چکیده

در فرهنگ رضوی، تکریم و بزرگداشت انسان، جایگاه والایی دارد و از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ با در نظر گرفتن این مطلب که امام رضا (ع) حدود دو سال از دوران زندگی خود را در دربار یکی از حاکمان عباسی به سر می بردند، فرهنگ های گوناگونی در منطقه مرو وجود داشته و تعامل و گفتگو بین افراد مختلف، رواج داشته است، گفتار و رفتار آن حضرت، در مقابل اقشار و گروه ها، می تواند الگوی مناسبی برای دیگران باشد. به راستی نگاه ایشان به انسان و انسانیت چگونه است و ارزش انسان را در چه می دانند؟ نوشتار حاضر، اهمیت و ارزشمندی انسان را در فرهنگ رضوی با نمونه آوری از رفتار و گفتار ایشان در مقابل کارگزاران، زیر دستان و نیروهای انسانی، نیازمندان، غیر مسلمانان و پیروان ادیان دیگر مورد بررسی قرار داده و به پاسداشت حق آزادی برای همه انسانها و رعایت ادب در برخورد با دیگران، اشاره خواهد داشت.
کلید واژگان: امام رضا (ع)، انسان، جامعه، فرهنگ

مقدمه

عزت و بزرگواری جزیی از سرشت انسان است و تکریم در روابط انسانی و تعامل های اجتماعی، یک اصل مهم و زیرساختی می باشد. در نگرش اسلامی با همه افراد جامعه محترمانه برخورد می شود و کسی حق ندارد با گفتار و رفتار خویش انسان دیگری را مورد اهانت قرا دهد و او را تحقیر کند. چرا که تکریم انسان، مصداقی از عدالت است وعدالت، در بردارنده کرامت برای همه انسان هاست. از سوی دیگر، تلاش برای بهتر شدن و اصلاح روابط انسانی، با گسترش و توسعه فرهنگ، رابطه ای تنگاتنگ دارد و در نظر بسیاری از جامعه شناسان، اصلاح جامعه در گرو اصلاح فرهنگ عمومی آن می باشد.

بر این اساس، فرهنگ تکریم و بزرگداشت انسان و انسانیت، و حرمت نهادن به جایگاه والای انسانی، درآموزه های اسلام و سیره امامان معصوم (ع) از اهمیت بسیاری برخوردار است. نوشتار حاضر سعی براین دارد، اهمیت و جایگاه این موضوع را از نگاه امام علی بن موسی الرضا (ع) مورد بررسی قرار داده و بیان کند در نگرش امام (ع) همه افراد، دارای ارزش و حرمت هستند و ایشان به شدت از تحقیر انسانها و پست شمردن آنها در جامعه جلوگیری می نمودند، هرچند که مصادیق تکریم و گرامیداشت انسان و انسانیّت در سیره عملی و گفتاری این امام (ع) بسیار گسترده و فراگیر می باشد و از زوایای مختلف، همچون رفتار ایشان با کودکان، سالخوردگان، میهمان، مخالفان و بسیاری موارد دیگر قابل بررسی و تأمّل می باشد، اما در این مقاله به بررسی نمونه هایی از جمله گرامیداشت نیازمندان، احترام و بزرگداشت کارگزاران و نیروهای انسانی، برخورد مناسب با غیر مسلمانان و پیروان دیگر ادیان و… بسنده می شود.

