چکیده

آداب زندگی اجتماعی، جزیی از تربیت دینی است که هدف آن پرورش شهروندانی آگاه و متعهّد، داشتن روحیه مسئولیت پذیری و مشارکت و ایجاد مهارت های اجتماعی، برای دستیابی به رشد و توسعه و تقویت کارکردهای مطلوب در جامعه است. زمانی که افراد جامعه به حقوق یکدیگر احترام گذارده و به مسئولیت های خویش در قبال دیگران، عمل نمایند به شهروند ارتقاء یافته تبدیل می شوند و جامعه ای متمدن و در حال توسعه خواهند داشت. بسیاری از تعالیم و آموزه های دین اسلام به آداب و رفتارهای زندگی جمعی مربوط است که مدنیت را حاصل می شود، در این مقاله نمونه هایی از این آموزش ها در گفتار و رفتار پیامبر اسلام (ص) مورد بررسی قرار گرفته است و بیان شده که در این راستا مواردی مانند التزام به قانون، جهت دهی جامعه به سمت علم و آگاهی، مسئولیت پذیری و دگر خواهی، و اهمیت دادن به بهداشت جامعه و سلامت محیط زیست انسانی، مورد تاکید و سفارش حضرت محمد (ص) بوده است.
واژگان کلیدی: پیامبر (ص)، تربیت، جامعه، اسلام

مقدمه

آماده کردن شهروندان برای زندگی در عرصه های مختلف جامعه از اهداف تربیت های اجتماعی است، با بهره گیری از تربیت مدنی است که افراد، مشارکت در کارهای اجتماعی و پایبندی به حقوق شهروندی را می آموزند. در تاریخ زندگی پیامبر اسلام (ص) و با ورود ایشان به شهر یثرب، وضعیت شهر تغییر پیدا کرد و بافت اجتماعی و اقتصادی شهر متفاوت شد، شهر یثرب که با همان شیوه های سنتی و به دور از مدنیت، اداره می شد به “شهر پیغمبر” تغییر نام داد و به سمت توسعه و مدنی شدن ارتقاء داده شد. گام های چهارگانه پیامبر (ص) در تحقق این مهم، عبارتند از بنا نمودن نهاد اجتماعی مسجد به عنوان مهمترین پایگاه و نماد مدنیت در شهر، خانه آن حضرت و اهل بیت (ع) که نقطه اساسی تصمیمات مهم، مشورت ها و تغییر و تحولات جامعه در کنار مساجد بود. سومین اقدام پیامبر (ص) تغییر و پایه گذاری قوانین حقوقی و کیفری در جامعه و گام چهارم در تمدن سازی، ایجاد وحدت رویه قضایی مبتنی بر عدالت بود. در این مقاله، بحث تربیت های مدنی در سنت پیامبر (ص)، به لحاظ کلی و با بررسی نمونه هایی از آن مطرح شده است؛ پیش فرض های پذیرفته شده در این بحث عبارتند از باورمندی به نقش برجسته پیامبران در تمدن اسلامی، نقش پیامبر (ص) و قرآن، در برآمدن تمدن اسلامی و شکل گیری آن، و اینکه مدینه النبی در عصر حیات پیامبر (ص)، نمونه عینی از نخستین دستاورد اسلام در زمینه شهرنشینی مبتنی بر آموزه های اسلامی است. حضرت محمد (ص) بر پایه آموزه های انسان ساز اسلام، چگونه زیستن را در یک مجموعه انسانی به پیروانش آموزش داد و آن ها را تربیت نمود، و دیگران را نیز به عمل به این آموزه ها دعوت کرد که در ادامه مقاله، نمونه هایی از این تعالیم آورده شده است.

