چکیده
یکی از موضوعاتی که دامن‌گیر جامعۀ ما شده و اکثراً بدان گرفتارند این است که بسیاری نمی‌توانند زندگی منظم داشته باشند. نظم، مایۀ پیشرفت کارها، رشد دهنده و تعالی بخش هر امری و موجب ترقی آن‌ها است. نظم در اسلام اهمیت خاصی دارد. یکی از سفارشات مهم معصومین (ع) که در سیره فردی آنها هم مشهود است توصیه به نظم است. حضرت فاطمه (ع) بعنوان نمونه کامل یک زن مسلمان و یک الگوی تمام عیار انسانی نظمی خاص و سبک زندگی روشمندانه ی را بر زندگی حاکم نموده بود و آداب خاص بر زندگی ایشان حاکم بود و نیز به آن توصیه می‌نمودند. تمام ابعاد زندگی ایشان اعم از فردی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و … منظم و دقیق و برنامه‌ریزی شده بود. نگارنده در این مقاله چند نمونه از جلوه های نظم و روشمندی منسجم در امور خانه داری، عبادی، سیاسی زندگی آن حضرت را بررسی می نماید.
کلید واژگان: حضرت فاطمه (س)، نظم، انضباط، زندگی.
مقدمه
هیچ انسانی بدون داشتن نظم نمی تواند به هدف و کمال والای خود دست پیدا کند. آدمی در مسیر تکامل است و برای رسیدن به کمال، باید در پرتوِ عقل، از کوتاه ترین راه بهره جوید تا به هدف خویش دست یابد. در این مسیر «نظم و انضباط» کوتاه ترین و بی خطر ترین راه است؛ زیرا نظم همردیف ارزش های والای اسلامی، و راز و رمز کامیابی انسان های بزرگ و راه غلبه بر سختی ها و یافتن کاستی هاست. در ارزش و اهمیّت «نظم» در زندگی انسان همین بس که پیشوای پارسایان، حضرت امیرمؤمنان(ع) این گوهر ارزشمند را همردیف دیگر ارزش های والای اسلامی قرار داده و در واپسین روزهای حیات خویش، در سخنان گوهرینش به فرزندان بزرگوارش و تمام کسانی که این پندهای گرانمایه به آنها می رسد، رعایت آن را این گونه سفارش فرموده است:«اُوصیکُما بِتقوی الله و نَظمِ أمرِکُم» در این بیان بلیغ، نظم، در ردیف «تقوا» که از والاترین ارزش های اسلامی است قرار گرفته و وفای به آن گوشزد گردیده است. (فیض الاسلام، سید علینقی، نهج البلاغه، نامه ی ۴۷، ص۹۷۷).
تعریف نظم
نظم در ادب فارسی، هرسخن که دارای وزن و قافیه باشد گویند.( مصاحب،غلامحسین،دایره المعارف فارسی،جلددوم،ص ۳۰۴۰)
لغت شناسان، «نظم» را به معنای آراستگی، هماهنگی، ترتیب زمانی یا عددی یا مکانی، رشته ی مروارید، میزان کردن، قاعده، قانون، … دانسته اند. (دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، ص ۹۹-۱۰۰-۲۴۰)
نظم در امورخانه داری و تربیت فرزند
حضرت فاطمه(ع) ، ده سال بیشتر نداشت که قدم به خانه شوهر گذاشت، ولی در طول زندگی کوتاه خود، شرایط و موقعیت خاص علی (ع) را به خوبی درک کرد و در چارچوب خواسته های و خیرخواهانه شوهر که چیزی جز خیر و صلاح و اعتلای بشریت نبود، اداره زندگی علی (ع) را در بالاترین سطح از موفقیت و درخشانی، به سامان رساند «هرگز کاری او را از کار دیگر باز نمی داشت.» این گونه نبود که عبادت و مناجاتش، او را از اداره منزل باز دارد و تربیت و سازندگی و مبارزاتش، او را از رسیدگی به فرزندان و همسرش مانع شود.