فرهنگ رضوی

فرهنگ، یک مفهوم گسترده است و ارزش های اجتماعی و هنجارهای موجود در جوامع بشری. همچنین، دانش، باورها، هنر، آداب و رسوم و…را شامل می‌شود. فرهنگ، آن چنان که”دوپویه” می نویسد عبارتست از آنچه “انسان را قادر می سازد درباره خودش غور و تعمق کند، این فرهنگ است که ما را موجوداتی انسانی، عقلانی و از نظر اخلاقی، متعهد می سازد. به وسیله فرهنگ است که ما ارزش ها را از یکدیگر تفکیک می کنیم و به گزینش دست می زنیم. انسان افکار و اندیشه های خود را از طریق فرهنگ بیان می کند وبه صورت خستگی ناپذیر، به تلاش برای یافتن ویژگی های جدید وآفرینش آثاری که رشد و تعالی او را در پی دارد، اقدام می نماید.” ( دوپویه، گزاویه، فرهنگ و توسعه، ص ۷۹) به طور کلی می توان گفت فرهنگ، مجموعه ای از باورها، انگیزه ها، ارزش ها و آداب و رسوم است که در جامعه نهادینه شده و دارای مرز مشخص و قابل انتقال از نسلی به نسل دیگر یا از جامعه ای به جامعه دیگر می باشد.
به توجه به این مطلب که در زمان ولایتعهدی امام رضا (ع) فرهنگ های گوناگونی در منطقه مرو حاکم بوده است، و تعامل و گفتگو بین افراد و گروههای مختلف رواج داشته است، رفتار و عملکردِ امام (ع) به عنوان شخصیتی که نمود فرهنگ اسلام و مذهب شیعه می باشد از اهمیت خاصی برخوردار است، و از جنبه های مختلف قابل بررسی و مطالعه می باشد.
در حقیقت، مجموعه آموزه های امام (ع) در رفتار و گفتار، نمودی از فرهنگ رضوی است که همتای آموزه های قرآن، تبیین آیه ها و تجسم عینی و عملی آن می باشد، گفتار و رفتار امام رضا (ع) جدایِ از سایر معصومین نیست، بنابراین مجموعه آموزه های قرآن و عترت را با تأکید بر گفتار و رفتار امام رضا (ع) فرهنگ رضوی به شمار می آوریم. (برگرفته از سروری مجد، علی، عنصر محبت در فرهنگ رضوی، ۱۳۹۳) در ادامه این نوشتار، مواردی از احترام و تکریم انسان و انسانیت، با نمونه آوری از سیره امام رضا (ع)، مورد بررسی قرار می گیرد.

گرامیداشت و حفظ آبروی نیازمندان

گسترش رفاه و بی نیازی افراد جامعه همواره مورد توجه آموزه های اسلامی بوده است، و برطرف نمودن موانع سعادت و آسایش انسان، که فقر و ناکامی از جمله آنهاست، از هدف های اصلی این آموزه ها می باشد. یکی از دلایلِ بی تابی در برابر فقر و نابرابری اجتماعی، از سوی امامان معصوم (ع)، به این جهت است که آن را خرد کننده شخصیت و کرامت انسان می دانند. بر این اساس امام رضا (ع) در برآوردن نیاز دیگران و بخشندگی، بزرگواری را به غایت می رساندند، اما در عین حال کرامتِ انسانی افراد را ارج می نهادند؛ یسع بن حمزه می‏گوید: « در مجلس امام رضا