چکیده

نهضت خونبار عاشورا درسی برای همه انسان‌ها، حق‌طلبان، عدالت‌مداران است، زنده نگه داشتن نهضت عاشورا و احیاء فرهنگ حیات بخش حسینی در بین شیعیان، سیره ائمه اطهار و پیشوایان اسلامی بوده است امامان معصوم عموما و امام باقر خصوصا، عاشورا را احیا کردند، چون می دانستند عاشورا یک رخداد نیست بلکه عاشورا یک فرهنگ است. امام باقر(ع) در زمان عاشورا سه یا چهار ساله بود و سن چندانی نداشت و به میدان جنگ نرفتند. ولی پس از جریان عاشورا و بعد از شهادت امام سجاد(ع) بیشترین نقش در احیاء نهضت عاشورایی و اسلام ناب محمدی و مکتب اهل بیت (ع) در قالب های مختلف در سطح جامعه اسلامی داشتند؛ امام (ع) کوشیدند تا کربلا در میان امت جاودانه باقی بماند و این هدف را با جهاد علمی، ذکر وقایع عاشورا، ارزش گزاری گریه بر امام حسین (ع) و زیارت امام حسین، دنبال کردند.
کلید واژگان: امام باقر(ع)، احیاء، واقعه عاشورا.

مقدمه

امام باقر(ع) شخصیتی است که هر بینائی را به تعظیم و تکریم واداشته و اعجاب هر حاضری را بر انگیخته است. یکی از مشاهیر اهل سُنت و از معاصران امام باقر(ع) در باره امام چنین می گوید: “او که خدای از وی خشنود باد مفسّر قرآن، مبیّن فقه اسلامی، درک کننده حکم خدا، اوامر و نواهی او بود هدف او را در حد نهائی می فهمید و ادراک می کرد.” (قائمی، علی، فجر دانشها حضرت امام محمدباقر(ع)، ص ۸۰،۸۱ ) امامت ایشان، پس از درگذشت پدرشان امام سجاد (ع)، از سال ۹۵ هجری قمری آغاز شد و به مدت نوزده سال ادامه داشت؛ امام باقر(ع) پیرامون تحلیل اوضاع سیاسی شیعه و فشارهای خلفاء چنین بیان می کند: ” ما اهل بیت از ستم قریش و از صف بندی آنان در مقابلمان چه کشیدیم و شیعیان و دوستان ما از دست مردم چه ها دیدند. رسول خدا هنگامی که از دنیا رفت، قریشیان برای رسیدن به حکومت با حق و اولویت ما به حکومت استدلال کردند. و مردم بیعت با ما را شکستند و بر علیه ما تدارک جنگ دیدند بطوریکه امیرالمؤمنین را بشهادت رسانده؛ سپس با فرزندش امام حسن (ع) بیعت کردند و وعدۀ وفاداری به او دادند اما به او نیز خیانت کردند … پس از آن از مردم عراق بیست هزار نفر با امام حسین (ع) بیعت کردند ولی به او نیز خیانت ورزیدند. ” (جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ج۱، ص،۲۲۸،۲۲۹ )
با روی کار آمدن عمربن عبدالعزیز سومین خلفای اموی، اجازه برگزاری جلسات علمی و بحث و گفتگو به امام داده شد و حتی مزرعۀ فدک را که از آن بنی فاطمه بود، به آنان باز گرداند. (شهیدی، سیدجعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، ص ۲۱۶،۲۱۷،) در این شرایط و جوّ سیاسی، کار مهم امام و سیاست ایشان این بود که خاطر دستگاه را از این بابت جمع کند که فعلاً در صدد قیام مسلّحانه نیست و صرفاً به کارهای علمی و فرهنگی می پردازد.

فعالیت های امام باقر(ع) در راستای احیاء واقعه عاشورا

امام باقر(ع) ضمن آنکه رسالت ترویج تعالیم قرآنی به ویژه امامت و ولایت را داشتند، از آنجا که در روز عاشورا، تماشاگر حماسه‌های جاودان اباعبدالله (ع) بودند و به عنوان یک شاهد عینی که تمام رخداد‌های عاشورا را از نزدیک مشاهده کرده، این وظیفه مهم را بر دوش داشتند که حماسه سالار شهیدان را به نسل‌های بعد منتقل کنند و نگذارند خون شهدای کربلا به فراموشی سپرده شود؛ ایشان از طریق اقدامات فرهنگی، جامعه شیعه را در ابعاد مختلف سیاسی و غیر سیاسی تحت تأثیر حادثه عاشورا قرار دادند.