التزام به قانون و رعایت حقوق دیگران

زندگی انسان یک زندگی اجتماعی است و ضرورت قانون و التزام به آن برای نظم بخشیدن به رفتار اعضای جامعه، از آغازین روزهای حیات بشر مورد توجه بوده است. در نگاه جوامع اسلامی، قوانینی که از منبع وحی و دین دریافت شده اند بهترین دستوراتی هستند که می توانند در یک جامعه انسانی و در جهت بهبود زندگی مدنی، به ما آموزش داده شوند. در تربیت های مدنی قرآن و سنت اسلامی با آموزش های مؤکدی درباره التزام به قوانین الهی مواجه هستیم مانند آیه “و من لم یکن بما انزل الله فاولئک هم الکافرون” (هر که بر مبنای وحی آسمانی خداوند حکم نکند کافر است.) ( ۴۴_ مائده)
قوانین درست، تضمین کننده حقوق دیگران و مبدایی برای عدالت و جلوگیری از تبعیض در جامعه و تامین کننده امنیت اجتماعی و اقتصادی خواهد بود. این قوانین، ضمانت بقای ارزشها در جوامع انسانی است. “برابری در قانون” پایه یک تمدن را می سازد و محیط را برای حیات انسانها سازگار می سازد.
حضرت محمد (ص) که نقش ابلاغ و اجرای قوانین حیات بخش اسلام را بر عهده داشت جایگاه و منزلت ویژه ای برای آن قایل بود، ایشان اجرای قوانین اسلام را بر متجاوزان به حریم قانون، بهتر از عبادت شصت سال و نیز برتر از بارش چهل شب باران بر زمین می دانست. ( حرانی، ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول، ص ۲۱۴، برگرفته از نوری، محمد موسی، مقاله قانونمداری در سیره نبوی) در این راستا پیامبر اسلام (ص) با ورود به شهر یثرب و در همان سال نخست هجرت، میان مسلمانان، یهودیان و مشرکان “پیمان نامه عمومی” را مطرح کرد که متن این عهد نامه را سیره نگارا ن به طور کامل آورده اند. ( ر. ک. جعفریان، رسول، سیره رسول خدا (ص)، صص ۳۸۲- ۳۸۶)
بی تردید یکی از مهمترین عوامل موفقیت پیامبر (ص) در گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی التزام به قوانین بود. ایشان در مسائل شخصی و فردی بسیار اهل گذشت و انعطاف پذیر بودند اما در موارد اصولی و کلی، ملتزم به رعایت حدود الهی؛ به عنوان نمونه هنگامی که زنی از اشراف قریش دزدی کرد بود و اقرار کرد که این عمل را انجام داده است، تعدادی از افراد سرشناس نزد پیامبر (ص) آمدند تا از اجرای قانون درباره این زن جلوگیری به عمل آید، اما پیامبر (ص) قبول نکردند و فرمودند قانون خدا تعطیل بردار نیست و همه در برابر قانون برابر هستند. ( مطهری، مرتضی، سیری در سیره نبوی، ص ۲۳۷) این افراد، برای بار دیگر، اسامه بن زید را نزد پیامبر (ص) فرستادند تا آن حضرت را از بریدن دست این زن سرشناس باز دارد، پیامبر (ص) از این وساطت ناراحت شد و فرمود: “امت های پیش از شما هم به این سبب هلاک شدند که حدود را درباره فرو دستان و گم نام ها جاری می کردند و بزرگان را رها می ساختند. سوگند به آن که جانم در دست اوست اگر دخترم فاطمه (س) نیز چنین کرده بود دست او را می بریدم” (صحیح بخاری، ج ۸، ص ۵۷۳، برگرفته از ابراهیمی، حسین، پژوهش و تحقیقی در سیره نبی اعظم) پاسداری از حریم قانون با رعایت عدل و حق محوری جایگاه مهمی در نزد ایشان داشت؛ از امام صادق (ع) روایت شده وقتی آیه زکات نازل شد عده ای از بنی هاشم خدمت پیامبر (ص) آمدند و تقاضا نمودند که به خاطر خویشاوندی، جمع آوری زکات را به آنها واگذار نماید تا در نتیجه سهمی از زکات از آن ایشان باشد. پیامبر (ص) فرمود صدقه و زکات بر من و بر بنی هاشم حرام است. آیا گمان می کنید من شما را بر دیگران ترجیح می دهم؟ (محمدبن یعقوب کلینی، فروع کافی، ج ۴، ص ۵۸، به نقل از نوری، محمد موسی، قانونمداری در سیره نبوی)
در نگاه پیامبر (ص) ملتزم بودن به قوانین الهی بسیار ارزشمند بود تا جایی که در آخرین روزهای حیات خویش به مسجد رفت و پس از ایراد خطبه، به مردم فرمود: اگر به کسی ظلمی روا داشته ام هم اکنون او را به قصاص فرا می خوانم، شخصی به نام سواده از میان جمعیت به پا خواست و گفت ای رسول خدا در بازگشت از طائف که به استقبال شما آمده بودم بر شتر خود سوار بودید، هنگامی که عصای خود را به قصد فرود آوردن بر شتر بلند کردید به شکم من اصابت کرد. پیامبر (ص) به بلال فرمود که به خانه دخترم برو و همان عصا را برایم بیاور و آماده قصاص شد، هنگامی که بلال عصا را آورد پیامبر (ص) سواده را نزد خود طلبید، سواده از قصاص معذرت خواست… (حکیم، سید محمد تقی، پیام پیامبر، صص ۴۱- ۴۲)

