چکیده:

اسلام عقاید و آرایی که مردم در مورد زن داشتند و رفتاری که عملا با زنان می شد را بی اعتبار کرد و خط بطلان بر آن ها کشید و به زنان اجازه فعالیت در عرصه های اجتماعی ، فرهنگی ، علمی و حتی سیاسی داده شد و زن به چنان موقعیتی دست یافت که یکی از سوره های قرآن به نام او نازل شد و همه ی این ها میسر نبود جز به برکت پیامبر خاتم حضرت محمد (ص) ، که در پرتو تعالیم ایشان در دولت نبوی ، زنان بیشترین بهره را از دین اسلام و آموزه های اسلامی بردند . در این مقاله سعی شده است تا به روش توصیفی به بهره وری/برخورداری زنان مسلمان از محضر پیامبر اکرم(ص) پرداخته شود.

کلید واژه: پیامبر اکرم(ص) ، زنان ،فعالیت های علمی، اجتماع ، سیاست ، فرهنگ

مقدمه:

در تاریخ و نوشته های قدیمی چیزی که حکایت از احترام و اعتنا به شأن زن کند ، کمتر خواهی یافت ، مگر مختصری در تورات و در وصایای عیسی بن مریم (ع) که باید به زنان مهربانی کرد و تسهیلاتی برای آنان فراهم نمود . «و اما اسلام یعنی آن دینی که قرآن برای تأسیس آن نازل گردیده ، در حق زن نظریه ای ابداع کرده که از روزی که جنس بشر پا به عرصه ی دنیا گذاشت تا آن روز چنین طرز تفکری در مورد زن نداشت ، اسلام در این نظریه ی خود ، با تمام مردم جهان در افتاد ، و زن را آن طور که هست و بر آن اساسی که آفریده شده ، به جهان معرفی کرد ، اساسی که به دست بشر منهدم شده و آثارش نیز محو گشته بود .»[طباطبایی ، ۱۳۷۰ ] به تعبیر مایکل هارت « محمد برترین نفر در تاریخ بشریت بوده که بیشترین و بزرگترین تاثیر را در جامعه های انسانی معاصر خود و پس از خود بر جای گذاشته است که هنوز نیز قدرتمندانه دنباله دارد و روز به روز بر دامنه های آن می افزاید». انسان های بزرگ مانند اقیانوس اند هر تاریخ که به اکتشاف آن ها پرداخته شود ، پرده هایی تازه و رمز هایی ناگفته از آن ها خود نمایی می کند و شگفتی می آفریند و تازگی می آورد به همین رو در متون دینی ، از آنان با عنوان هایی چون دریای بیکران ، حقیقت های دیر شناختی یا غیر قابل شناخت جز برای کسانی اندک “جلوه بزرگ خداوند” یاد می شود .( انصاری ،۱۳۹۰)

حضرت محمد (ص) که در قرآن ، از او به عنوان اسوه یاد شده است (سوره احزاب،آیه ۲۱) ، نمونه ی کامل انسانی و اخلاقی است که با جامعه ی متعصب و جاهل آن زمان به مخالفت برخاست .
رسول اکرم(ص) در خصوص موقعیت زنان، سنت شکنی با جامعه آن روز عرب نموده و انسانهای برجسته را از میان زنان و مردان به لحاظ دارا بودن فضائل اخلاقی معرفی می نماید. (حجازی دوست،۱۳۹۷)
پیام رسول خدا (ص) کاملاً مطابقت با حقوق انسانی زن داشته است چنانکه می فرماید:
«دوست داشتن همسران از اخلاق انبیاء است» ؛ «بین ازدیاد ایمان و ازدیاد علاقه به همسر، رابطه مستقیمی است»؛ (نوری، ج ۱۴، ۱۵۷)
در کلام حضرت (ص) مشخصه مردان و انسانهای بزرگوار در احترام و عدم توهین به زنان است همانطور که رسول خدا (ص) می فرماید: زنان را گرامی نمی دارند مگر افراد بزرگوار و به آنان توهین نمی کنند جز مردم پست و فرومایه. (امینی، ۱۳۸۵، ۴۴) (سیدی، ۱۳۸۵، ۷۲، ۷۵، ۶۴)
در قسمتهای مختلف این مقاله به بررسی سنت و سیره پیامبر با زنان جامعه در عرصه های مختلف و همچنین بهره وری زنان از محضر ایشان می پردازیم. از جمله حضور و مشارکت زنان در عرصه های سیاسی ـ نظامی ـ اقتصادی و اشتغال ـ علمی ـ پزشکی ـ فرهنگی.