علیه‏السلام مشغول گفت و گو بودیم که مردی بلند قامت داخل شد و گفت: سلام بر تو ای فرزند پیامبر خدا، من مردی از دوستان شما، پدران و نیاکان شماهستم. اکنون از زیارت خانه‏ی خدا باز گشته‏ام و چیزی که بتوانم با آن خود را به خانه برسانم ندارم. مرا به دیارم فرست؛ من دارای نعمت و دولتم و درخور صدقه نیستم، آنچه مرحمت فرمایی، از سوی شما صدقه خواهم داد.
امام از او خواست بنشیند. بعد از پایان جلسه، از وی اجازه گرفت و به خانه رفت. لحظاتی بعد، در را بست؛ دستش را از بالای در بیرون آورد و پرسید: آن مرد خراسانی کجاست؟! مرد پاسخ داد: این جایم.
فرمود: این دویست دینار را بگیر، با آن هزینه‏ی سفرت را تأمین کن؛ به این‏ها تبرک بجوی، از سوی من صدقه مده و بیرون شو. یکی از یاران حضرت پرسید: فدایت شوم به او مهربانی کردی و چهره پنهان ساختی؟! فرمود: چون نیازش را برآوردم، نخواستم خواریِ خواهش را در چهره‏اش ببینم. آیا این حدیث پیامبر را نشنیده‏ای که فرمود: کار نیکی که پنهان انجام شود، برابر هفتاد حج است و افشا کننده‏ی کار بد، خوار و پنهان کننده‏ی آن آمرزیده است» (کافی، ج ۱، ص ۳۵۵، برگرفته از انصاری، علی، امام رضا (ع) در خلق بهترین ها) ایشان در روابط اجتماعی، به عزت و احترام نسبت به برادران دینی اهمیت بسیار می دادند و سفارش می کردند که “هر کس فقیر مسلمانی را ملاقات کند و به گونه ای بر او سلام نماید که با سلام بر ثروتمند فرق داشته باشد در روز قیامت خدا را در حالی ملاقات می کند که بر وی خشمگین است.” (صدوق، عیون الاخبار، ص ۲۱۵، به نقل از حر عاملی، آداب معاشرت از دیدگاه معصومین، ص ۵۸)
امام (ع) در خراسان تمام اموال خود را روز عرفه، میان مردمِ نیازمند تقسیم کرد؛ در این هنگام فضل بن سهل گفت این کار با خسران توأم است. حضرت فرمود بلکه چنین کاری قرین با غنیمت و منفعت است آنچه را که برای دستیابی به پاداش الهی و کرامت انسانی بخشیدی زیان و غرامت تلقی مکن. (بحارالانوار، ج ۹، ص ۱۰۰، برگرفته از زواره قمشه ای، غلامرضا، مدیریت از دیدگاه امام رضا (ع)، ۱۳۸۷) “معمر بن خلاد می گوید هنگامی که امام رضا غذا می‌خوردند، ظرف بزرگی می‌آوردند و نزدیک سفره می‌گذاشتند، آن حضرت به بهترین غذایی که برایش می آوردند می نگریست و از هر خوراکی مقداری را برداشته و در آن ظرف، می نهادند و سپس دستور می‌دادند آن غذا را برای بینوایان ببرند.” و در جایی دیگر نقل می کند که “امام (ع) خانه ای خرید و به یکی از نزدیکان خود دستور داد که به آن خانه منتقل شود، و فرمود خانه فعلی تو تنگ و کوچک است.” (حکیمی، محمدرضا، امام رضا (ع)، برگرفته از آثار، ص ۴۶)