جهت دهی جامعه به سمت علم و آگاهی های مفید

دعوت به علم و آگاهی، از تربیت هایی است که در تمدن یافتن جوامع انسانی نقش مهمی دارد، دست یابی به یقین و باورهای راستین، در پرتو شناخت عمیق و گسترده تر آموزه های درست، امکان پذیر خواهد بود. در این راستا در قرآن و نهج البلاغه و احادیث معصومین (ع) اهمیت فراوانی به علم و آگاهی داده شده است. پیامبر اکرم برای علم ودانش جایگاه ویژه ای قائل بود و در جهت بالا بردن سطح علمی مسلمانان از هیچ تلاش و کوششی دریغ نمی ورزید. گاهی در سخنان خود به اهمیت آن اشاره می کرد و طلب علم را بر هر مسلمانی واجب می دانست؛ “طلب العلم فریضه علی کل مسلم و مسلمه” (الحیات، ج ۱، ص ۷۰) و گاهی نیز با عمل و رفتار خود دیدگاهش را در این مورد بیان می نمود، چنان که وقتی وارد مسجد شد و گروهی را در گوشه ای به عبادت مشغول و گروهی دیگر را در حال فراگیری علم ودانش دید، به جمع آنان که به تحصیل دانش مشغول بودند، پیوست. ایشان گسترش آگاهی و نشر دانش را از اهداف رسالتش بیان نموده و می فرماید: بالتعلیم ارسلت (من فرستاده شدم برای تعلیم) (سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۸۳، مجموعه مقالات کنگره بین المللی، کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی، ص ۲۴۴) و آن قدر به این حقیقت اصرار می ورزید که وقتی جنگ بدر به نفع مسلمانان پایان یافت و گروهی از مشرکان اسیر شدند، در میان اسرا کسانی بودند که خواندن و نوشتن می دانستند، پیامبر فدیه اسیران جنگی را تعلیم بی سوادان قرار داد. آن چنان که از ابن عباس نقل شده: شماری از اسیران جنگ بدر مالی برای پرداختن فدیه نداشتند. رسول خدا فدیه آنان را چنین قرار داد که به فرزندان انصار نوشتن بیاموزند. این فدیه اسیران جنگی، که آموزش به ده کودک قرار داده شد، نخستین دعوت در تاریخ برای ریشه کن کردنِ بیسوادی است و اسلام در این باره از همه اقوام و ملت ها پیشی گرفته است. این مواضع رسول اکرم (ص) بیان گر اهتمام اسلام به علم و دانش در عصری است که دولت های بزرگِ زمان از فراگیری خواندن و نوشتن کسانی غیر از خاندان های حکومت گر، به طور قاطعانه جلوگیری می کردند چنان که وقتی یکی از بازاریان ایران حاضر شد مخارج سپاه انوشیروان را تامین کند مشروط به آنکه فرزندش اجازه یابد درس بخواند، به رغم نیاز مبرم دولت، پادشاه ایران حاضر نشد اجازه دهد فرزند این بازاری درس بخواند. در میان مردم عرب هم کسانی بودند که یادگیری خواندن و نوشتن را عیب می دانستند. ( برگرفته ازعاملی، سید جعفر مرتضی، سیرت جاودانه، صص ۶۴۰- ۶۴۱)
در راستای پیشرفت و توسعه جامعه، پیامبر (ص) پیروان خود را به فراگرفتن دانش صنایع و حرفه های مختلف نیز تشویق می نمودند؛ هنگامی که ایشان خیبر را فتح کردند در میان اسیران سی نفر سمار و آهنگر بود. پیامبر دستور داد که آنان را میان مسلمانان آزاد گذارند تا مسلمانان از صنعت آنها بهره گیرند.