گزارش تاریخ صحیح عاشورا

امام باقر (ع) تمام تلاش خود را کرد تا آنچه در عاشورا اتفاق افتاد را به طور صحیح و کامل به سمع و نظر دیگران هم از نظر شفاهی و هم کتبی برساند. در کلامی فرمودند: هنگامی که نیایم حسین (ع) به شهادت رسید، من چهارساله بودم و جریان شهادت آن حضرت و آنچه در آن روز بر ما گذشت همه را به یاد دارم. (جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ج۱، ص۲۰۱ )ایشان با گزارش کردن آنچه در عاشورا اتفاق افتاد، انسان‌ها را آگاه ساختند و جریان عاشورا را از دست تحریف نجات دادند و نگذاشتند امویان و عباسیان چهره جریان مهم تاریخی عاشورا را دگرگون و آن را به نفع خود مصادره کنند.
و بارها در دوران امامتشان روایاتی از واقعه کربلا را برای مردم نقل کردندو در اسناد تاریخی روایت‌های بسیاری از امام باقر (ع) درباره جریان عاشورا موجوداست؛ ایشان اولین کسی بودند که از آمدن ذوالجناح به خیمه‌ها خبر دادند. ( سایت حوزه، مقاله مروری بر زندگی امام محمدباقر از تولد تا شهادت) و خطبه‌های وارده در کربلا را برای نسل آینده خود بیان کردند.

ارزش گذاری اقامۀ عزای حسین(ع)

از اما م باقر (ع) روایت شده است که فرمود: امام زین العابدین می فرمود: ” هر مؤمنی که به خاطر کشته شدن حسین(ع) دیدگانش پر از اشک گردد آن چنان که به صورتش روان شود، خداوند غُرفه هایی را از بهشت برای او اختصاص دهد که صدها سال در آنها جایگزین شود، و هر مؤمنی که بخاطر آزاری که به ما از دشمنان ما در دنیا رسید چشمهایش اشک آلود گردد به آن مقدار که به گونه هایش سرازیر شود خدای تعالی به عوض در منزل صدقش جایگزین فرماید و هر مؤمنی که در راه ما آزاری بیند خداوند بپاداش، از روی او آزار بگرداند، و آبرویش نریزد، و بروز رستاخیز از خشم آتش دوزخ ایمنش فرماید. ” (ابن طاووس، علی بن موسی، آهی سوزان بر مزار شهیدان، ترجمه اللهوف، ص ۹،۱۰)
محمدبن جعفر رزّاز می گوید: محمّدبن حسین بن ابی الخطّاب برایم نقل نمود از محمّدبن اسماعیل بن بزیع و او از اسماعیل سرّاج و او از یحیی بن معمّر عطّار و او از ابی بصیر و او از حضرت ابوجعفر (ع) نقل کرد که آن حضرت فرمودند:
” چهار هزار فرشته که جملگی ژولیده و غمگین و گرفته هستند برای حضرت امام حسین(ع) تا روز قیامت می گریند. پس احدی از مردم به زیارت آن حضرت نمی آیند مگر آنکه این فرشتگان به استقبالش آمده و احدی از مردم مریض و بیمار نشده مگر که ایشان به عیادتش رفته و کسی از مردم نیست که بمیرد مگر آنکه این فرشتگان بالای سرش حاضر می شوند. و پدرم علیه الرحمه از سعدبن عبدالله، از محمدبن حسین به اسنادش نظیر همین حدیث را نقل نموده است.” (ذهنی تهرانی، محمد جواد، کامل الزیارات، ج۱، ص، ۸۵)

ارزش گذاری زیارت امام حسین(ع)

زمانی که امام باقر (ع) از زیارت امام حسین (ع) سخن می گوید، هنوز بنی امیه بر سریر قدرت نشسته اند و رفتن به زیارت امام حسین (ع) مبارزه با بنی امیه و زنده نگاه داشتن اهداف عاشورا است. البته عاشورا باید جاودانه باشد، رسم و رسوم آن هم باید جاودانه باشد، چرا که ما همیشه به اهداف عاشورا نیازمندیم.
کربلا دو بعد دارد، بعد معنوی و بعد سیاسی مع الاسف بخش سیاسی کربلا تا اندازه ای و در دوره هایی به طور کامل در میان شیعیان مورد غفلت قرار گرفته است. باید توجه داشته باشیم که اگر گریه کردن برای امام حسین (ع) زایل کننده گناهان است، ناشی از تأثیر معنوی کربلا در ایجاد شرایط تحول درونی و آماده کردن یک شیعه برای دفاع و پاسداری از دین و احیاناً فداکاری و جانبازی در راه آن است. بنابراین امام باقر (ع) و امام صادق (ع)، با رواج سنّت زیارت، نهضت حسینی را جاودانه کردند. آنان سنتی را در لزوم زیارت امام حسین (ع) و رفتن به سوی قبر و گریه کردن و ضجّه زدن استوار کردند که نهضت حسینی جاودانه و همیشگی گشت و نورش فروزان شد. (جعفریان، رسول، تأملی در نهضت عاشورا، برداشت از صص ۳۵۶-۳۵۰)
هرکس به عترت علاقمند است باید به زیارت امام حسین (ع) علاقمند باشد که معیار محبت به اهل‌بیت محبت به امام حسین (ع) و علاقمندی به زیارت امام حسین (ع) است امام باقر (ع) درباره زیارت امام حسین (ع) می‌فرماید: ” اگر مردم می‌دانستند در زیارت مزار امام حسین (ع) چه فضیلتی است از شوق آن می‌مردند”
علقمه بن محمد می گوید: خدمت امام باقر (ع) عرض کردم:” زیارت نامه ای به من یاد دهید که هم از نزدیک قبر بخوانم هم از روی بام خانه ام وقتی که دور هستم حضرت زیارت عاشورا را به من تعلیم دادند. اما اگر شیعه ای به زیارت امام حسین (ع) نرود، گویی ناقص الایمان از دار دنیا رفته و در بهشت در مرتبه سایر مؤمنین قرار ندارد از بابت نهضت امام حسین (ع) آب فرات نیز ارزش و اهمیت یافته و به خصوص برای زیارت، غسل کردن در آب فرات مورد تأکید قرار گرفته است.” (قولویه القمی، ابی القاسم جعفربن محمدبن جعفربن موسی بن، کامل الزیارات، ص ۱۹۷، ۱۹۴)

