چکیده

عدالت اجتماعی یکی از مهم ترین آرمان های آدمی بوده و از ارزش والایی در جوامع بشری برخوردار است. اسلام نیز به عنوان کاملترین دین، برای این مهم ارزش بسیاری قائل شده است. به گونه ای که موضوع عدالت در سیره معصومین (ع) به عنوان الگوهای عملی این دین، برجستگی ویژه و بی نظیری دارد. حضرت زهرا (س) به عنوان الگوی ویژه زنان مسلمان، در راستای تحقق عدالت اجتماعی، فعالیت های مهمی در زندگی خویش داشته اند که در این مقاله به بررسی برخی از مولفه های فرهنگی-اجتماعی عدالت اجتماعی در سیره این بانوی بی همتای عالم اسلام پرداخته می شود. فرصت های برابر آموزشی و تعلیم و تربیت زنان، اشتغال به عنوان فرصتی برای پیشرفت شخصی و اجتماعی، دیگرگرایی و پرهیز از خودمحوری در راستای مبارزه با تبعیضات اجتماعی، ارائه الگوی زندگی همسان با مردم، روشنگری عمومی و احقاق حق از شاخصه هایی است که در این مقاله به آن ها پرداخته می شود.
واژگان کلیدی: حضرت فاطمه (س)، عدالت اجتماعی، آموزش، اشتغال، روشنگری، زنان.

مقدمه

عدالت از بزرگترین آرمان های بشر و از مهم ترین مفاهیم در حوزه علوم اجتماعی است. عدالت در مکتب اسلام، جایگاه ویژه ای دارد و در قرآن کریم به عنوان یکی از اهداف بعثت انبیاء معرفی شده است. (سوره حدید، آیه ۲۵) عدالت اجتماعی یکی از اصول اولیه اسلام است. این گزاره با ارزش ترین مفهوم در حوزه اجتماع انسانی است که در فلسفه سیاسی تفکر دینی، سخن مبنایی پس از توحید می باشد. اساس و دوام هر جامعه ای در تحقق عدالت اجتماعی است تا بتواند به توسعه و پیشرفت دست یابد.
از مهم ترین شاخص های فرهنگی-اجتماعی عدالت اجتماعی بهداشت عمومی و سلامت، دسترسی به آموزش، فرصت هایی برای پیشرفت شخصی و اجتماعی، مبارزه با تبعیض های اجتماعی و … است که معصومین (ع) در سراسر زندگی پربرکت خویش در راستای تحقق این اهداف کوشیده اند. حضرت زهرا (س) به عنوان یکی از معصومین (ع)، در تمامی ابعاد، الگوی زنان و مسلمانان به شمار می رود؛ زیرا همه استعدادهای وی در همه گستره های فردی (اخلاقی و معنوی)، خانوادگی (فرزندی، همسری و مادری) و اجتماعی (آموزشی، تربیت سیاسی و اقتصادی) به صورت هماهنگ شکوفا گردیده است. (دانشنامه فاطمی، ج. ۶، ص. ۵۲) وی از این استعدادها در جهت رسیدن جامعه به عدالت و تجلی بخشیدن به مولفه های عدالت اجتماعی بهره جسته است.

شاخص های فرهنگی-اجتماعی عدالت اجتماعی در زندگانی حضرت زهرا (س)

عدل در طبیعت، به معنای موزون و متعادل بودن است. در ساحت اجتماعی نیز عدل به معنای آن است که حق هر صاحب حقی داده شود. (مطهری، عدل الهی، ص. ۴۸) عدالت اجتماعی، عبارت است از احترام به حقوق دیگران و رعایت مصالح عمومی؛ به بیان دیگر، عدالت اجتماعی عبارت است از شناخت حقوق طبیعی و قراردادی که جامعه برای همه افراد قائل است. (صلیبا، فرهنگ فلسفی، ص. ۲۶۱)
حسن بخشی زاده و فرهاد پهلوان زاده در مقاله «عدالت اجتماعی در ایران» شاخص های فرهنگی-اجتماعی عدالت اجتماعی را چنین برشمرده اند: بهداشت عمومی و سلامت، دسترسی به آموزش، میزان اشتغال، تفریح و تسهیلات محیطی، سطح سواد، مبارزه با تبعیضات اجتماعی، پاسخگویی، برابری حقوق شهروندی و شاخص عملکرد زیست محیطی
در این جا به بررسی برخی از این شاخص ها در زندگانی حضرت زهرا (س) پرداخته می شود:

-فرصت های برابر آموزشی و تعلیم و تربیت

یکی از حقوقی که اسلام برای همه افراد قرار داده، حق آموزش است. دین اسلام بر آموختن دانش تأکید داشته و چنان که در روایات آمده است، کسب دانش به طور یکسان بر زنان و مردان واجب است. همچنین در احادیثی بر ضرورت تعلیم دانش به زنان مسلمان تأکید شده است، تا آنجا که پیامبر (ص)، آموزش زنان را مهریه آنان قرار داد و سنتی را برای زنان پایه گذاری کرد که در حضور آن بزرگوار گرد آیند و مسائل سودمند را فراگیرند. (دانشنامه فاطمی، ج. ۶، ص. ۲۸) فراوانی زنان راوی حدیث و مراجعه صحابه به برخی از آنان برای شنیدن سخنان پیامبر (ص) تأییدی بر این سخن است. زنان در عصر پیامبر (ص) تلاش می کردند تا ضمن بهره مندی از جماعت مسلمانان و حضور در مسجد، همچنین از تحصیل علم در آن مکان مقدس بهره گیرند. چنان که پیامبر (ص) نیز برای آموزش و تربیت آنان اوقاتی را اختصاص می داد. (همان، ص. ۲۴)
حضرت فاطمه (س)، به عنوان بانوی هدایت و رستگاری، اهتمام ویژه ای به تعلیم و تربیت داشت. آن حضرت در این راه، آموزگاری نمونه و خستگی ناپذیر بود که با سعه صدری مثال زدنی، در خدمت پویندگان معارف دینی، به آموزش آنان همت می گماشت و برای مقام معلمی خود، منزلت و پاداشی بی کران قائل بود. (همان، ج. ۳، ص. ۴۱۴) آن حضرت به عنوان مرجعیت علمی روزگار خویش، آموخته های خود را از رسول خدا (ص)، به صورت خصوصی و عمومی، به دیگران منتقل می نمود. (همان، ج. ۲، ص. ۲۱۸) از جمله شواهدی که بر مقام علمی حضرت فاطمه (س) دلالت دارد، گزارش هایی از رجوع دیگران به ایشان و پاسخ های عالمانه آن حضرت می باشد. پاسخ به احکام شرعی، آموزش استدلال برای عقاید و پاسخ به پرسش پیامبر (ص) و برتری بر صحابه نمونه هایی از این گزارش هاست. (همان، ج. ۲، ص. ۱۰۰-۱۰۱) آموزش ویژه فاطمه (س) به زنان مدینه، نمونه ای از تلاش برای بهره مندی همه اقشار جامعه از امر آموزش و مبارزه با تبعیض جنسیتی است. زنان مدینه در خصوص موضوعات مادی، معنوی و علمی به منزل آن حضرت مراجعه می کردند. آنها درباره مسائل شرعی خود از فاطمه (س) سوال می کردند و آن حضرت با خوش رویی و حلم به آنان پاسخ می داد. گزارش شده است زنی از ایشان ده سوال کرد تا اینکه خود شرمگین شد، اما فاطمه (س) هر بار با توجه و علاقه بیشتری به وی پاسخ داد. برای آن حضرت ارتقای آگاهی مردم، به خصوص کسانی که به خانه اش مراجعه می کردند، اصل بود. از این رو، به زنان مومن در تقویت ایمانشان کمک می کرد و استدلال های درست به آنان آموزش می داد تا بتوانند از ایمانشان در برابر غیرمومنان دفاع کنند. مشارکت در ارتقای علمی جامعه آن روز آن قدر برای فاطمه (س) اهمیت داشت که وقتی کسی به ایشان مراجعه کرد تا حدیثی نبوی را از زبان ایشان بشنود، آن حضرت به فضه فرمود: «حدیثی را که بر پارچه حریری نوشته بودم پیدا کن، که نزد من با فرزندانم برابری می کند.» (همان، ج. ۲، ص. ۲۸۹-۲۹۰)