الف/ خانه داری
تقسیم کار منسجم در امر خانه داری با همسر و خدمتکار از جلوه های نظم و برنامه ریزی حضرت فاطمه (ع) در زندگی است؛ حضرت فاطمه یک شاهزاده خانم بود. ولی یک شاهزاده خانم که کف دستهایش از بس دسته دست آس فشرده شده پر از آبله و پینه شده بود. پیامبر فضّه خادمه را به خدمت فاطمه فرستاد. فاطمه (س) تا زنده بود و توانا بود کار خانه داری را یک روز خود انجام می داد و یک روز به عهده فضّه می گذاشت این جریان تا آن جا شهرت گرفته که به صورت ضرب المثلی در آمده است گفته می شود: «امروز خدمت خانه با فضّه است» (فاضل، جواد، زندگانی حضرت فاطمه زهراء (س)، ص ۵۲،۵۳)
عیاشی در تفسیر خود از امام باقر (ع) روایت کرده که فرمود: فاطمه (ع) کار خانه و خمیر کردن و نان پختن و نظافت را به عهده گرفت، و علی (ع) نیز در برابر کارهای بیرون خانه مانند آوردن هیزم و خریدن غذا و امثال آن را متعهد شده بود. (رسُولی محّلاتی، سیّدهاشم، زندگانی حضرت فاطمه سلام الله علیها و دختران آن حضرت، ص۱۰۹، به نقل از: تفسیر عیاشی، ج ۱، ص ۱۷۱).
در حدیث مرحوم کلینی (ره) نقل شده است که امام صادق (ع) فرمود: وضع خانه ی علی (ع) این گونه بود، که امیر المومنین هیزم فراهم می کرد و آب می کشید و خانه را نظافت می کرد، و فاطمه (ع) آرد می کرد و آن را خمیر کرده و نان می پخت. (همان به نقل از: بحار، ج ۴۳، ص ۱۵۱)
ب/ تربیت فرزندان
حضرت زهرا(س) در تربیت فرزندان مدیریتی مبتنی بر نظم و جدیتی الهی داشتند؛ ظرافتهای بسیاری که حضرت زهراء (س) در تربیت فرزندانش به کار می برد که اگر چه صریحاً در تاریخ بیان نشده اما می توان در گوشه و کنار اوراق تاریخ بدانها دست یافت. به قول یکی از نویسندگان معاصر (بانوی نمونه اسلام/۸۵-۹۸)، در مورد تربیت فرزندان فاطمه (س) پنج اصل مهم: محبت، پرورش شخصیت، ایمان و تقوی، مراعات نظم و حقوق دیگران، و بازی و ورزش مورد توجه قرار داشت. و شاید اصول دیگری چون سواد آموزی و فراگیری علم، پرورش اخلاق حسنه، توجه به اصل مهم تشویق و مسابقه و رقابت، آزادی در حد معقول و بدور از افراط، توجه به خواسته های کودکانه در حد متعارف، و امثال اینها نیز در ردیف اصول تربیتی حاکم بر خانه امیر المؤمنین (ع) بحساب آید. (شمس الدین، سید مهدی، بانوان نمونه، ص ۲۸).
ابن شهر آشوب از تفسیر ثعلبی و تفسیر قشیری از امام صادق (ع) و جابربن عبدالله انصاری روایت می کند که روزی رسول خدا(ص) فاطمه را دید که جامه ای پشمین از نمد شتر بر تن دارد و با دست خود دستاس می کند و در همان حال بچه اش را نیز شیر می دهد، سرشک از دیدگان پیغمبر (ص) جاری شد و به فاطمه (ع) فرمود: دخترم! مرارت و تلخی دنیا را برای رسیدن به حلاوت و شیرینی نعمتهای آخرت بر خود هموار کن. پاسخی که زهراء(س) به پدر داد این بود که گفت: این است معنای تسلیم و رضای در برابر تقدیرات الهی و اسلام واقعی؛ از این حدیث اهمیتی را که فاطمه(ع) برای تربیت جسمی فرزند خود می داده به خوبی معلوم می شود که با وجود تمام این مشکلات و تنگدستی بچه اش را از پستان خود شیر می دهد و آن را به دیگری واگذار نمی کند و یا از وجود شیرها و غذاهای دیگر استفاده نمی کند، و نمی خواهد از این راه لطمه ای به تغذیه ی کامل فرزندش وارد شود. (محمد ابن علی ابن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، ج ۳، ص ۳۹۰).
نظم در امورعبادی
دختر پیغمبر هنگامی که از کارهای خانه فراغت می یافت، به عبادت می پرداخت؛ در روایات اهل سنت است که حسن بصری- یکی از بزرگان ایشان – در باره ی عبادت فاطمه گوید: در میان این امت عبادت کسی از فاطمه بیشتر نبود زیرا آن قدر روی پاهای خود در مقام عبادت ایستاد که قدمهایش ورم کرد. (محمد ابن علی ابن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، ج ۳، ص ۳۴۱).