حضرت محمد (ص) به پیروان خود سفارش می کردند که در مسیر علم و دانش خیر خواه یکدیگر باشند؛ “در آموزش علم خیرخواه یکدیگر باشید (و به کسی خیانت نکنید) زیرا که خیانت کردن کسی در کار علم و آموزش آن بسی بدتر است از خیانت در مال، و خداوند در روز رستاخیز در این باره از شما باز خواست خواهد کرد.” (الحیات، ج ۸، ص ۱۹۹) و همچنین آگاهی های مفید را از یکدیگر دریغ نورزند؛ “هر کس را که خداوند به او علمی ارزانی داشته و او آن را با آگاهی پنهان کرده است، در روز رستاخیز خدای بزرگ را دیدار خواهد کرد در حالی که دهان بندی آتشین بر دهان دارد.” علامه محمدرضا حکیمی، در کتاب الحیات ذکر می کند که منظور از کتمان حقایق در این روایت شریف، حقیقت و تعریف عدالت از نظر دین، ضرورت پس گرفتن حقوق انسان های محروم از ظالمان اقتصادی بنا بر مقررات دین، مبارزه با تفاوت های معیشتی و ستم های طبقاتی، ضرورت رعایت عدالت در قضاوت، حفظ حرمت و کرامت انسان، از نظر مقررات دین است، اینها مواردی از دانسته هایی است که انسانهای مطلع از مبانی اسلام و دارای صلاحیت های لازم، باید آن حقایق و مقررات را کتمان نکنند تا مردم، دین و مقررات آن را بشناسند. (همان، ص ۲۰۳)

مسئولیت پذیری و اهمیت دادن به آن

سرچشمه جوشان همه نیکی ها و بدی ها محیط اجتماعی است، تعهدات اجتماعی از مهمترین مسئولیت های انسان به شمار می آید و تمام مسائل عمومی جامعه از این دست است، درباره اهمیت تعهد و مسئولیت شناسی در تعالیم قرآن و احادیث معصومین (ع) بسیار سخن گفته شده است تا جایی که هیچ یک از افراد جامعه را از قلمرو این تکلیف دور ندانسته اند، چنان که پیامبر (ص) می فرماید: “کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته” (مطهری، مرتضی، ص ۲۸۰)
افراد جامعه موظفند بر اساس پیمان و عهد میثاق خدایی از یکدیگر حمایت کنند و هیچ گاه مؤمنی را در صحنه های دشوار زندگی، تنها و بی یاور نگذارند و در کارهای فردی و اجتماعی او را یاری رسانند، چنین جامعه ای در جهت توسعه و متمدن شدن خواهد بود. از سفارشات حضرت محمد (ص) به مسلمانان است که هر کس در زندگی، در اندیشه سر و سامان دادن به کارهای مسلمانان نباشد، مسلمان نیست. (الحیات، ج ۸، ص ۱۳۰) ایشان بیان می داشت که هر مسلمانی لازم است در روز صدقه ای بدهد. پرسیدند چه کسی چنین امکانی دارد؟ فرمود هر مانعی را از سر راه مردم برداری صدقه است، مردی را که به راهی راهنمایی کنی صدقه است، عیادت مریض صدقه است. ( همان، ص ۲۳۶) آن حضرت، یاری رساندن به یکدیگر را از وظایف هر مسلمان می دانست و می گفت “هر کس از امت من صبح کند در حالی که همّت او جز خدا باشد از خدا نیست و هر کس به کارهای مؤمنان اهتمام نورزد از گروه مونان نیست.” (حرانی، تحف العقول، ص ۹۹) توجه به ابعاد تربیتی، انسانی و اجتماعی عمیق این گونه تعلیمات، انسان را به عمق اندیشه های والای اسلام رهنمون می سازد.
برای اصلاح جامعه باید همه مردم بکوشند و احساس تعهد کنند، مسئولیت سالم سازی جامعه به گروه یا افراد خاصی بستگی ندارد و یکی از فلسفه های امربه معروف و نهی از منکر در راستای تحقق همین هدف است که انسان های دین باور، همه بر رفتار یکدیگر نظارت داشته باشند. پیامبر (ص) می فرماید: هرگاه شخصی در پنهانی گناهی بکند آن معصیت تنها به گناهکار زیان رسانده است و هرگاه آشکارا به آن دست یازد، و کسی جلو او را نگیرد به همگان زیان می رساند. (الحیات ج ۸، ص ۱۴۱) و همچنین از ایشان است که : باید امر به معروف و نهی از منکر کنید وگرنه خدا بدان شما را بر نیکانتان مسلط می کند و در نتیجه هرچه نیکان شما دعا کنند مستجاب نمی شود. ( همان، ج ۱۲، ص ۸۳۴)
رسول گرامی اسلام خود نیز هیچ گونه مسئولیت و وظیفه ای را رها نمی کردند؛ روزی با یاران خود همسفر بودند، در بین راه تصمیم گرفتند که استراحت کنند و غذایی بخورند یکی از اصحاب گفت سر بریدن گوسفند با من، دیگری گفت کندن پوست آن با من و افراد دیگر نیز به ترتیب بخشی از کارها را بر عهده گرفتند. پیامبر (ص) فرمود جمع کردن هیزم از صحرا با من. اصحاب گفتند ای رسول خدا شما راحت باشید، ما خود با کمال افتخار همه کارها را انجام می دهیم اما پیامبر (ص) قبول نکردند و این مسئولیت را خود بر عهده گرفتند.

