعف در زمینه های  مختلف روانی  نماید.[۱۳] به یقین می توان گفت همین ضعف های روانی می تواند زمینه ساز بروز انواع اضطراب ها و استرس های آزار دهنده شده و آرامش درونی را از انسان دور می کند[۱۴].

آثار افسردگی و دلتنگی

انسان های افسرده اخلاق و روحیات خاصی پیدا می کنند. زندگی فردی و اجتماعی آنان متفاوت خواهد شد، حتی در مسائل روزمره و عادی نیز توانایی حل و فصل امور را نداشته و صبر و استقامت رویارویی با مشکلات و سختی های زندگی را نداشته و بی حوصلگی بر رفتار آنان سایه افکنده و باعث می شود که آسایش و آرامش از زندگی آنان رخت بربندد[۱۵]. پیوسته غم و اندوه، بر داشته ها و نداشته هایش می خورد. و در چنین حالتی نشاط و شادی را از روح سلب و تن را خسته و فرسوده می کند.[۱۶] انسان افسرده و کم نشاط تن و جسم خویش را نیز دچار آسیب و ضعف می نماید، انسانی که دچار افسردگی می شود همواره غم و اندوه می خورد و با این عمل دچار بیماری روانی و جسمی می شود و در نهایت  با این غم و اندوه تن و روح را فرسوده کرده و به پیری و کم توانی دچار می سازد.[۱۷] چنین انسانی که در معرض آسیب روحی و جسمی دچار بیماری و ضعف گردیده دوستان و همنشینان خود را در اثر بی طاقتی و کم حوصلگی ار دست خواهد داد[۱۸]. او در اثر همین کمبودی که در زندگی اجتماعی برای او رخ می دهد و بسیاری از ارتباط های مفید و سازنده با کسانی را در اثر کم حوصلگی دست می دهد، و در نهایت از بهره ها و سودهای مادی و معنوی در زندگی نیز بی نصیب خواهد ماند[۱۹].

را ه های مبارزه با افسردگی

انسانی که دچار افسردگی شد، هیچ گاه به بن بست نرسیده، بلکه همواره راههایی برای درمان و بازگشت به زندگی طبیعی موجود هست.در دیدگاه تربیتی الحیات که مبتنی بر رهنمودهای پیشوایان دین است، این راهکارها به روشنی و آسانی در پیش روی خوانندگان ترسیم شده است.

سخنان نو و حکمت آمیز

سخنان نغز و حکمت آموز همواره راهی موثر برای جان های به ستوه آمده از روزگار است، سخنان زیبا و دلنشین چه بسا ناامیدان را امیدوار و غمگینانی را شاد و به روال زندگی طبیعی باز می گرداند. همچنان که بدن در اثر کار و فعالیت خسته و بی رمق می شود، روح و روان آدمی نیز در رویارویی  با شرایط استرس زا دچار کمبود می شود و به آرامش نیاز پیدا می کند[۲۰] .در سطوح درمانی مولفان الحیات، در این شرایط تنها راه کاهش آسیب روانی و جلوگیری از افسردگی خواندن و جستن سخنانی نو و  از جنس حکمت است[۲۱]. وقتی که سخنان زیبا و تاثیرگذار پیشوایان هدایت را بخواند و بداند که دنیایی که در آن زندگی می کند فراز و نشیب دارد، اگر چیزی را از دست داد، دچار غم و اندوه نمی شود [۲۲]، زیرا می داند که این غم او را از راه یافتن به آینده باز می دارد[۲۳]. باید با شرایط سخت و دشوار  کنار آمد.[۲۴] لازم است با این مساله، به خوبی آشنا شد که روزگار پیش روی تو پیوسته می تواند به دو گونه چهره خود را نشان دهد، روزی به سود تو و مایه شادی ات و روزگاری به زیان تو و مایه و اندوه فراون باشد[۲۵].