-فرصت هایی برای پیشرفت شخصی و اجتماعی: اشتغال

حق کار و اشتغال، از مواردی است که اسلام آن را برای زن مجاز و همچون حقی برای او برشمرده است؛ چنان که در روایات نیز بر طلب روزی حلال از سوی زن و مرد تأکید داشته و انجام کار را در انحصار یک جنس نمی دانند. (همان، ج. ۶، ص. ۲۸)
از نگاه حضرت زهرا (س) پرداختن به اموری چون تجارت و انجام کارهای اقتصادی پسندیده بود؛ برای مثال، فدک منطقه ای در شرق خیبر و شامل ۲۱ روستا، در سرزمینی حاصلخیز و با نخلستانهای خرما و چشمه های جوشان بود که پیامبر اکرم (ص) آن را به حضرت فاطمه (س) بخشید. از آن زمان کارگزاران و وکلای فاطمه (س) در فدک حضور داشتند و محصولات آن را برداشت می نمودند. بی تردید اداره مجموعه ای جنین-که به تصریح امیرالمومنین (ع) در اختیار حضرت زهرا بود تا هنکامی که گروهی آن را مصادره کردند- به پیگیری، مذاکره، معاهده ها و حسابرسی هایی نیاز داشت؛ چنان که پیش از وی، خدیجه مادر ایشان، به فعالیت تجاری گسترده ای مشغول بودند. (همان، ج. ۶، ص. ۶۱-۶۲)
طبق برخی گزارش ها، آن حضرت با نخ ریسی برای دیگران، به اقتصاد خانواده کمک می کرد. (همان، ج. ۲، ص. ۲۵۵)
مشارکت حضرت زهرا (س) در امور اقتصادی، به عنوان الگویی جامع، اقدامی بزرگ در جهت احقاق عدالت اجتماعی و برابری فرصت های پیشرفت هم در حوزه شخصی و هم در حوزه اجتماعی برای زنان مسلمان می باشد.

-مبارزه با تبعیضات اجتماعی: دیگرگرایی و پرهیز از خودمحوری

یکی از مولفه های اخلاق اجتماعی، توجه به مشکلات و نیازهای همنوعان و پرهیز از خودمحوری است. در قرآن، بر انفاق، کمک به محرومان و مقدم داشتن نیازهای دیگران بر نیاز خود، تأکید شده است. در سیره فاطمه (س) نیز عمل به این توصیه های قرآنی، آشکار است و در شأن نزول برخی آیات، ایثار و انفاق حضرت حضور دارد. مقدم داشتن رفع نیاز دیگران بر نیازهای خود و خانواده خود و توجه به محرومان، یکی از ویژگی های برجسته زندگی اجتماعی حضرت فاطمه (س) بود. (همان، ج. ۲، ص. ۳۰۱) زندگی دشوار فاطمه، در دوره فقر اقتصادی مسلمانان، همراه با ایثار و انفاق بود.
حضرت علی و فاطمه (س) در سه نوبت پیاپی، افطاری خود را به مسکین، یتیم و اسیر انفاق کردند، که موجب نزول سوره انسان در شأن آن ها شد. (صدوق، الامالی، ۳۲۹-۳۳۳) ماجرای گردنبند بابرکت، که گرسنه ای را سیر کرد و برهنه ای را پوشاند و فقیری را بی نیاز کرد و غلامی را آزاد نمود و سرانجام، به صاحبش بازگشت، نمونه ای دیگر از ایثار حضرت زهرا (س) است. (دانشنامه فاطمی، ج. ۲، ص. ۲۱۶ به نقل از: طبری، بشاره المصطفی، ۲۱۷-۲۲۱) روایات متعدد دیگری نیز گویای آن است که آن حضرت، مستمندان را بر خود ترجیح می داد. همچنین نقل شده است که فاطمه (س) عایدات مزرعه بزرگ فدک را، هنگامی که هنوز فدک در اختیارش بود، بین مردم توزیع می کرد، به گونه ای که فقط نقفه ای برای خود و فرزندانش بافی می ماند. (دانشنامه فاطمی، ج. ۲، ص. ۳۰۲ به نقل از: ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج. ۱، ص. ۱۲۳)
در سیره آن حضرت، استخدام خدمتکار به معنای ایجاد فاصله طبقاتی نیست و در مقام صاحب کار، امتیازی برای خود قائل نبود؛ زیردستان و خدمتکاران فراتر از طاقت و توانشان مکلف به انجام کار نمی شدند و مشارکت در انجام کارها همراه با خدمتکار امری ضروری است. از این رو آن حضرت کارهای خانه را میان خود و خادمه اش، فضه، تقسیم کرده بود. (دانشنامه فاطمی، ج. ۲، ص. ۲۱۴-۲۱۵)
حضرت زهرا (س) حتی در دعا کردن نیز دیگران را بر خویشتن و خانواده اش مقدم می داشت. (ر ک. صدوق، علل الشرایع، ج. ۱، ص. ۱۸۱-۱۸۲)
در روایتی وصیت مکتوب حضرت زهرا (س) نقل شده که طبق آن، حضرت وصیت کرده درآمد باغها، با ذکر مبالغ معینی، در اموری که نام برده است، هزینه شود. از جمله آن موارد، صدقه و انفاق سالیانه، و هزینه برای همسران پیامبر (ص) و دختر ابوذر، فقرای بنی هاشم و عبدالمطلب است. (دانشنامه فاطمی، ج. ۱، ص. ۳۲۴)