آموزش “دگر خواهی” و به دیگران اندیشیدن

از ارکان تربیت مدنی بیرون آمدن از پوسته خود و به دیگران اندیشیدن است که از زیربناهای اخلاقی برای داشتن یک جامعه متمدن است و بدون آن نمی توان به توسعه ماندگار، امید داشت. در نگاه اجتماعی، دیگر خواهی از مبانی رشد جامعه است؛ جامعه می تواند در برخی موارد، مشوّق افراد برای نادیده گرفتن منافع شخصی به نفع اجتماع بزرگ تر باشد و یا بالعکس، آنها را در مسیری هدایت کند که نفع شخصی را به عنوان تنها مبنای تشخیص خود در نظر گیرند. در این شیوه از اندیشه که تا اندازه زیادی متاثر از مکانیسم های روان شناختی همدلی و همدردی است، مردم ارزش های اخلاقی لازم برای زندگی اجتماعی را می آموزند و آن را متجلی می سازند. در آموزه های پیامبر (ص) انسان ها از خود خواهی و تنها به خود اندیشیدن نهی شده و به دگر خواهی دعوت می شوند؛ احادیث بیشماری که به انفاق، احسان، صدقه، وقف، ایثار و امثال این رفتارها دعوت می کند، در حقیقت دعوت انسان به تربیت جدیدی است که در آن دگر خواهی بر جای خودخواهی نشسته است. در سوره هل اتی، خانواده حضرت زهرا (س) به عنوان کامل ترین ترین مصداق این اندیشه، معرفی شده اند “و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا” ( انسان_ آیه ۸)
از پیامبر (ص) به روایت امام باقر (ع) نقل شده که به من ایمان نیاورده است کسی که شب سیر بخوابد با اینکه همسایه او گرسنه باشد. (الحیات، ج۱۲، ص ۸۳۴) در نظر آن حضرت بهترینِ مردم کسی است که انسانها از وجود او بهره مند شوند. ( برگرفته از محدثی، جواد،اخلاق اسلامی، ص ۲۰۳) و نیز بیان می داشت که “هر کس برای سود رسانی و یاری کردن به برادر خود گام بردارد، پاداش مجاهدان در راه خدا را دارد.” (الحیات، ج ۸، ص ۱۵۰)