برنامه ی عبادی ایشان نظم و روش خاصی داشت :
الف – داشتن محراب و جایگاه عبادت در خانه
در روایات و اقوال تاریخی مکرر آمده است که حضرت زهرا (ع) در خانه صاحب محراب و جایگاه خاص برای عبادت بوده است. بطور مثال امام حسن (ع) می فرماید: « مادرم فاطمه (ع) را در شب در محراب عبادتش دیدم… (رحمانی همدانی، احمد، فاطمه الزهرا علیها السلام بهجه قلب المصطفی، ص ۲۵۶).
ب – برنامه زمان بندی برای عبادت و دعاء نمودن
حضرت فاطمه (س) : از پیامبر(ص) شنیدم که می گفت: در روز جمعه ساعتی است که هر مسلمانی مراقب آن باشد، و در آن از خدای بزرگ چیزی بخواهد، خداوند نیازش را برآورد. گفتم: ای رسول خدا! این ساعت کدام است؟ پیامبر(ص) فرمود: هرگاه نیمه ی قرص خورشید رو به غروب نهد. از آن پس چنین بود که حضرت فاطمه (س) به هنگام غروب آفتاب جمعه کسی را می گفت بر بلندی بالا رود، و غروب نیمه ی خورشید را به او خبر دهد. تا دست به دعا بلند کند. (حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان فاطمه (ع) دفتر نخست، ص ۸۲).
ج- داشتن اذکار خاص روزانه
بهترین تعقیبات تسبیح حضرت فاطمه ی زهراء (ع) است و آن سی وچهار «الله اکبر» و سی وسه «الحمدلله» و سی وسه «سبحانه الله» است چنانچه بسند معتبر از حضرت امام محمد باقر (ع) منقول است که عبادت کرده نمی شود خدا به تحمیدی که بهتر باشد از تسبیح فاطمه (س) و اگر از آن چیزی بهتر بود حضرت رسول (ص) آنرا به فاطمه (س) عطا می فرمود. بسند معتبر از حضرت صادق (ع) منقول است هرکه تسبیح فاطمه (س) را هر روز عقب هر نماز بخواند محبوب تر است نزد من از اینکه هزار رکعت نماز در هر روز بکند در حدیث دیگر فرمود هرکه تسبیح فاطمه (س) بخواند و بعد از آن «لااله الاالله» بگوید گناهانش آمرزیده شود. (مجلسی، محمدباقر، عین الحیاه، ص ۵۹۷ )
همچنین لباس مخصوص داشتن برای نماز و عطر زدن برای نماز نیز از آداب همیشگی و روزانه ی ایشان در طول زندگی پربرکت شان بود.
نظم در امور سیاسی
حضرت زهرا (س) زندگی سیاسی و آشنائی با الفبای آن را از همان دوران خردسالی آغاز کرد و با فعالیت های سیاسی و اجتماعی پدر بزرگوار خویش و مشکلات و مصائب بی شمار از نزدیک مانوس بود. بعد از ازدواج و زندگی مشترک بازهم در جریان زندگی اجتماعی همگام با علی (ع) به پیش می‏رود. اما پس از وفات پیامبر فصلی جدید از زندگی را آغاز کرد که برای تحکیم پایه‏های انقلاب نوپای پیامبراکرم(ص) و حفظ و تداوم حکومت اسلامی، دست به احقاق حق و مبارزه گشود و در جریان سیاسی عظیمی حضوری آشکار یافت؛ رسول گرامی اسلام درحالی چشم از جهان فرو بست که تشنگان قدرت، در کمین نشسته بودند و هنوز جنازه مبارک آن حضرت دفن نشده بود که منتظران فرصت در سقیفه جمع شدند و برخلاف دستور خداوند و فرموده پیامبر(ص) خلافت را از علی(ع) گرفته و به دیگری سپردند و با تمام قدرت و توان به صحنه سیاسی آمدند. در این شرایط گویا فاطمه(س) برای دفاع از ولایت در مقطع پس از وفات پیامبر(ص) انتخاب شده است؛ زیرا مسلمانان در آن آزمایش سخت با سکوت خود راه خطا را در پیش گرفتند؛ روح حماسی و شهادت طلبی میدان های جنگ را از دست دادند و شمشیرها را غلاف کردند. به انزوا گرویدند و تنها نظاره گر حوادث تلخ شدندـ ایشان در دفاع از امامت و مبارزه با جریان نفاق و حکومت جور وقت شیوه ی منظم و روشمندی را که برگرفته