زنده نگاهداشتن اهداف عاشورا

کربلا دارای چند چهره و شامل ابعاد خون و قیام، ایثار و جهاد؛ صبر و مقاومت بود، چهره تمام نمای کربلا را امام باقر(ع( در قالب نشر معارف و تربیت شاگردان کربلایی ارائه دادند؛ ایشان با توجه به شرایط جامعه، جهاد علمی در پیش گرفتند. در این جهاد علمی جنبه‌های گوناگون نیازهای جامعه شیعیان مورد توجه قرار می‌گرفت. از یک سو امام به برگزاری جلسات علمی، تربیت شاگردان، مناظرات علمی و روشنگری و رد فرقه‌های انحرافی می‌پرداختند. از سوی دیگر به بیان معارف اصیل اسلامی و شیعی پرداخته و برای ثبت و نشر آن تلاش می‌کردند. نکته مهم این است که واقعه عاشورا یکی از مهم‌ترین منابع معارف شیعه بود که توسط امامان معصوم به آن استناد می‌شد. ایشان با تکیه بر این امر که قیام امام حسین(ع) برای تمامی حق‌طلبان، آزادی‌خواهان و عدالت‌خواهان در طول تاریخ درسهای فراوانی دارد به روایت واقعه عاشورا می‌پرداختند. درس آزادگی، ایثار و شهادت در راه خدا درسی است که امام حسین(ع) برای تمام تاریخ به یادگار گذاشته‌اند. بنابراین امامان شیعه با احیای واقعه عاشورا می‌کوشیدند فرهنگ ظلم‌ستیزی و عدالت‌خواهی را از معارف اصیل شیعه معرفی کنند. در حقیقت، جدال حق و باطل در تمام طول تاریخ بوده، هست و خواهد بود. تأکید امامان معصوم بر لزوم زنده نگه داشتن واقعه عاشورا بیانگر آن است که سکوت و بی‌تفاوتی در صحنه نبرد حق و باطل جایی در معارف شیعه ندارد.( زندگانی امام محمدباقروروایتگری عاشورا، سایت امام مرتضی ع)

منابع:

۱- جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، جلد۱، چاپ دوم، تهران، چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، بهار ۱۳۷۲٫
۲- شهیدی، سیدجعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، چاپ پنجاهم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۹۲٫
۳- جعفریان، رسول، تأملی در نهضت عاشورا، چاپ اول، تهران، نشر علم، ۱۳۹۹٫
۴ – ابن طاووس، علی بن موسی، آهی سوزان بر مزار شهیدان، ترجمه اللهوف، تهران، چاپ اول، ۱۳۴۸ ش.
۵- قولویه القمی، ابی القاسم جعفربن محمدبن جعفربن موسی بن، کامل الزیارات، چاپ اول، تهران، نشر صدوق، سال ۱۳۷۵٫
۶- قائمی، علی، فجر دانشها حضرت امام محمدباقر(ع)، چاپ اول، قم، انتشارات امیری، زمستان ۱۳۷۶٫
۷- ذهنی تهرانی، محمدجواد (مترجم)، کامل الزیارات، چاپ اول، تهران، نشر پیام حق، ۱۳۷۷٫
۸- سایت امام مرتضی ع)، زندگانی امام محمدباقروروایتگری عاشورا.
۹- سایت حوزه، مقاله مروری بر زندگی امام محمدباقر از تولد تا شهادت.