-ارائه الگوی زندگی همسان با توده مردم

فاطمه (س) به گونه ای می زیست که زندگی عموم مردم فاصله ای نداشته باشد. زندگی وی ساده و بی آلایش و متناسب با پایین ترین مردمان آن روزگار بود؛ به گونه ای که پیامبر (ص) با دیدن آن زندگی محقرانه و ساده، اشک از چشمانش سرازیر شد. زندگی وی به عنوان الگویی برای مسلمانان، راهبردی در جهت اجرای عدالت اجتماعی برای رهبران اجتماعی است.

-روشنگری عمومی و احقاق حق

عدالت گرایی و پرهیز از ستم کردن و ستم پذیرفتن، عدالت دوستی و به تبع آن، پرهیز از ستم کردن و ستم پذیرفتن، در سیره حضرت فاطمه (س) خصلتی برجسته است. در سلوک اجتماعی فاطمه (س)، نمونه های بسیاری از تلاش برای احقاق حق، جلوگیری از انحراف جامعه از جاده حقیقت و افتادن در سراشیبی هلاک، و ظلم ستیزی و عدالت گرایی به چشم می خورد. در عرصه سیاسی، پس از رحلت پیامبر (ص)، فاطمه (س) به دفاع از همسرش، امیرمومنان (ع)، در برابر تضییع حقوق ایشان برخاست. در آغازین روزهای پس از سقیفه نیز، با ایراد خطبه هایی، تمام تلاش خویش را برای بیان حق و یادآوری سفارش های پیامبر (ص) در مورد حقوق اهل بیت به کار بست. (همان، ج. ۲، ص. ۲۱۷-۲۱۸)
حضرت فاطمه (س) فعالانه به دفاع از وصی رسول خدا (ص) و افشاگری بر ضد حکومت می پرداخت. بنا بر گزارشی، در منابع شیعه و اهل سنت، فاطمه (س) به همراه علی و فرزندانش، شبانه به خانه برخی از صحابه و سابقین در اسلام می رفت و آنان را به حمایت از امام علی و احقاق حق او دعوت می کرد.
وقتی علی را برای بیعت به مسجد بردند، حضرت فاطمه (س) در آنجا حاضر شد و تهدید به نفرین کرد و قاطعانه از حق همسرش دفاع کرد. (همان، ج. ۱، ص. ۱۵۸-۱۵۹)

منابع:

1. قرآن کریم.
2. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، تحقیق گروهی از اساتید نجف اشرف، نجف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۷۶ ق.
3. رشاد، علی اکبر و دیگران، دانشنامه فاطمی، زیر نظر علی اکبر رشاد، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۳۹۳٫
4. صدوق، محمدبن علی، علل الشرایع، تحقیق سیدمحمد صادق بحر العلوم، نجف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ ق.
5. صلیبا، جمیل، فرهنگ فلسفی، ترجمه: منوچهر صانعی دره بیدی، چاپ اول، تهران: حکمت، ۱۳۶۶٫
6. طبری، محمد بن ابی القاسم، بشاره المصطفی لشیعه المرتضی، تحقیق جواد قیومی، قم: نشر اسلامی، ۱۴۲۰ ق.
7. مطهری، مرتضی، عدل الهی، چاپ نوزدهم، تهران: صدرا، ۱۳۸۲٫