احترام و بزرگداشت کارگزاران و نیروهای انسانی

با توجه به این مطلب که امام (ع) دو سال پایانی عمر خود را در دربار مامون گذراندند، نگریستن به این بخش از سیره ایشان، چگونگی زیست و کیفیت تعاملِ دینداران، در دربار ظالمان، با فرودستان را بیان می نماید؛ آن حضرت، احترام بسیاری برای کارکنان و خدمتگزاران قائل بود، تا جایی که ابراهیم بن عباس می گوید: ” هرگز حضرت  رضا (ع) را ندیدم که در تکلم نمودن به کسی ستم کند و بد بگوید، و ندیدم سخن کسی را قطع کند، بلکه صبر می کرد تا او از سخن گفتن فارغ شود، بعد از آن تکلم می فرمود. و ندیدم کسی حاجت خواهد و مقدور آن بزرگوار باشد و حاجت او را رد کند،… هرگز ندیدم یکی از غلامان خود را دشنام دهد…  و هنگامی که غذا برایشان می آوردند، همه اطرافیان را بر خوان طعام می نشانید، حتی دربان و مهتر را” ( صدوق، عیون الاخبار، ج ۲، ص ۵۲۱ و ۵۲۲)  آن حضرت در برابر توده های مردم و طبقاتی که همواره توسط زمامداران و صاحبان ریاست و مقام، تحقیر می شدند چنین برخوردی داشتند و شخصیت آنها را پاس می داشتند، اما در برخورد با صاحبان ریاست و کسانی که انتظار داشتند تا امام میان آنها و سایر طبقات، تفاوت قائل شود به گونه ای رفتار می کردند که گویا هیچ تفاوتی با دیگران ندارند. (اسلامی پناه، جلوه های عقلانیت و اندیش ورزی در تعالیم رضوی، ص ۱۶۵)
آری این گونه نبود که امام (ع)، از اطرافیان و کارگزاران، وظایفی را بخواهد و آنان را ملزم کند که در این راستا از عمق وجود بکوشند ولی از تکریم، تشویق، احترام و رفاه آنان غافل گردد. عمق توجه امام (ع) به اطرافیان و ملازمان در این روایت آشکار می گردد، یاسر خادم نقل می کند: در روزی که امام رضا (ع) مسموم گردید و در اثر آن به شهادت رسید، پس از اینکه نماز ظهر را گذارد به من گفت ای یاسر! مردم (اهل خانه، کارکنان و خادمان) چیزی خوردند؟ عرض کردم آقای من چه کسی می تواند غذا بخورد با اینکه شما در چنین وضعی به سر می‌برید. در این هنگام بر جای خویش راست نشست و فرمود سفره را حاضر کنید و همگان را بر سر آن فراخواند و کسی را فروگذار نکرد و یکایک را مورد مهر و محبت خویش قرار داد… هنگامی که همه غذا خوردند و متفرّق شدند، امام (ع) بر اثر زهری که مأمون به حضرت داده بود، بیهوش بر زمین قرار گرفت. (عیون الاخبار، ج ۲، ص ۵۹۸)
نمونه های بسیاری از این گونه رفتارها و بزرگداشت نیروهای انسانی در سیره امام (ع) نقل شده است، آن بزرگوار در قلمرو اندیشه، تربیت و فرهنگ، چنین معیارهایی را به بشریت آموخت؛ عبدالله بن صلت روایت می کند که مردی از اهل بلخ می گوید: در مسافرت امام ابوالحسن علی ابن موسی الرضا (ع) به خراسان با او همراه بودم، روزی همگان را بر سر سفره فراخواند، و کارکنان او از سیاه و غیر سیاه آمدند و بر سر سفره نشستند. به او گفتم: فدایت شوم، آیا بهتر نیست که برای اینان سفره ای جداگانه بیندازید؟ فرمود: خاموش! خدای همه یکی است، و مادر یکی و پدر یکی(پس تفاوتی نیست) و پاداش هرکس بسته به اعمال و کردار خود او است. (حکیمی، محمدرضا، امام رضا (ع)، برگرفته از آثار، ص۲۱، و نیز حکیمی، الحیات، ج ۲،ص۳۳۷ )
امام (ع) خطاب به علی بن شعیب می گوید: ای علی بدترین مردم کسی است که از کمک مالی مضایقه کند، به تنهایی غذا بخورد و غلامش را تازیانه بزند. ( ابن شیبه حرانی، تحف العقول، ص ۸۱۳) ایشان با اعتبار دینی، اجتماعی و سیاسی که داشتند، بنا به روایتی که ابن شهر آشوب، نویسنده مشهور شیعه در قرن ششم به نقل از یعقوب بن اسحاق نوبختی روایت کرده به گونه‌ای وارد حمام نیشابور شد که حاضران متوجه نشدند آن حضرت دارای چنان مقامی است؛ ابن شهر آشوب می نویسد امام رضا (ع) وارد حمام شد، یکی از کسانی که حاضر بود و ایشان را نمی شناخت از آن حضرت خواست تا دلاکی او را کرده و به اصطلاح امروز پشت او را کیسه بکشد، حضرت درخواست او را پذیرفت و مشغول کار شد، برخی که امام را می‌شناختند آن مرد را آگاه کردند، او مشغول عذرخواهی شد با این حال امام به او آرامش داده و همچنان به دلاکی  مشغول بود. (جعفریان، رسول، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، ص ۵۷۵) احترام به شخصیت افراد، در رفتارهای این امام بزرگ تا جایی بود که ابوعباد نقل می کند امام رضا (ع) در تابستان بر روی بوریا می نشست و در زمستان بر روی نمد، … فقط هنگامی که نزد مردم می رفت به خاطر ایشان خود را می آراست. (حکیمی، الحیات، ج ۲، ص ۳۵۶)

