چکیده

مظلومیت زن در طول تاریخ، جریان پر ماجرا و دردآلودى داشته است، به گونه ای که بحث هویت زن یکی از مهمترین دغدغه های مباحث جامعه شناسى روز به شمار مى‏رود. بسیاری از تمدن های قبل از اسلام نه تنها برای جنس زن، حقوقی انسانی قائل نبودند، بلکه زن را از دایره انسانیت بیرون می دانستند و به عنوان یک شخصیت غیرمستقل در کلیه حقوق اقتصادى، سیاسى و اجتماعى می شناختند. این وضع در پاره اى از کشورها تا قرون اخیر ادامه داشت. با ظهور اسلام و در پرتوی آموزه های هویت بخش پیامبر(ص)، زن که به عنوان نیمی از پیکره اجتماع، هویت انسانی خویش را از دست داده بود، جایگاه انسانی ویژه ای پیدا کرد. در سیره نبوی، توجه به زن نه از رهگذر محوریت حقوق جنسی، بلکه با در اولویت قرار گرفتن احیای هویت انسانی دنبال شده است. باور به «بودن زن» مهم ترین ضرورتی است که پاسداشت حقوق انسانی وی در گروی آن قرار دارد. در این نوشتار به منظور اثبات ارزشمندی هر چه بیشترتعالیم نبوی در جهت احیای هویت زن، ابتدا مروری کوتاه بر جایگاه زن در تمدن های زمان بعثت خواهد شد و سپس شاخصه های حرکت احیاگرانه پیامبر (ص) در راستای احیای هویت انسانی زن بیان می گردد.

مقدمه

هویت انسانی، مقوله ای اجتماعی است. همه انسان ها به هنگام تولد، فارغ از اینکه در کجای زمین به دنیا می‌آیند یا از چه تعلق قومی و قبیله‌ای برخوردارند، دارای ویژگی های یکسان نوع انسانی، در میان انواع موجودات زنده هستند و هیچ گونه تفاوت ماهوی با یکدیگر ندارند؛ بنابراین، مقوله هویت انسانی که در دوران رشد و تکوین انسان در جامعه شکل می‌گیرد، کاملاً اجتماعی و جامعه شناسانه است و ربطی به خون و نژاد و رنگ پوست و … ندارد.
با مطالعه وضعیت زن در تمدن های قبل از بعثت پیامبر(ص)، می توان حلقه مفقوده هویت انسانی زن را مشاهده کرد. در سیره نبوی، توجه به زن نه از رهگذر محوریت حقوق جنسی، بلکه با در اولویت قرار گرفتن احیای هویت انسانی دنبال شده است. باور به «بودن زن» مهم ترین ضرورتی است که پاسداشت حقوق انسانی وی در گروی آن قرار دارد و در غیاب چنین باوری، هر سخن و اقدامی به جای تحقق جایگاه واقعی زن، چونان ابزاری مورد استفاده آنانی قرار می گیرد که به بهانه آزادی و تامین حقوق زن، صرفاْ به منافع و مطامع خود از رهگذر بهره وری هر چه آزادتر از ویژگی های زنانه می اندیشند. (عطارزاده، مجتبی، بنیادهای هویت مداری زن در آموزه های مکتب نبوی، ص. ۸)