اهمیت دادن به حفظ محیط زیست، نظم و بهداشت

محیط زیست و منابع طبیعی در بینش اسلامی، حق همه انسان ها و موجودات زنده دیگر است و حفاظت از آن، که نسل امروز و نسل های بعدی باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، یک وظیفه دینی تلقی می گردد. جهان هستی از نظم دقیقی برخوردار است و تمامی مخلوقات در تناسب و به اندازه آفریده شده اند و هر یک از اجزاء و عناصر خلق شده در بقای زمین و در نتیجه در ادامه زندگی انسان نقش دارد. دارا بودن محیط زیست سالم، از آداب یک جامعه رو به توسعه و در حال پیشرفت محسوب می شود، شهروندانی که از محیط زیست سالم و به دور از هرگونه آلودگی برخوردار باشند و بهداشت اجتماعی را رعایت کنند متمدن خواهند بود؛ مسئولیت هایی که انسان در برابر طبیعت و محیط زیست دارد، مانند آب ها و جنگل ها مراتع، حیوانات و گیاهان و رفتارهایی که انسان در محیط طبیعی انجام می دهد و بر طبیعت تاثیر می گذارد، مورد تاکید و سفارش معصومین (ع) بوده است. نمونه های بسیاری از این سفارش ها در گفته های پیامبر (ص) وجود دارد؛ حضرت محمد (ص) از همان دوران کودکی، به پاکیزگی علاقه داشت و دیگران را نیز به این مهم، سفارش می نمود، خانه اش با همه سادگی و بی تجملی همیشه پاکیزه بود. تأکید می نمود زباله ها را به هنگام روز بیرون برند و تا شب به جای خود باقی نماند. به یاران و پیروان خود سفارش می نمود که بدن و لباس ها و خانه هایشان را تمیز نگه دارند و مخصوصا روزهای جمعه خود را معطر سازند و آن گاه در نماز جمعه حضور یابند. (صحیح مسلم، ج ۱، ص ۱۶۳، به نقل از محمد خاتم پیامبران، حسینیه ارشاد، صص. ۳۹۱ و ۳۹۲) ایشان به کسی اجازه نمی داد کنار چاه آب آشامیدنی، زیر درخت میوه دار و در جاده ها و حیاط خانه، قضای حاجت کنند. ادرار کردن در آب راکد را جفا کردن بر موجودات زنده در آب می دانست و مردم را از این کار باز می داشت. از مردم می خواست که آب ها را مطلقا آلوده نسازند و در موقع شستشوی بدن داخل آب نشوند. سفارش می نمود که هفت چیز از آدمی را در زمین دفن کنند: مو، ناخن، دندان و… ( برگرفته از ابراهیمی، حسین، پژوهش و تحقیقی در سیره نبی اعظم)
حضرت محمد (ص) هرگاه می خواست لشکری را به جایی بفرستد آنان را فرا می خواند و به آنان می گفت:… درختی را نبرید مگر اینکه ناگزیر شوید. نخلستان ها را نسوزانید و درختان میوه دار را از خاک بیرون نیاورید. جانوران حلال گوشت را نابود نکنید مگر اینکه از بهر قوت لازم باشد. ( قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، ص ۳۲) ارزش این تعالیم در روزگاری که درخت را ریه زمین می نامند و مکانیسم جذب دی اکسید کربن را بزرگترین تصفیه خانه آلودگی هوا می دانند، بیشتر روشن می شود. در واقع، دین اسلام به انسان و محیط زندگی او اهمیت بسیار داده و از هرگونه رفتاری که منجر به آسیب یا فسادی در محیط زیست شود، نهی کرده است.

منابع

ابراهیمی، حسین، پژوهش و تحقیقی نو در سیره نبی اعظم، انتشارات ثقلین، چاپ اول، قم ۱۳۸۶
جعفریان، رسول، تاریخ سیاسی اسلام، سیره رسول خدا (ص)، چاپ اول، تهران ۱۳۷۳
حرّانی، ابو محمد، تحف العقول عن آل الرسول، سخنان چهارده معصوم (ع)، ترجمه: صادق حسن زاده، چاپ هفدهم، انتشارات آل علی، قم، ۱۳۹۳
حکیم، سید محمدتقی، پیام پیامبر، چاپ پنجم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران ۱۳۷۴
حکیمی محمدرضا، حکیمی محمد، حکیمی علی، الحیات، ترجمه: احمد آرام، چاپ دوازدهم، دلیل ما، قم ۱۳۹۵
سخنرانی حجت الاسلام حسین انصاری، تربیت مدنی در قرآن و سنت، یزد، بهمن ۱۳۹۶،menbar_ansari@
عاملی، سید جعفر مرتضی، سیرت جاودانه، ترجمه و تلخیص کتاب الصحیح من سیره النبی الاعظم، ترجمه: محمد سپهری، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ سوم، تهران ۱۳۸۵
فرح زاد، محمد، مجموعه مقالات کنگره بین المللی کتاب و کتابخانه در تمدن اسلامی، بنیاد پژوهش های اسلامی، چاپ اول، مشهد ۱۳۷۹
قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، زندگی نامه چهارده معصوم (ع)، انتشارات پور صائب، چاپ اول، قم ۱۳۹۰
محمد خاتم پیامبران، مجموعه مقالات، انتشارات حسینیه ارشاد، شماره یک، تهران ۱۳۴۷
محدثی، جواد، اخلاق اسلامی، دلیل ما، چاپ اول، قم، زمستان ۱۳۹۲
مطهری، مرتضی، سیری در سیره نبوی، انتشارات صدرا، چاپ هشتم، تهران ۱۳۶۹
مهدی سبحانی نژاد، اکبر رهنما، احمد علی بهرام، بررسی تربیت مدنی از دیدگاه امام علی (ع) با تاکید بر نهج البلاغه،ensani. ir، شماره ۱۸، بهار ۱۳۹۲
سایت تخصصی علوم انسانی، نوری، محمد موسی، قانونمداری در سیره نبوی، معرفت، شماره ۸۶، ۱۳۸۳