بحث:

با بررسی های دقیق در سیره نبوی و نقش زنان در جامعه ی اسلامی در زمان حیات پیامبر (ص) به چند نکته ارزشمند در اجتماع آن روز عربستان برمی خوریم که هر کدام گامی موثر در بهره وری هر چه بیشتر زنان از محضر حضرت رسول (ص) را نشان می دهد که به اختصار توضیح می دهیم .
اولین حرکت اجتماعی سیاسی ای که به طور یکسان در سیره نبوی و به دعوت قرآن به چشم می خورد شرکت همسر پیامبر در حرکت های نمادینی بود که با اقتدار تمام، پیدایش و ظهور دین جدیدی را نوید می داد. حضور آن بانو در کنار رسول خدا (ص) و برپایی نماز جماعت در کنار کعبه بهترین شاهد بر ضرورت حضور زنان مؤمنه در این زمینه می باشد. خدیجه(س) در کنار رسول خدا(ص) برای حکایت از تحولی عمیق در زندگی زنان آن عصر حضور داشتند. زنانی که تا آن روز، وصف یا حضورشان مایه ی گرمی محافل فسق و فجور بود، اینک نشان و نماد جدی ترین حضورند.
در دومین گام، زنان مانند مردان به دستور خدا و راهنمایی رسول او موظف می شوند برای حفظ ایمان خود مهاجرت کنند.
در گام سوم، حق شهروندی آنان که بیعت با حاکم جامعه اسلامی است به آنان داده شد. تا بدون واسطه پیام وصی را بشنوند، خود مستقیماً پیمان ببندند و آنگاه از لطف بیعت با رسول و استغفار او و مغفرت خداوند بهره مند شوند.
در گام چهارم، زنان در لایه های اجتماعی حضور داشته باشند، از جریان های جاری جامعه آگاه باشند، از احساس مسئولیت، آگاهی و دانش کافی برخوردار باشند تا وظیفه هدایت و نظارت عمومی بر آحاد جامعه را در ساز و کار امر به معروف و نهی از منکر انجام دهند(سوره توبه ،آیه۱۲) از آن پس نیز زنان طبق نقل های موثق تاریخی از جمله آیات قرآن در عبادات اجتماعی مثل نماز جماعت، نماز جمعه، نماز عید، نماز میت، اعتکاف و حج شرکت می کردند.(حجازی دوست ، ۱۳۹۷)
گفتنی است بهترین شاهد بر شرکت زنان در اعمال عبادی ـ اجتماعی نظیر نماز جماعت، شان نزول آیه ی ۱۴۴ از سوره بقره است. در تفاسیر مختلف آمده است: زمانی که در بین نماز، رسول خدا(ص) و مسلمانان موظف می شوند قبله را از مسجد الاقصی به مسجد الحرام تغییر دهند، مردان در جای زنان و زنان در جای مردان قرار گرفتند. بدیهی است که این مطلب به وضوح بر شرکت زنان در نماز جماعت دلالت دارد. (علاسوند، ۱۳۸۵، ۸۵، ۸۳)
در ذیل به بهره وری و حضور زنان در عرصه های مختلف در زمان حیات پیامبر و دولت نبوی می پردازیم :
۱-حضور و بهره وری زنان در عرصه های اجتماعی
آنچه که درتاریخ از جامعه ی عصر جاهلیت در عربستان آمده است نشان دهنده ی مردمانی بی رحم که از زنده به گور کردن دختران ابایی نداشتند و زن نوعی کالا محسوب می شده و از هیچ موقعیت اجتماعی برخوردار نبوده است اما پیامبر در چنین فضایی زنان را محترم شمرد و برای آنان حقوقی برابر با مردان قائل شد.
زنان در عصر نبوی و پس از آن، در تمام صحنه های اجتماعی از قبیل نماز جماعت در مسجد، نماز عیدین، ائتلاف دینی و مراسم حج حضور داشتند. زنان صحابی در مسائل اجتماعی و مستحدثات مستقیماً از پیامبر گرامی خدا(ص) سؤال می کردند و مانع و واسطه ای در کار نبود. (ابن الاثیر الجوزی، ج ۷، ۲۷۳)