جایگاه زن در مناسبات هویتی تمدن های زمان بعثت

مطالعه باورها و دیدگاه اجتماعی تمدن های معاصر با بعثتِ اسلام درباره جایگاه و شخصیت انسانی زن، به خوبی ماهیت و ژرفای اهمیت اقدام هویت مدار پیامبر اسلام (ص) در رابطه با بالابردن شان زن را آشکار می سازد.
-در یونان، شخصیت زن در حد یک حیوان تنزل یافته بود، به گونه ای که شوهر می توانست زن خود را همچون یک حیوان، به عنوان قرض یا کرایه یا هبه، در اختیار دیگری قرار دهد. (صدر، سید حسن، حقوق زن در اسلام و اروپا، ص. ۱۴) ارسطو فیلسوف یونانی معتقد بود زنان از نظر اخلاقی در مراتب پایین تری از مردان قرار دارند؛ مردان روح وزنان جسمند. (ناردو، دان، یونان باستان، ص. ۹۹)
-در روم قدیم، در انتخاب شوهر به هیچ وجه نظر زن دخیل نبوده و هر چه پدر یا ولی زن می خواستند، انجام می شد. (ر. ک. صدر، سید حسن، حقوق زن در اسلام و اروپا، ص. ۳۳) و چون بیوه می شد، هیچ گونه ادعا یا حق زوجیت بر دارایی شوهر نمی یافت؛ شوهر اگر می خواست می توانست برای او چیزی باقی نگذارد. (جسیم، اسماعیل، زن وخانواده در مسیر تاریخ، ص. ۲۰۱)
-در مصر تا زمان تسلط میکسس ها، وضع زنان برخلاف دیگر ممالک آن روز نسبتا بهتر بود. با این حال در مصر تا قبل از فتح اسلام رسم چنان بود که هر سال برای زیاد شدن آب نیل دختری را در آن غرق می کردند. (حکیم پور، محمد، حقوق زن در کشاکش سنت و تجدد، تاملی در مبادی هرمونوتیک، ص. ۸۵-۸۶ )
-زنان هند به استثنای زنان طبقات بالا و زنان روسپی معابد، از تحصیل علم و دانش محروم بودند و همانند برده ها حق مالکیت نداشتند و دسترنج آنان به جیب شوهر و ارباب می رفت. ازدواج از طرف زن حتی پس از مرگ شوهر، پیوندی ناگسستنی و ابدی محسوب می شد و از جانب مرد به بهانه های بسیار واهی و خیلی آسان قابل گسستن بود. رسم منحوس سوزاندن بیوه با جسد شوهر از دوران بسیار قدیم در هند رواج داشت. (محمد خاتم پیامبران، ص. ۱۴۳-۱۴۴)
– در خانواده چینی که بهشت مردان به حساب می رفت متعه ها عملا با برده فرقی با هم نداشتند و زن اصلی هم چیزی جز متصدی کارخانه تولید مثل نبود و مقام او به جنس و تعداد فرزندانش بستگی داشت. در چین مادران آرزوی به دنیا آوردن پسر داشتند و اگر بی پسر می ماندند، همواره شرمگین بودند. (جسیم، اسماعیل، زن وخانواده در مسیر تاریخ، ص. ۳۹۶-۳۹۹)
-در تمدن ایران، زن انسان محسوب نمی شد، بلکه شیء فرض شده و شخصیت حقوقی نداشت؛ ولی شوهر می توانست به وسیله یک سند قانونی زن را شریک خویش شمارد و در این صورت شریک مال باشد و شخصیت مستقلی داشته باشد و طبق این قانون دختران و زنان بیوه و مطلقه، قدرت معامله نداشتند. (حجازی، بنفشه، زن به ظن تاریخ، ص. ۱۸۸)
-در تمدن ژاپن مرد قدرت وسیع و عمیقی داشت. زنان در سراسر عمر تحت قیمومیت پدر یا شوهر یا پسر خود بودند. دختران از ارث سهمی نداشتند. مردان به صورت نامحدود حق گرفتن زن داشتند. (محمد خاتم پیامبران، ص. ۱۶۶-۱۶۷)
-معروفترین نقاط عالم از حیث بدرفتاری با زنان و نادیده گرفتن هویت انسانی آنان، عربستان عصر جاهلیت بود که کرامت و شخصیت زن به وحشتناک ترین صورت لگدمال می شد. تا آنجا که دختران نوزاد را زنده زنده در زیر خروار ها خاک دفن می کردند و در بعضی قبیله ها دختران نوزاد را سر می بریدند و در برخی دیگر از بالای قله کوه پرتاب می کردند و بعضی قبایل هم آنان را در آب غرق می نمودند. عرب جاهلی به دنیا آمدن دختران را شوم و مایه ننگ می دانستند وآن را از دوستان مخفی می کردند؛ گویا خانواده دختر جرمی مرتکب شده است. ( صدر، سید حسن، حقوق زن در اسلام و اروپا، ص. ۳۴-۳۵)

مولفه های احیاگرانه ی هویت زن

پیامبر اسلام (ص) با افکار عالیه اجتماعی خود بر پایه نگرش اجتماعی انسان مدار به شخصیت زن، با محور قراردادن هویت بخشی به زنان، آنان را از حضیض ذلت و سیه روزی نجات داد. بنیانی ترین مولفه های احیاگری هویت انسانی زن در سیره نبوی به شرح زیر می باشد:

۱- همسان نگری حقیقت انسانی
در شرایطی که در برخی از تمدن ها، انسان بودن زن مورد تردید بود، اسلام با صراحت برابری زن و مرد رادر اصل خلقت، ذات و فطرت بیان نمود. در قرآن کریم در چهار مورد به آفرینش انسان از «نفس واحده» اشاره شده است که هم زن و هم مرد را شامل می شود:
«ای مردم! از [مخالفت] پروردگارتان بپرهیزید. همان کسی که همه شما را از یک انسان آفرید و همسر او را [نیز] از جنس او خلق کرد و از آن دو، مردان و زنان فراوانی [در روی زمین] منتشر ساخت.» (نساء/۱)
«او (خدا) کسی است که شما را از یک نفس آفرید.» (انعام/۹۸)
«او (خدا) کسی است که شما را از یک نفس آفرید و همسرش را نیز از جنس او قرار داد تا در کنار او بیاساید.» (اعراف/۱۸۹)
«او (خدا) کسی است که [همه] شما را از یک نفس آفرید و همسرش را نیز از جنس او قرار داد.» (زمر/۶)
اسلام زن را همچون مرد یک فرد انسانی تشخیص داد و جزئی به تمام معنا از جامعه بشری شناخت و روی همین اصل، جایگاهی را به زن داد که یک انسان به اندازه اراده و عمل خود می تواند در جامعه بشری پیدا کند. (ر. ک. طباطبایی، محمدحسین، زن در اسلام، ص. ۱۸) و زن همچون مرد دارای سه ویژگی انسانیِ اختیار، مسئولیت پذیری و توان ارتقا و کمال است و از امکانات رشد و کامیابی برخوردار است. (زیبایی نژاد، محمدرضا، سبحانی، محمدتقی، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام: بررسی مقایسه ای دیدگاه اسلام و غرب، ص. ۵۴)
پیامبر (ص) نیز به تأسی از آیات وحی، نگاه طفیلی و تحقیرآمیز به زن از لحاظ خلقت و آفرینش آن ها را نفی کرد و با توجه به اصل برابری، به تحکیم جایگاه و بهره وری های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی زنان در جامعه همت گماشت:
-به تشویق پیامبر (ص)، زنان در عرصه های اجتماعی همچون مسائل سیاسی، حضور داشتند و زنان طبق دستور قرآن با پیامبر (ص) بیعت نمود و بر سر اصول و معیارهایی پیمان بست. (ممتحنه/۱۲) همچنین زنان در نهضت بزرگ اجتماعی-سیاسی هجرت نیز شرکت کردند و مهاجرت آنان چون مردان پذیرفته شد. (ممتحنه/۱۰)
-زنان همچنین در سایه سار توجه ژرف پیامبر (ص)، در میدان های علم و دانش گام نهادند و چندی نگذشت که زنانی آگاه و دین شناس پا به عرصه اجتماع نهادند؛ از جمله بریره که در زمان پیامبر می زیست؛ روزی شوهر او نزد پیامبر (ص) شکایت کرد که خانه را رها کرده و رفته است. آن حضرت، وی را فرا خواند و امر به بازگشت به خانه شوهر نمود. بریره گفت: آیا به من امر می کنی؟ پیامبر (ص) فرمود: نه، امر نیست، بلکه من واسطه هستم.
این گفتگو روشن می سازد که در پرتوی اقدامات هویت بخش پیامبر (ص) یک زن به چنان مرحله ای از درک مفاهیم دینی و معیارهای شناخت احکام اسلامی دست یافته بود که سخن حضرت را تحلیل می کند و می پرسد که آیا شما به عنوان شارع دستور می دهید و امر، مولوی است یا امر ارشادی است. (عطارزاده، مجتبی، بنیادهای هویت مداری زن در اموزه های نبوی، ص. ۱۸)
-زنان صدر اسلام با توجه به تأیید قرآن، مبنی بر پذیرش کسب و تلاش اقتصادی زنان در کنار مردان در عرصه های مختلف اقتصادی حضور داشتند. زنان از لحاظ اقتصادی، دارای حق مالکیت بودند و بر خلاف جاهلیت، در ارث سهیم بودند. «مردان نصیبی از آن چه به دست می آورند دارند، و زنان نیز نصیبی (و نباید حقوق هیچ یک پایمال گردد)» (نساء/ ۳۲- ۳۳) همچنین زنان تقریباً در تمام شغل های رایج جامعه حضور داشتند. شغل هایی چون پزشکی، دامداری، صنایع دستی، صنعتگری، نظامی. چنان که پیامبر (ص) در هنگام جنگ، برخی از زنان را مامور مداوای مجروحان می نمود؛ همچنین برخی را جهت غذا و آب دادن به سربازان همراه سپاه می کرد. (عطارزاده، مجتبی، بنیادهای هویت مداری زن در اموزه های نبوی، ص. ۲۹-۳۰)
بدین گونه در عصری که جوامع هیچگونه حق اقتصادی و اشتغال برای زن قائل نبودند، پیامبر (ص) برای زن حقوق مالی و اقتصادی به ارمغان آورد.