برخورد مناسب با غیرمسلمانان و پیروان دیگر ادیان

امام رضا (ع) در برخورد با مخالفان نیز از روش هایی شایسته بهره می گرفت که یکی از آن ها، احترام و بزرگداشت افراد بود، از دیدگاه ایشان، برخورد مسلمانان با غیرمسلمانان باید مبتنی بر اخلاق انسانی، احترام و مهرورزی، مدارا و تسامح دینی، آزادی فکر و بیان، مخاطب شناسی و آشنایی با زبان و متون مقدس دیگر ادیان و همزیستی مسالمت آمیز باشد. (ر. ک. گنجور، مهدی، بیدهندی، محمد، امام رضا علیه السلام و الگوی رفتار ارتباطی با پیروان سایر ادیان و مذاهب : مسئله پلورالیسم دینی-هنجاری- در فرهنگ رضوی، ص. ۲۱۵، برگرفته از رحیمی، حمیده، مهرورزی در سیره امام مهربانی ها، امام رضا (ع) )
حتی زمانی که در مقام مناظره و مواجهه علمی و فرهنگی با عالمان و اندیشمندان گروه های مختلف فکری و نمایندگان مکاتب دوران خود قرار می گرفت، با کمال احترام به یکایک پرسش ها، شبهات و مسائل آنان پاسخ می داد.(
در مقام عمل نیز حقوق و اموال پیروان دیگر ادیان را پاس می داشت و از دایره عدالت و انصاف فراتر نمی رفت؛ “یاسر خادم می گوید: نامه ای از نیشابور به مأمون رسید (به این مضمون) که مردی مجوسی هنگام مرگ وصیت کرده است که مال زیادی را از اموال او میان بینوایان و تهیدستان تقسیم کنند، قاضی نیشابور آن را میان نیازمندان مسلمان تقسیم کرده است. مأمون به امام (ع) گفت ای سرور من! در این موضوع چه می گویی؟ امام (ع) فرمود نامه ای به قاضی نیشابور بنویس تا همان مقدار از مالیات های مسلمانان بردارند و به بینوایان زرتشتی بدهند.” ( الحیات، ج ۷، ص ۴۰۸)

پاسداشت حق آزادی برای انسانها

در پرتو آزادی است که انسان می تواند توانایی های ذاتی و اکتسابی خود را به فعلیت رسانده و رشد و شکوفایی خود را تحقق بخشد. شاید بتوان، فقدان آزادی را به عنوان اصلی ترین چالش توسعه فرهنگی دانست. بر اساس آموزه های دین اسلام آزادی یکی از حقوق انسان است که ریشه در خلقت او دارد و لازمه وجودی او می باشد. این دقت و تأکید در سیره آن حضرت، تا جایی است که امام (ع) اجازه نمی دهد یک فرد ذمّی که دینی غیر از اسلام اختیار کرده است آزادی فرزندش را با امور مادی معاوضه کند و اختیارات خدادی و انسانی او سلب گردد. زکریا بن آدم می گوید: از امام (ع) پرسیدم مردی از اهل ذمه (غیر مسلمان ساکن در سرزمینهای اسلامی)  که به فقر و گرسنگی مبتلا شده بود فرزندش را آورد و گفت فرزندم برای تو، او را خوراک بده و برده تو باشد. امام (ع) فرمود: انسان آزاد خریده و فروخته نمی شود و این کار شایسته تو نیست. ( التهذیب، ج ۷، ص ۷۷؛ برگرفته از زواره قمشه ای، غلامرضا، مدیریت از دیدگاه امام رضا (ع))
آن حضرت، از امام علی (ع) نقل کرده است که مسلمانان به پیامبر (ص) گفتند ای فرستاده الهی! اگر کسانی را که در حوزه قدرت تو هستند، در پذیرش اسلام مجبور کنی نفرات ما زیاد تر می گردد و در برابر دشمنان قوی می شویم. پیامبر (ص) فرمود من هیچ گاه با انجام دادن کاری که بدعت است و درباره اش دستوری نرسیده است به دیدار خدای بلند مرتبه نخواهم رفت، من از زورگویان نمی باشم.