در عصر نبوی (ص) زن از حیث حقوق اجتماعی، خود را برابر مردان می دانست و از این بابت به همین جهت نام شقیقه بر خود می نهاد. در امثال آمده است: «ان النساء شقائق الاقوام». شقائق جمع شقیقه است و به معنی هر چه که به دو نیم می شود یعنی همه ی حقوق یک نیم به نیم دیگر هم سرایت می کند. (حجازی دوست ،۱۳۹۷)
۲-حضور و بهره وری زنان در عرصه های اقتصادی
اشتغال زنان در دین اسلام منع نشده و هیچ ممانعتی برای اشتغال بانوان در جامعه به طور صریح عنوان نشده است . در عصر نبوی زنانی در جامعه نوپای اسلامی وجود دارند که به مشاغلی همچون تجارت مشغول هستند ، هر چند در دوره قبل از ظهور اسلام زنانی که به تجارت و خرید و فروش کالا می پردازند و بعد از مسلمان شدن نیز حضرت محمد (ص) هیچ مخالفتی با نوع فعالیت اقتصادی و تجاری ایشان ندارند .
دین اسلام، پیروانش را به کار و کوشش و سود بردن از امکانات بیشتر برای تولید ثروت و رشد و توسعه جامعه با رعایت اصل عدالت برای همگان تشویق می کند. از نگاه اسلام کارگر فعال بر غیر فعال و تولید کننده تلاشگر بر مصرف کننده غیر متکی به خود، ارجح است. متون تاریخی از فعالیت اقتصادی در صدر اسلام خبر می دهد. زینب دختر جحش اسدی در صنایع دستی شهرت داشته است. همسر عبدالله بن مسعود صاحب حرفه دستی بوده و از طریق این کار به همسرش عبدالله هم کمک می کرده است. قیله انماری تاجر بوده و در باب داد و ستد از پیامبر (ص) راهنمایی خواسته است. حولاء زنی بود که در مدینه عطاری داشت. ملیکه ثقفی عطر فروش بود. سعیره اسدی، پارچه بافی داشت و از پشم و مو پارچه درست می کرد. خاله جابر بن عبدالله انصاری، نخلداری می کرد. شفاء دختر عبدالله قریشی، خالده دختر انس انصاری و اسماء دختر عمیس، صاحب حرفه و مشاغل بوده اند و درباره شغلشان از پیامبر (ص) اجازه گرفته بودند. اسماء و ام رعله قشیری و آمنه دختر عفان خواهر عثمان آرایشگر زنان بودند و پیامبر در این شغل به آنها اجازه داده بودند. (آیینه وند، ۱۳۸۵)
پاره ای مانند ام صفیه خوله حصیر بافی می کردند. زنانی نیز به امور احشام و دام می پرداختند. مورخان نوشته اند بعضی از زنان مکه و مدینه اهل طنز و مزاح بوده اند و برای زنان در این باره مجلس شادی بر پا می کردند. (آیینه وند، ۱۳۸۵)
قابل ذکر است که دکتر جلالی به طور جامع مشاغل زنان را بر ۱۶ قسم آورده است: صنایع دستی، نخ ریسی، پارچه بافی، دست فروشی، آرایشگری، دامداری، چوپانی، زمامداری (استر و شتر)، کشاورزی و باغداری، دباغی، خرازی، خیاطی، خدمتکاری و نظافت، شیردهی، حضانت و نگهداری اطفال، بازرگانی، کار اداری بازار، انتظامات، پرستاری و خدمات ضروری و پزشکی و جراحی. (حجازی دوست ، ۱۳۹۷)
با عنایت به آنچه آمده است، روشن گردید که در عصر نبوی (ص) که جامعه اسلامی مستقیماً متکی به «قرآن» بود و از سنت بهره می گرفت، زن با آنکه فاصله چندانی با جامعه جاهلیت نداشت، کمتر از آن متأثر بود و اگر پاره ای افکار و عادات رخ می نمود به مدد وحی و ارشاد پیامبر (ص) اصلاح شد، جامعه شاهد حضور طبیعی زن مسلمان بود و زن در هر سه عرصه علمی و اجتماعی و اقتصادی فعالانه مورد تأیید پیامبر و در عصر علوی مورد تایید امام و اصحاب بزرگ بوده است
با توجه به همکاری زنان و حضور آنان در عرصه اقتصادی و در قالب شغلهای مختلف که البته در قبل از ظهور اسلام بسیار زیاد بوده است، حضرت با تجدید کردن شغلهای کارآفرین که توام و سازگار با سلامت و امنیت اجتماعی باشد، امری آزاد و مباح دانسته و مورد تشویق حضرت بوده است.(حجازی دوست ،۱۳۹۷)