۲- کرامت بخشی انسانی
آیه ۷۰ سوره مبارکه اسراء، مصداق برابری زن و مرد است. «ولقد کرّمنا بنی آدم، ما آدمی زادگان را گرامی داشتیم.» نیاز به تکریم و محبت، بخشی عظیم از هویت انسانی زن را در برمی گیرد. اسلام، کرامت انسانی زن را با جلوه هایی زیبا نمایان ساخت و پیامبر (ص) در سایه کرامت بخشی به زن، عادت ها و سنت های جاهلی و نیز رفتارهای غیرانسانی را با زنان تقبیح کرد، معیارهای ارزشی را در جامعه تغییر داد و هویت انسانی زن را به همه شناساند.
جلوه هایی از کرامت بخشی به زن در جهت احیای هویت از دست رفته وی در کلام و رفتار پیامبر (ص) آشکار است:
-تکریم در جایگاه دختری
اسلام در روزگاری ظهوری کرد که داشتن پسر، افتخاری بزرگ و تولد دختر، ننگ و عار خانواده بود. پیامبر اسلام (ص)ربا گرامی داشتنِ زنان و به ویژه تکریم دخترش فاطمه (س)، نقش مؤثری در باطل کردن سنت های خرافی جاهلیت داشت. وی چنان به احترام دخترش زهرا (س) برمی خاست که مردم تعجب می کردند، دست زهرا (س) را می بوسید و به او احترام می گذاشت. همچنین به کسانی که دختردار شدن بر ایشان ناخوشایند بود می فرمود: «دختران خود را ناپسند مدانید، به درستی که دختران، مونس انسان و گران بهایند.» (متقی، علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، حدیث ۴۵۳۷۴)
وقتی به پیامبر (ص) خبر دادند که خداوند دختری به او عطا کرده، نگاه حضرت به صورت اصحابش افتاد، آثار ناخشنودی را در چهره آنان ملاحظه کرد؛ سپس فرمود: «این چه حالتی است که در شما می بینم؟ خداوند گلی به من داده، آن را می بویم و روزی اش با خداست.» (حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج. ۱۵، ص. ۱۰۲)
-تکریم در جایگاه همسری
در متون شریعت اسلام بر جایگاه والای زن در محیط خانواده تاکید شده است؛ خداوند متعال در قرآن کریم، مردان را به معاشرت نیکو با زنان سفارش می کند. «با آن ها به شایستگی رفتار کنید.» (نساء/ ۴)
قرآن کریم، وجود زن را در کنار سایر نعمت ها بر می شمرد: «و خدا برای شما از خودتان همسرانی قرار داد، و از همسرانتان برای شما پسران و نوادگانی نهاد و از چیزهای پاکیزه به شما روزی بخشید. آیا به باطل ایمان می آورند و به نعمت خدا کفر می ورزند؟» (نحل/۷۲)
به روایت امام صادق (ع)، رسول اکرم (ص) می فرماید: «نور چشم من در نماز و لذت من در زنان قرار دارد.» (کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج. ۴، ص. ۳۲۱)
همچنین می فرماید: «تکریم نمی کند زنان را مگر فرد کریم و اهانت روا نمیدارد به آنان مگر فرد فرومایه و پست» (پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، حدیث ۱۵۲)
-تکریم در جایگاه مادری
در تعالیم اسلامی، آن گاه که از حقوق والدین سخن به میان می آید، مادر از جایگاه برتری برخوردار است. در روایات آمده است که مردی نزد پیامبر (ص) آمد و گفت: «یا رسول الله به چه کسی نیکی کنم؟ فرمود: به مادرت. گفت: پس از او به چه کسی نیکی کنم؟ فرمود: به مادرت، گفت: پس از او به چه کسی؟ فرمود: به مادرت، گفت: پس از او به چه کسی؟ فرمود: پدرت» (حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج. ۱۵، ص. ۲۰۷)