رفع افسردگی دیگران

مبانی اخلاقی و تربیتی الحیات همواره گامی فراتر ار علوم روانشناسی می نهد. آموزه های این کتاب تنها در جهت رفع افسردگی فردی راهکار ارایه نمی دهد و از آنجا که جامعه را نیر مهم و اساسی تلقی می کند و معتقد است که حتی نوع عملکرد تک تک اعضا در این مسأله نیز بسیار قابل توجه است افسردگی و آسیب روانی حاصل از آن را  در بافت و زمینه های اجتماعی مورد بررسی قرار داده و راهکارهای مقابله با افسردگی را در طرح جامع تر اجتماع ارایه می دهد، که در آن صورت فرد باید از پوسته توجه به خود بیرون آمده و با نگاهی وسیعتر به افسردگی و چگونگی درمان آن بپردازد.در نتیجه راهکارهای درمانی که در این زمینه ارایه شده، کاملتر و قابلیت اثربخشی بیشتری خواهد داشت. در ادامه برخی از این درمان ها خواهد آمد

الف- دوری از اندوه گستری

همواره  در جامعه در متن سیاست، اجتماع، تاریخ، اقتصاد. …. کسانی هستند که با سخنان و نوشته های خود رمینه های یاس و نومیدی از شرایط موجود را پر رنگ تر از وضع کنونی نشان داده و  در نتیجه اندوه و غم بر اعضای جامعه غلبه کرده و توان فعالیت از آنان سلب می شود. در چنین شرایطی مولفان الحیات با دریافت آموزه های وحیانی از قرآن و کلام پیشوایان آموزه هایی مفید را مطرح می کنند.باید سعی کرد که دیگران را با سخنان و کردار خویش غمگین نکنیم زیرا هیچ گونه بهره ای از غم و اندوه دیگران نصیب تو نخواهد شد. افرادی که در جامعه زندگی می کنند فقط به خود و شرایط زندگی خویش توجه نداشته باشند بلکه همواره به دیگر افراد با شرایط سختتر و دشوارتر نیز توجه داشته باشند تا دریابند، که همیشه روحیه سپاس و شکر گزاری را در خود تقویت نموده بی آنکه اسباب آزردگی خاطر کسی را فراهم آورد.[۲۶]  و باز هم در این کتاب زندگی ساز به خواننده توصیه می شود، که حرمت و ارزش روان و روح دیگران را پاس بدارید که اگر در نتیجه رفتار و گفتارت بر اندوه و غم شخصی بیافزایی، به راحتی با بخشش تمام دنیا به او نخواهی توانست این آسیب را جبران نمایی[۲۷]. نکته مهمی که الحیات بر آن تاکید می ورزد این است که باید به اصلاح جامعه و فرد هر دو توجه داشت. در زندگی باید تلاش و کوشش شود که پس از آنکه افراد جامعه برای ایجاد شرایط شاد و به دور از غم آشنا شدند، به تک تک افراد این جامعه نیز دستورالعمل هایی برای مقابله با شرایط غم و اندوه و برطرف ساختن آن ارائه داد. آموزه های الحیات به خوانندگان بر اساس تعالیم پیشوایان دین توصیه می کند که همان گونه که دیگران را در شرایط اندوهبار قرار نداده، برای خود و زندگی فردی نیز چنین تدبیری اندیشیده شود . مدام خود را  معرض شرایط غمگین و درد آور قرار ندهید. چنان اشخاصی با بیماری خاصی گر فتارند، از شرایط آنان فاصله بگیرید و کمتر  به آنان بنگرید.[۲۸]

ب: اندوه زدایی

مقابله با شرایط اندوهبار از نظرگاه الحیات یک پدیده اجتماعی است که به همکاری همه اعضای جامعه جهت برطرف کردن آن نیاز دازد. بهبود شرایط و اصلاح آن موجب احساس شادی و نشاط در اشخاص خواهد شد. در این میان اگر انسانی معتقد به مبانی و اصول اعتقادی تشیع باشد از سخنان پیشوایان دین می تواند دریابد که رها کردن شخصی از غم برای انسان بهره معنوی و آخرتی نیز در بردارد[۲۹]. آموزه های اعتقادی دین توصیه می کند که با دیگران به نرمی و مهربانی و با ررعایت احترام و ادب سخن  بگویید[۳۰]. اندوه رنج آور است، توان و نیروهای مفبد و موثر را از آدمی می گیرد. انسان اگر از جهات روحی در آسایش و آرامش به سر برد از لحاظ جسمی نیز سالم تر بوده و  از عهده وظایف خویش برمی آید. چنین انسانی در قیامت هم به گونه ای است که قلب او در آن هنگام که همگان در اضطرابند ، محل آرامش خواهد بود.[۳۱]