۳-حضور و بهره وری زنان در عرصه های علمی
اسلام دینی است که به آموختن علم و کسب دانش بسیار تاکید کرده است به طوری که بسیاری از احادیث در مورد آموختن علم و دانش در کتب معتبر شیعه و سنی به چشم می خورد و حضرت برای رشد فکری جامعه علم آموزی را فریضه ای واجب بر هر زن و مرد مسلمان می داند و بر آن اصرار می ورزد .
فعالیت علمی زن در جامعه اسلامی، پهنه گسترده ای را در عرصه های مختلف به خود اختصاص داده است. به گواهی متون معتبر تاریخی، بحث و درس در صدر اسلام تنها منحصر به مردان نمی گردید، رسول خدا (ص) روز خاصی را به زنان اختصاص داده بود. در صحیح بخاری از قول ابو سعید خدری آمده است که: «زنان پیش رسول خدا (ص) آمدند و عرضه داشتند: مردان در بهره گیری از محضر شما بر ما غلبه کرده اند. روزی را نیز به ما اختصاص دهید. رسول خدا (ص) روزی را خاص آنها قرار داد (کرمانی، ج ۲، ۹۹)
همچنین زنان در عرصه های فرهنگی و نقل حدیث فعالیت داشته اند به گونه ای که خود به آموزش و تبلیغ دین اسلام می پرداختند . در عرصه های پزشکی ، زنان در هنگام جنگ به کمک مجروحان شتافته و به مداوای بیماران در پشت جبهه و گاه حتی در میدان جنگ می پرداختند . همه ی این پیشرفت ها و حضور پر رنگ زنان در جامعه نشانگر وجود راهنما و فرستاده ای بزرگ و آسمانی است که در پرتو آموزش ها و تعالیم وی ، زنان به چنان مرتبه ای می رسند که در همه ی ارکان جامعه می توانند به ایفای نقش بپردازند و در سرنوشت جامعه ی اسلامی شریک باشند .
۴-حضور و بهره وری زنان در عرصه های سیاسی
آنچه که در جامعه ی نوپای عصر نبوی به چشم میخورد ، حضور زنان در عرصه های سیاسی است . از جریانات سیاسی بسیار مهمی که نقشی سازنده و سرنوشت ساز در تاریخ اسلام ایفا کرد ، می توان به هجرت در عصر پیامبر اشاره کرد . در زمان هجرت گروهی از مسلمانان به رهبری جعفر بن ابی طالب به حبشه هجرت کردند و جعفر همسر خود اسماء بنت عمیس را با خویش برد و نشان دهنده ی آن است که در اسلام نو ظهور ، حضرت مخالفتی با حضور سیاسی زنان ندارند . همچنین در هجرت از مکه به مدینه بسیاری از زنان با وجود خطرات بسیاری از سوی قریش ، خود را به پیامبر در مدینه رساندند.
چنانکه در تاریخ اسلام چنین آمده است « مسلمانان هجرت به حبشه را در قالب گروهها و دسته هایی چند به انجام رساندند. عثمان بن عفان و رقیه دختر رسول (ص) که پس از طلاق وی و خواهرش از سوی دو پسر ابولهب ملعون به ازدواج عثمان در آمد و در نخستین گروه بودند و شمار این گروه حدود ده تن زن و مرد بود (صابری، ۱۳۸۰، ۱۸۲).
در جایی دیگر نظاره گر حضور سیاسی و مشارکت زنان از خانواده های بزرگ هستیم «رمله دختر ابوسفیان به اتفاق همسرش «عبیدالله بن جحش بر اثر اذیت مشرکان مکه به حبشه هجرت کرد». (بدرالدین، ۱۳۸۰، ج ۲، ۱۰۳۸)
«هجرت یک عمل سیاسی است نوعی مبارزه اجتماعی با طاغوت و حکومت های ستم پیشه است. در تاریخ صدر اسلام در هجرت از مکه به حبشه زنان نیز شرکت داشتند چنانکه در هجرت به مدینه نیز چنین بود، قرآن نیز در سوره ممتحنه، آیه ۱۰، به هجرت زنان مؤمن صحه گذارده و آنان را تأیید کرده است». (مهریزی، ۱۳۸۴، ص ۸۹)