از نظم و قانون الهی بود در دستور کار مبارزاتی خود قرار دادند؛ مشی سیاسی فاطمه(س) مشیی آگاهانه، توأم با بینش و بصیرت، اندیشیده و حساب شده، انتخابی و گزینش شده و مبتنی برایمان و عقیده است. هدف آن سعادت انسان ها و نجات از بردگی‏ها و ذلت‏ها و تضمین و فراهم آوردن مبادی ارزش‏های معقول در جامعه است. مشی سیاسی فاطمه(س) مشی اعتراض، بی اعتنائی، عدم تأیید دستگاه رهبری، مشی به محاکمه و استیضاح کشاندن رهبر و خلیفه موجود امت، مشی مظلومیت و سرانجام که فریاد به جائی نرسد، گریستن است، آن هم نه برای عقده دل خالی کردن بلکه برای بیدار کردن و هشیار ساختن اذهان به سوئی که در آنجا حقی را زنده دفن کرده‏اند. و آن حق، امامت علی(ع ) بود که سلب کردند. امامتی که به فرموده ی فاطمه (س)، اطاعت از او عامل نظم و هماهنگی امت است. ( حسینی زنجانی، عزالدین، شرح خطبه ی حضرت زهراء، ص ۳۶۶)
خطبه تاریخی‏ بانوی اسلام فاطمه زهراء(س) نمونه روشنی از روش و مشی مجاهداتی و مبارزاتی آن حضرت می باشد و نظم و انضباط و شیوه ورود به مباحث از موارد برجسته خطبه فدکیه است این خطبه با وجود این که در مقام تظلم و استمداد و نوعی شکوه و شکایت بیان شده است، اما مباحث مختلف را بسیار منظم در بر گرفته است:
موشکافی های فاطمه‏(س) در این خطبه در زمینه فلسفه و اسرار احکام، و تحلیل تاریخ سیاسی اسلام، و مقایسه دوران جاهلیت عرب با زندگی آنها بعد از ظهور اسلام، درس های بزرگی به رهروان راه حق می‏دهد و آن‏ها را در مبارزاتشان تعلیم و آموزش می‏بخشد.
حضرت زهراء(س) اصولی را در این سخنرانیِ منحصر به فرد در تاریخ، برای بشریت – با تلخیص بیّنات قرآنی باز گفته است توحید، نبوت، در گذشت پیامبر (ص)، رنج های پیامبر (ص)، اُمّت و تبلیغ، قرآن، قرآن احکام دین برای چیست، عدالت، امامت، دوران جاهلیت، دوران اسلام، حماسه، ارتجاع، بعد از انقلاب. (حکیمی، محمدرضا، فاطمیّات، ص ۳۷-۲۴).
منابع
۱- فیض الاسلام، سیدعلینقی، نهج البلاغه، چاپ دوم، تهران، چاپ احمدی، پائیز ۱۳۶۵٫
۲- مصاحب، علامحسین، دایره المعارف فارسی، جلد۲، چاپ پنجم، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۰٫
۳- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، چاپ ۸۰، تهران، شرکت چاپ اُفست گلشن، ۱۳۴۱٫
۴- فاضل،جواد، زندگانی حضرت فاطمه زهراء(س)، چاپ اول، تهران، ناشر افراسیاب، ۱۳۷۸٫
۵-رسُولی محّلاتی، سیّدهاشم، زندگانی حضرت فاطمه سلام الله علیها و دختران آن حضرت، چاپ، پانزدهم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵٫
۶- شمس الدین، سید مهدی، بانوان نمونه، چاپ چهارم، قم، انتشارات دارالفکر، تابستان ۱۳۸۳٫
۷- محمد ابن علی ابن شهر آشوب، مناقب آل ابیطالب، چاپ اول، قم، ناشر علاّمه، سال ۱۳۷۹ ه.ق.
۸- رحمانی همدانی، احمد، فاطمه ی الزهرا علیها السلام بهجه قلب المصطفی، تهران، نشرمنیر، سال ۱۳۷۸ ش.
۹- حکیمی، محمد، فرازهایی از سخنان فاطمه (ع) دفتر نخست، چاپ اول، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۸۹٫
۱۰- مجلسی، محمدباقر، عین الحیاه، چاپ اول،انتشارات اسلامیه، ۱۳۹۱ ق.
۱۱- حکیمی، محمدرضا، فاطمیّات، چاپ اول، قم، انتشارات دلیل ما، زمستان ۱۳۸۸٫
۱۲-حسینی زنجانی، عزالدین، شرح خطبه ی حضرت زهرا، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم، پاییز ۱۳۷۳.