ج) گسترش شادی

شاد کردن موضوعی عینی و عملی است، و باید با از میان بردن علل اندوه و دلتنگی افراد آنان را شاد کرد، و اگر گرسنگی و بدهکاری[۳۲]، علت است باید این دو علت را برطرف ساخت، و  بدین گونه است علل دیگر اندوه و افسردگی انسان ها. حال در این گونه موارد برای شاد کردن، به خوشمزگی های کلامی روی آوردن، و به همان اکتفا کردن، که بخواهند با زبان غم از دل انسان بزدایند، مصداق کامل حکم اسلامی« شاد کردن مومن» نیست، مگر کسی بیش از این نتواند. [۳۳]

در آموزه های الحیات به شادی از جنس دیگری نگریسته می شود، این شادی لحظه ای و گذرا نیست. شادی که در قلبت ایجاد می شود و یا شادی که برای دیگران می آفرینی برای تو ارزشی معنوی دارد، جایگاه معنوی تو را تضمین خواهد کرد،طبیعی است که  اثرات این چنین شادی هایی برای شخص ماندگارتر خواهد بود و او را از گرفتار شدن به آسیب روانی رهایی می بخشد. در این کتاب شاد کردن دیگران فقط زبانی و ظاهری نیست بلکه مرزش را فراتر می برد، تا آنجا  که باید به جنبه عملی وارد شوی، باید به دیگران شادی ببخشی از نوع برطرف کردن نیازهای ضروری او در زندگی.  این شادی بخشی به دیگران برای انسان اثرات و پیامدهایی را به دنبال خواهد داشت. از نظرگاه صاحبان الحیات اشخاصی که در جهت شاد کردن دیگران تلاش می کنند رابطه معنوی نزدیک تری بین خود و خدا ایجاد می کنند. چنان که خداوند از اقدام آنان راضی و خشنود خواهد بود.[۳۴] در واقع شاد و خوشحال کردن دیگران  زمینه ی عهد و پیمانی را بین بنده و خالق به وجود می آورد که پیامد و نتیجه اش امنیت و آرامش در روز حساب و کتاب قیامت خواهد بود[۳۵].  انسان باورمند باید با دیگران ارتباط های مفید و سازنده و شادی آفرین را تقویت کرده، چنان که اگر فردی دچار مصیبت و گرفتاری و اندوه گردد، بخش های دیگر جامعه برای حل مساله او به پا می خیزند و سعی در جهت رفع آن آسیب را مور نظر قرار می دهند.[۳۶]

د) گشاده رویی

روزگار و سخت ی های طاقت فرسای آن همواره بسیاری از انسان ها را به ستوه آورده، و آنان را دچار غم و اندوه می کند. شاید اولین اقدامی که برای انسانی که در تنگنای زندگی قرار گرفته و از همه سو فرصت ها برای او پایان یافته و در فشار آسیب های روانی همچون افسردگی قرار دارد این است که با او گشاده رویی روبرو شوی، با این روش با  او نزدیک و صمیمی خواهی شد و دوستی و صمیمیت خود را به او ثابت خواهی کرد .[۳۷] با به کارگیری این روش علاوه بر اینکه دوستی خویش را آشکار خواهی کردۀ، خود نیز به آرامش معنوی دست می یابی. به یقین در برابر شادی و لذتی که در چهره ی انسانی دیگر ایجاد می کنی چندین برابر آن اجر و پاداشی اخروی نصیب تو خواهد شد و نزد خداوند عبادت و پرستشی دوست داشتنی تر از شاد کردن دیگران نیست..[۳۸]