فاطمه بنت اسد، زمانی که رسول خدا امر خطیر رسالتشان را ابلاغ فرمودند نخستین زن هاشمیه بود که اسلام آورد و نخستین زنی است که با پیامبر بیعت کرد. (بدرالدین، ۱۳۸۰، ۳۰۷)
حضور سیاسی فاطمه بنت اسد را در موارد دیگر از تاریخ مشاهده می کنیم بطوری که «فاطمه بنت اسد از نخستین زنان مهاجر بود که از مکه معظمه به مدینه منوره با پاهای برهنه بسوی پیامبر هجرت کرد». (بدرالدین، ۱۳۸۰، ج ۱، ۳۰۷ و ۳۰۸)
از دیگر موقعیت های سیاسی در عصر پیامبر که زنان در آن حضور سیاسی داشتند می توان به «بیعت» اشاره کرد. زنان در پیمان عقبه ، صلح حدیبیه و همچنین در غدیر خم با پیامبر بیعت کردند و جایگاه سیاسی خود را در جامعه ی اسلامی تثبیت کردند. بیعت گرفتن از زنان در واقع به معنای مقبولیت رأی و قوه ی تشخیص آنان است و پیامبر در این امر به نوعی حضور زنان در عرصه سیاست را تایید کردند .
۵-حضور و بهره وری زنان در عرصه های نظامی
در دولت نبوی جنگ ها و غزواتی صورت گرفت و جامعه ی اسلامی درگیر تنش هایی شد . در این جنگ ها بسیاری شهید و یا مجروح و زخمی می شدند . زنان که جزئی از جامعه ی اسلامی بودند خود را موظف به کمک و یاری مسلمانان در صحنه های نبرد می دانستند و در این راه از هیچ کمکی دریغ نمی کردند . البته جهاد ابتدایی در اسلام برای زن حرام است ولی حضور زنان در میدان های رزم و کمک به زخمی ها و دفن شهدا یا مداوای مجروحان نشان دهنده ی اجازه ی پیامبر برای حضور زنان در عرصه های نظامی است .
در جایی از تاریخ اسلام مشاهده می کنیم که «ربیع، دختر معاذ انصاری می گوید: در کنار پیامبر می جنگیدم. مردمان را سیراب می کردم و زخمی ها را مداوا، کشتگان را به شهر بر می گردانم.
همچنین امّ عطیه می گوید: هفت جنگ را در کنار پیامبر بودم. پشت مسلمانان حرکت می کردم. برایشان غذا می پختم. مجروحان را مداوا و از بیماران مراقبت می کردم. در تایید آن انس می گوید: بانوان آب می آوردند و مجروحان را مداوا می کردند. در جایی دیگر می گوید: در نبرد حنین، امّ سلیم؛ خنجری نیز با خویش حمل می کرد. حضرت با دیدن او و خنجرش پرسید: این خنجر چیست ای ام سلیم؟ گفت: این خنجر را برداشته ام تا اگر مشرکی خواست به من نزدیک شود، شکمش را سفره کنم! پیامبر خنده اش گرفت. (سیدی، ۱۳۸۵، ۱۰۳)
بررسی وقایع تاریخی در مورد سنت نبوی به راحتی موافقت حضرت (ص) را در مورد حضور زنان در عرصه نظامی نشان می دهد. چنان که «نسیبه دختر کعب، مشهور به ام عماره با شوهر و فرزندان خود: غزه و عبدالله، در جنگ احد شرکت کرده بود و شمشیر برداشته، برای یاری پیغمبر خدا می جنگید و از حریم اسلام و مسلمانان دفاع می کرد. در همین پیکار عظیم بود که دوازده زخم بر شانه و بدنش وارد آمد. عبدالله بن زید بن عاصم (پسر ام عماره) می گوید: من در روز جنگ احد بودم آنگاه که مردم از اطراف رسول خدا (ص) متفرق شدند من خود را به او رساندم، دیدم مادرم به طرفداری از پیغمبر می جنگد همین که پیغمبر چشمش به من افتاد فرمود: پسر ام عماره هستی؟ گفتم: بلی یا رسول الله. فرمود: پس چرا پیکار نمی کنی؟ در همین اثنا یکی از سربازان جبهه مخالف ضربتی بر شانه مادرم وارد آورد که به سختی او را مجروح کرد، پیغمبر فرمود: مادرت، مادرت او را دریاب! زخمهایش را ببند، خجسته باشید شما افراد این خاندان، مقام و مرتبه مادرت برتر و بلندتر است از فلان و فلان و مقام و مرتبه شوهر مادرت نیز از مقام فلانی برتر است، خداوند شما خاندان را رحمت کند. مادرم گفت: ای پیغمبر خدا، از خدا بخواه که ما در بهشت همدم تو باشیم. همان وقت پیغمبر دعا کرد و گفت: خداوندا! آنها را در بهشت همدم من قرار بده. آنگاه که مادرم این دعا را از پیغمبر شنید به اندازه ای خوشحال شد که نمی توان توصیف کرد. شادمان شد و گفت: هم اکنون از رنجهایی که به من رسیده است هیچگونه نگرانی ندارم». (فهیم کرمانی، ۱۴۵، ۱۳۷۴ ـ ۱۴۸؛ بحار، ج ۱۱۲، ۲۰)
«ام عماره در نبردهای احد، حدیبیه، خیبر، غزوه القضاء، حنین و یمامه نیز حضور داشت و دستش قطع شد محمد بن یحیی بن حبان گفت: ام عماره در احد، دوازده زخم برداشت و دستش در نبرد یمامه قطع شد (راشدی، ۱۳۴، ۱۳۸۵، طبقات کبری، ج ۸، ۲۲۵ و ۴۱۲ و ۴۱۶ و ۴۱۴؛ معادیخواه، ۴۳۸؛ واقدی، ۲۶۹)
البته ام عماره جایگاهی ویژه در نزد رسول خدا داشت چنانکه در بازگشت از حمراء الاسد ـ و پیش از رسیدن به خانه ـ عبدالله بن کعب مازنی را مأمور پرس و جو از سرنوشت او کردند و با شنیدن خبر سلامت نسیبه، برق شادی از چهره آن حضرت نمایان شد. (معادیخواه، بی تا، ۴۳۹؛ واقدی، ۲۶۹ ـ ۲۷۰)
با آنکه جنگ و جهاد بر زنان واجب نیست مگر آنکه داوطلبانه در صحنه جنگ حاضر شوند و با توجه به اینکه زنان برای مداوای مجروحان در سپاه اسلام حاضر می شدند اما در لحظه حساس از جنگ احد، تشویق حضرت رسول اکرم (ص) نسبت به زنان را می بینیم «سخن از تبسم شادی رسول خدا (ص) به هنگام تماشای دشمن که با تیغ نسیبه از پای در آمده بود. در آن دم خنده ی شادی آن حضرت چنان بود که دندان های کرسی او کمتر دیده می شد برق زد! و بدین سان در آن تنگنای سخت پیامبر (ص) خدای را سپاس گفت و از پیروزی ام عماره شادمانی کرد. (معادیخواه به نقل از: واقدی، ۲۷۱) در بررسی تاریخ اسلام با توجه به سنت و سیره نبوی در می یابیم که اگر تا آن روز در تاریخ جامعه عرب حضور پر رنگ و فعال زنان مطرح نبوده است و اگر سرداران جنگ در مورد شکست و پیروزی جنگی که پیش رو داشته نگران بودند زنان را در پشت سر سپاه قرار می دادند و در واقع زنان نقش ابزار تهدید برای مردان را داشتند، اما در صدر اسلام زنان نقش فعال در صحنه نظامی حکومت اسلامی داشته اند به طوری که ابن اسحاق در مورد سهم زنان در غنائم خیبر می گوید: همراه با رسول خدا (ص) گروهی از آنان نیز در خیبر حضور یافتند و رسول خدا (ص) قدری از غنائم به آنان داد و سهمی مشخص برای آنان تعیین فرمود.
گذشته از شخصیت هایی که با مبلغ هایی گزاف جبهه ی اسلام را یاری می کردند، زنان نیز به فروختن زر و زیور خویش همت گماردند. و درخواست رسول خدا (ص) را پاسخ مثبت دادند. (معادیخواه، ۹۲۲، بی تا، ۹۹۱ ـ ۹۲۲)
آنچه در بالا ذکر شد تنها نمونه ی کوچکی از حضور زنان در عرصه های نظامی ، اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی در عصر نبوی است که با حضور پیامبر گرامی اسلام تحقق پیدا کرد و زنان به واسطه ی حضرت رسول (ص) توانستند از جو خفقان و پر تنش عصر جاهلیت نجات پیدا کرده و از حرمت وجایگاه اجتماعی برخوردار شوند .