۳- سیره تعاملی انسانی

سیره عملی رسول خدا (ص) بر این پایه استوار است که جامعه اسلامی می بایست زنان را به عنوان بخشی از جامعه انسانی با همه گستردگی هایش بپذیرد و مبنای تعامل با آنان بر محورانسانیت صورت پذیرد. در اینجا نمونه هایی از تعامل پیامبر (ص) با زنان را گزارش می شود که می تواند مستند و مرجع اتخاذ این اصل و قاعده باشد:
-آموزش دین به زنان
پیامبر (ص) احکام اساسی و قواعد و دستورهای کلی اسلام را به زنان آموزش می داد. زنان در مساجد و سایر مکان ها حضور می یافتند و سوال های خود را با وی مطرح می کردند. وقتی حضور مردان در مجالس عمومی مانع طرح مطالب و سوال هایشان بود، از رسول خدا (ص) درخواست می کنند تا روزی را در هفته به آنان اختصاص دهد: «ابوسعید خدری نقل کرده که زنان به پیامبر (ص) گفتند: مردان تو را احاطه کرده و وقت تو را می گیرند. پس روزی را برای ما قرار بده. پیامبر روزی را برای آن ها مشخص فرمود، تا در آن روز آن ها را دیده و موعظه نماید.» (بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، ج. ۱، ص. ۱۱۵)
-عیادت از زنان بیمار
عبدالملک بن عمیر از زنی به نام ام علاء نقل می کند که پیامبر به هنگام بیماری اش بر او وارد شد و فرمود: «بشارت باد بر تو ای ام علاء، بیماری مسلمان، خطاهایش را می پوشاند، چنان که آتش آهن را تصفیه می کند.» (برگرفته از سایت حوزه، مقاله زن در سیره و سخن رسول خدا (ص))
-پذیرفتن دعوت به غذا
انس بن مالک گوید: جده اش ملیکه غذایی پخت و رسول خدا (ص) را برای غذا دعوت کرد رسول خدا(ص) از آن تناول کرد. سپس فرمود: برخیزید نماز بگزاریم. انس گفت: زیراندازی که بسیار کهنه شده را آب زده و آن را تکان دادم، رسول خدا برخاست و پشت سر پیامبر نماز خواندیم.» (همان)
-حمایت از زنان آسیب دیده در عرصه های اجتماعی
در سیره پیامبر(ص) اهتمام ویژه ای در رسیدگی به امور زنان آسیب دیده مانند زنان سالخورده و زنانی که مورد ظلم قرار گرفته اند و زنان بیوه و یتیم دار داشته اند. پیامبر (ص) در این باره فرمود: «آن که در کار بیوه و یتیم بکوشد چون مجاهد راه خدا یا نمازگزارشب و یا روزه دار روز است.» (پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، حدیث۱۷۵۷)

منابع:

-قران کریم
-بخاری، محمدبن اسماعیل، صحیح بخاری، قاهره: لجنه احیاء کتب السنه بالمجلس الاعلی للشئون الاسلامیه، ۱۴۱۰ ق.
-پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحه، چاپ دوم، تهران: انتشارات جاویدان، ۱۳۶۲
-جسیم، اسماعیل، زن و خانواده در مسیر تاریخ، چاپ اول: تهران، نشر علمی، ۱۳۹۳
-حجازی، بنفشه، زن به ظن تاریخ، چاپ اول، تهران: نشر شهرآب، ۱۳۷۰
-حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم: موسسه ال البیت لاحیاء التراث
-حکیم پور، محمد، حقوق زن در کشاکش سنت و تجدد، تاملی در مبادی هرمونوتیک، چاپ اول، تهران: انتشارات نغمه نواندیش، ۱۳۸۲
-زیبایی نژاد، محمدرضا، سبحانی، محمدتقی، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام: بررسی مقایسه ای دیدگاه اسلام و غرب، چاپ اول: قم: نشر هاجر، ۱۳۷۹
-زن در سیره و سخن رسول خدا، مجله پیام زن، شماره ۱۷۹ و۱۸۰، بهمن و اسفند ۱۳۸۵ (برگرفته از سایت حوزه)
-صدر، سید حسن، حقوق زن در اسلام و اروپا، چاپ اول، تهران: انتشارات جاویدان، بدرقه، ۱۳۹۶
-طباطبایی، محمدحسین، زن در اسلام، قم: نشر محمد، بی تا
-عطارزاده، مجتبی، بنیادهای هویت مداری زن در آموزه های مکتب نبوی، فصلنامه سراج منیر، شماره ۲۶، بهار ۱۳۹۶
-کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه و شرح هاشم رسولی محلاتی، تهران: کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۶۹
-متقی، علی بن حسام الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت: موسسه الرساله، ۱۴۰۱ ق.
-محمد خاتم پیامبران (مجموعه مقالات)، انتشارات حسینیه ارشاد، شماره یک، ۱۳۴۷
-مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، چاپ پنجاهم، قم: انتشارات صدرا، ۱۳۸۸
-ناردو، دان، زنان یونان باستان، مترجم لیلا رضایی، چاپ دوم، تهران، انتشارات ققنوس، ۱۳۹۳