نتیجه گیری:

افسردگی به عنوان یکی از بیماری های روانی جدی در جامعه وجود دارد. بسیاری از زنان و مردان با این آسیب روبرو بوده و در موقعیت های مختلف زندگی ممکن است این بیماری دست به گریبان آنان شود. اما در بیشتر مواقع تشخیص و راههای درمانی در مورد آن با تاخیر صورت گرفته و همین مساله باعث به تعویق انداختن درمان خواهد شد. زمانی هم که بیماری تشخیص داده می شود، درمان معمولا با دارو آغاز شده که اثرات چندان مطلوبی در پی نخواهد داشت. اما مولفان الحیات راهکارهایی را ارایه داده اند که می تواند به راحتی نسخه ای شفابخش و قابل دسترس برای همگان باشد. در این نسخه اخلاق های بد همانند تنبلی و سستی، اضطراب، شهوترانی، آرزوهای طولانی کنار گذاشته شود. تلاش و کوشش در جهت مقابله با افسردگی در الحیات هم جنبه فردی و هم احتماعی دارد. یعنی در این مسیر تنها خود شخص نمی تواند تاثیر گذار باشد، بلکه تک تک اعضا باید در جهت رفع این آسیب قدم بردارند. چون انسان های افسرده و غمگین اند که جامعه ی افسرده می سازند. در این مقاله چندین راهکار برای مقابله با افسردگی مطرح شده که تمامی این راهها با یاری همه ای اعضا جامعه امکان پذیر است. انسان معتقد باید از گستردن اندوه در جامعه بپرهیزید. از افراد گرفتار و غمگین اندوه را دور ساخته و آنان را شاد نمود.

پی نوشت ها:

[۱] امام صادق (ع): ما ضعف بدن عما قویت علیه لبنیه.هیچگاه بدن، ناتوانی نمی کند، در جایی که اراده قوی باشد.

[۲] الحیات، ج ۱۱، صص ۸۶۳-۸۶۴

[۳] همان، ص ۸۶۵

[۴] لاتمدن عینیک الی ما متعنا به ازوجا منهم و لاتحزنعلیهم و اخفض جناحک للمومنین/ سوره حجر/ آیه ۸۸، به آنچه گروههایی ازآنان (کافران) را بهره مند کرده ایم، چشم مدوز، و  به (حال) آنان اندوه مخور، و در برابر مومنان فروتن باش.

[۵]پیامبر (ص): هر کس به آنچه مردم دارند چشم داشته باشد، همواره غمگین و اسفناک است. الحیات، ج ۱۱ ۸۵۲

[۶] پیامبر(ص): ای علی! از دو چیز دوری کن:  زیرا اکر تنک حوصله باشی، در برابر هیچ حقی (و طلب کننده حقی)، تحمل نخواهی داشت، و اگر تنبل باشی، حق کسی را ادا نخواهی کرد. الحیات، ج ۱۱، ص ۸۵۱ –۸۵۲

[۷] از جمله عوامل غم و افسردگی روانی، عوامل اقتصادی است، مانند بیکاری، فقر، بدهی، سوء تغذیه و … این مسائل در  الحیاه  در جلدهای ۳ تا ۶ ؛ فصل های دهگانه فقر ج۴ ،صص۳۸۰-۶۴۰؛ فصل سطح زندگی ج ۶، صص ۱۷۹ – ۲۵۸ ؛ فصل های اقتصاد ج ۵، صص ۷۴-۱۰۳ برای مطالعه پژوهشگران راهگشاست.

[۸] مجله روانشناسی، ش ۲۳، سال ششم، شماره ۳، سال ۱۳۸۱٫ بررسی میزان شیوع افسردگی و اثر بخشی درمان رفتاری- شناختی در کاهش افسردگی دانش آموزان، دکتر محمد نریمانی، دکتر رسول روشن.