نتیجه:

در شبه جزیره عربستان که مردمانش از هیچ گونه انسانیت بهره ای نداشته تا آنجا که نوزادان دختر خود را زنده به گور می کردند ، پیامبری ظهور کرد که به انسان ها شیوه ی صحیح زندگی را یاد داد و برابری و مساوات حقوق زن و مرد را سر لوحه ی رسالتش قرار داد و جامعه ای بنا کرد که زنان در کنار خانه داری و تربیت فرزند ، آزادانه به فعالیت های اجتماعی ، فرهنگی و حتی سیاسی یا نظامی بپردازند . حضرت محمد (ص) با دین خود ، برای زنان جایگاه ویژه ای قائل شدند که نه تنها در آن زمان، غیر قابل تصور بود ، بلکه دنیای امروز با همه ادعایش در ایجاد حقوق مساوی میان زن و مرد ، هنوز نتوانسته راه اعتدال را ـ به طوری که همه اعضای جامعه در جایگاه اصلی خود قرار گیرند ـ در پیش گیرد و این نشان از نبوغ الهی پیامبر خاتم دارد و دفاع از حقوق بانوان و احیای حرمت زن ، جزء فرهنگ نبوی بوده است .

منابع:

کتابها:

• امینی، ابراهیم، همسرداری، چ: ۲۲، مؤسسه بوستان قم، ۱۳۸۵
• ابوزهره، محمد، خاتم پیامبران، صابری، چ: ۳، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۰، ج: ۱ و ۲ و ۳
• ابن جوزی، تذکره الخراص، مؤسسه اهل بیت، بی تا، ج: ۱
• بدرالدین، حسین، محمد تصویر جمال خدا، علم تهران، ۱۳۸۰، ج: ۱ و ۲
• راشدی، لطیف و سعید، پیامبر اعظم و زنان، انتشارات پیام عدالت، ۱۳۸۵، چ: ۱
• سیدی حسین، نگین هستی، چ:۵، خادم الرضا، ۱۳۸۵

• طباطبایی، سید محمد حسین ، ترجمه تفسیر المیزان ، جلد چهارم ، صفحه ۹۹
• علاسوند، فریبا، زن در سیره پیامبر اعظم، آخرین پیام، ۱۳۸۵
• علامه مجلسی، بحار الانوار، ج:۱۱۲
• قرآن کریم ، سوره های احزاب، بقره ،توبه ، ممتحنه
• کرمانی فهیم، چهره زن در آینه اسلام و قرآن، چ:۶، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۴
• معادیخواه، تاریخ اسلام ، بی تا
• مهریزی، مهدی، شخصیت و حقوق زن در اسلام، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۸۲
• واقدی، ابن سعد، طبقات الکبری، محمود مهدوی، انتشارات نو، ۱۳۶۰، ج: ۱ و ۲
• مقالات:
• آیینه وند ، صادق ، المراۀ فی العهد نبوی، ۱۳۸۵
• انصاری، حسین ،بازشناسی پیامبر (ص) در سایه ی سخن امام صادق (ع) ، ۱ مهر ۱۳۹۰
• حجازی دوست ، زهرا، زن در سنت و سیره پیامبر اکرم (ص)، ۲۲/۲/۱۳۹۷