[۹] امام علی (ع)- از امیرمومنان (ع) سوال شد: چه کسی غمی و اندوهی طولانی تر از همه دارد؟ فرمود: بداخلاق ترین کس. الحیات، ج۱۱ ص ۸۵۲

[۱۰] امام علی (ع): هر کس در کار و تلاش خود کوتاهی کند، دچار هم و غم گردد. همان، ص  ۸۵۲

[۱۱] امام علی (ع) : چه بسا که ساعتی شهوترانسی، اندوهی طولانی پدید آورد. پیامبر (ص) فرمود چه بسا که ساعتی هوسرانی، اندوه درازی را به بار آورد. همان، ص ۸۵۲

[۱۲] امام صادق (ع): چون  این آیه نازل شد: (لاتمئن عینیک الی ما متعنا) به نعمت هایی از متاع دنیا که به آنها دادیم؛ چشم مدوز…» پیامبر (ص) فرمود: هرکس به آنچه دیگران دارند، چشم بدوزد، اندوهش افزون گردد، و هیچ گاه خشم او ازر بین نرود. همان،  ص ۸۵۳

[۱۳] امام صادق (ع): از بی حوصلگی و تنبلی بپرهیز، که این دو، کلید همه بدی هاست. همان،  ص ۸۵۳

[۱۴] امام صادق (ع): … بی تاب نشان دادن، مایه نگرانی درونی، و  اندوه آدمی، و زوال آرامش، و تغییر حال خوش است همان، ص ۸۵۳

[۱۵]  پیامبر (ص): ای علی! هرکس بی حوصلگی بر او چیره گردد، آسایش از او دور می شود. همان، ج ۱۱ ص ۸۵۴٫

[۱۶] امام علی (ع):  غم و اندوه خوردن ، افسردگی می آورد و شادی را در هم می پیچد؛ امام علی (ع): افسردگی تن را می گدازد. همان، ص ۸۵۴

[۱۷]  امام علی (ع): اندوه خوردن، نیمی از پیری است. همان، ص ۸۵۵

[۱۸] امام صادق (ع): لقمان به پسرش گفت: از دلتنگی و بی حوصلگی دوری کن… زیرا که با این حالت، هیچ دوست و همنشینی طاقت نمی آورد. همان، ص ۸۵۵

[۱۹] امام کاظم  (ع): از دلتنگی و بی حوصلگی دوری کن، که این دو، تو را از بهره ی دنیایی و آخرتی محروم کنند. همان، ص ۸۵۵

[۲۰]امام علی (ع): دل ها مانند بدن خسته می شوند، پس برای رفع ملالت آنها، سخنانی نو و حکمت آمیر لخونید و بجویید. همان، ص ۸۵۳

[۲۱] روش های دیگری نیز در سخنان پیشوایان دین آمده که برای مقابله با افسردگی و آسیب های روانی  قابل استفاده است. برخی از آنها عبارت است از تفکر، دوری از زشتی و تکیه به تقدیرهای الهی.

در سخنان امام علی (ع) راهکارها این چنین ترسیم شده  است: به کار نیک فکر کردن، آدمی را به انجام آن کار، فرا می خواند؛ زشت شمردن کار زشت، به دوری از آن فرا می خواند. امام می فرماید:  تکیه کردن به تقدیر الهی، و قبول عقلانی تقادیر، خوب چیزی است برای دور کردن  غم، از بین بردن اندوه، و خو خوری. الحیات،  ج ۱۱ ص۸۶۶

[۲۲] پیامبر (ص): دنیا همواره در فراز و  نشیب است… هرکس از آنچه از دست او رفته است دل بکند، آسوده و راحت می شود.

[۲۳] امام  علی(ع): برای آنچه  از دست رفته است، اندوهی به دل راه مده، که تو را آمادگی برای رویدادهای آینده باز می دارد. همان، ج ۱۱ ص ۸۵۶

[۲۴] امام علی (ع): اعتماد به سرنوشت (الهی)، به خوبی غم را برطرف می کند. همان، ج ۱۱ ص ۸۵۶

[۲۵] امام علی (ع): روزگار دو روز است: روزی به سود تو، روزی به زیان تو، هر گاه به سود تو بود سرمستی مکن، و هر گاه به زیان تو شد اندوهگین مباش. همان، ۸۵۷

[۲۶] پیامبر (ص) – به روایت امام صادق (ع): هر گاه اشخاص مبتلا را دیدید، خدای را شکر کنید، اما آنان شکر شما را نشنوند، زیرا که غمگین می شوند. همان، ص ۸۵۸

[۲۷] پیامبر (ص): هرکس مومنی را غمگین کند، سپس همه دنیا را به او بدهد، این بخشش اندوه او را جبران نمی کند، و بر این کار ، پاداشی نخواهد  داشت. همان، ص ۸۵۸

[۲۸] پیامبر (ص) به روایت امام صادق(ع): به مبتلایان و جذامیان و بیماران زیاد نگاه نکنید، زیرا که افسرده می شوند. همان، ص ۸۵۹

[۲۹] .پیامبر (ص) هرکس مومنی را را از غمی از غم ها و سختی های دنیا نجات دهد، خداوند او را از هفتاد غم، از غم های آخرت نجات خواهد داد . همان، ص ۸۵۹

امام صادق (ع): هر مومنی که سختی و اندوهی را از مومنی دیگر که تنگدست است برطرف سازد، خداوند در نیازهای دنیای و آخرتی او گشایش دهد.همان، ص ۸۵۹-۸۶۰

[۳۰] پیامبر (ص) به روایت امام صادق (ع)هرکس از روی مهربانی، سخنیداحترام آمیز به برادر دینی خود بگوید، و غمی را از دل او بردارد، همواره در سایه ی رحمت گسترده خدا باشد، تا وقتی که چنین رفتاریث داشته باشد. همان، ص ۸۶۰

[۳۱] امام رضا (ع): هرکس اندوه مومنی را بزداید، خداوند در روز قیامت اندوه قلبس او را برطرف سازد.. همان، ص ۸۶۰

[۳۲]  امام باقر (ع): محبوب ترین کارها نزد خدای بزرگ، شاد کردن مومن است، مسلمانی را سیر کند یا بدهی او  را بپردازد.  همان، ص ۸۶۱

[۳۳] همان، ص ۸۶۱- ۸۶۲

[۳۴] پیامبر (ص): هرکس مومنی را شاد کند مرا شاد کرده است، و هرکس مرا شاد سازد خدا ا شاد کرده است. همان، ج ۱۱، ص ۸۶۰

[۳۵] پیامبر (ص) هرکس مومنی را خوشحال کند، ما را خوشحال کرده است، و هرکس مرا خوشحال کند. با خدا پیمانی بسته است، و هر کس یا خدا پیمانی بسته باشد، در روز قیامت در امان خواهد بود. همان، ص ۸۶۰

[۳۶] امام علی (ع): … سوگند به خدایی که همه ی صداها را می شنود، هرکس دلی را شاد کند، خداونداز شادی برای او لطفی بیافریند، که هر گاه مصیبتی به او رسد، آن لطف مانند آب در سراشیبی سوی او روان گردد، تا آن مصیبت را از او دور گرداند، چنانکه شتر غریبه را از آبشخور دور می کنند. همان، ص ۸۶۱

[۳۷] پیامبر (ص) به روایت از امام صادق (ع): سه چیز دوستس شخص به برادر مسلمانش را خالص و صمیمی می کند:

هر گاه او  را دید گشاده رو  باشد، و هر گاه در مجلسی آمد که وی حضور داشت به  او جای دهد، و  او را با هر نامی دوستت  دارد صدا زند. همان، ص ۸۶۲ز

[۳۸] امام باقر (ع): لبخند زدن به چهره ی  برادر مسلمان حسنه است، و زودودن خاشاک (و هر ناهنجاری از سر رو و لباس) او حسنه است؛ و  عبادتی نزد خدا محبوب تر از شاد کردن مومن نیست. همان، ص ۸۶۲