رعایت ادب در برخورد با دیگران

رعایت ادب در گفتار و رفتار، از توصیه های مورد تاکید، در فرهنگ اسلام می باشد، و اهانت و تحقیر دیگران ناپسند و مذموم است و حفظ کرامت انسانها مورد سفارش این آموزه ها می باشد. رعایت ادب، در سیره امام رضا (ع) از جایگاه والایی برخوردار است؛ به عنوان نمونه ایشان، در مناظرات خود با دیگران، ادب را در نهایت حد خویش، مراعات می نمود و از سرافکندگی دیگران و ناکامی آن ها در پاسخ دادن به سوالات، اظهار مسرت نمی کرد و بعد از اینکه می دید خصم به زانو درآمده و سکوت کرده یا تقاضا می کند که از دیگری سوال شود، او را تحقیر نمی کرد، مثل آن چه در مورد جاثلیق رخ داد. آن حضرت به ایمان آورندگان روی خوش نشان می داد، و صحنه مناظره را به رخ نمی کشید. همانند آن که در اثنای گفتگو، “عمران” به حقانیت اسلام پی برده، ایمان آورد. ایشان، در پایان مجلس عمران را فراخواند و به هنگام ورود وی محترمانه از او استقبال کرد. سپس به او چند جامه و ده هزار درهم عطا فرمود. (شوبکلایی، مسلم، نگاهی به برخی مناظرات حضرت رضا (ع) با علمای ملل و نحل، ص. ۳۳؛ برگرفته از رحیمی، حمیده، مهرورزی در سیره امام مهربانی ها، امام رضا (ع))
به دوستانشان سفارش می نمودند که “هرگاه خواستی شخص حاضری را نام ببری، کنیه او را بگو و اگر غایب است، نامش را ببر” (تحف العقول، ص ۸۰۵) از ادب ایشان نقل شده است که کلام کسی را قطع نمی کرد تا حرفش تمام شود. (بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۹۰؛ به نقل از محدثی، جواد، اخلاق اسلامی) “درمناظرات مرو در گرماگرم گفتگوی امام با سلیمان مروزی (از متکلمان خراسان)، سلیمان همواره دچار اشتباه می شد و از این شاخه به آن شاخه می پرید و بی ربط می گفت، به گونه ای که حاضران در مجلس از جمله مأمون را نیز به خشم آورد تا اینکه مأمون گفت سلیمان! چقدر اشتباه میکنی؟ این موضوع را کنار بگذار و موضوع دیگری را مطرح کن… در اینجا بود که امام (ع) او را از درشت گویی بازداشت، و از سلیمان خواست که در کمال آرامش به گفتگوی خود ادامه دهد. امام (ع) خطاب به مأمون: او را آزاد بگذار و حرفش را قطع نکن.” (الحیات، ج ۱۱، ص ۹۵۸)
“چکیده ادب برتر امام (ع)را، در گزارش ِابراهیم بن عباس صولی، از کاتبان دربار عباسیان، میتوان به دست آورد. او می نویسد :
هرگز ندیدم در سخن گفتن با کسی درشتی کند.
هرگز ندیدم سخن کسی را پیش از آن که تمام شود، قطع کند.
در برابر هم‏نشین، پاهایش را دراز نمی‏کرد.
در برابر هم‏نشین تکیه نمی‏داد.
ندیدم به بردگان بد بگوید.
هنگام غذا،  همگان حتی غلامان و نگهبانان اصطبل را کنار سفره می نشاند وتا آنان حاضر نمی شدند دست به غذا نمی زد.”  (انصاری، علی، امام رضا (ع) در خلق بهترین ها؛ به نقل از مجموعه آثار نخستین کنگره جهانی امام رضا (ع)، ص ۶۱۶)

منابع :
۱- ابن بابویه قمی، شیخ صدوق ابی جعفر محمدبن علی، عیون اخبارالرضا (ع)، ترجمه آقا نجفی اصفهانی، پیام علمدار، چاپ اول، قم ۱۳۸۷
۲- ارغوانی پیرسلامی، فریبرز، و دهقان، مجتبی، گفتمان حقوق بشر در اسلام، تبیینی از منظر کرامت انسانی، مطالعات حقوق بشر اسلامی، سال هفتم، شماره ۱۵، ۱۳۹۷
۳- اسلامی پناه، مهدی، جلوه های عقلانیت و اندیشه ورزی در تعالیم رضوی، افق اندیشه، چاپ دوم، قم ۱۳۹۰
۴- انصاری، علی، نقش امام رضا (ع) در خلق بهترین ها، سایت ششم، ۴ شهریور ۱۳۹۴
۵-جعفریان، رسول، حیات فکری سیاسی امامان شیعه، نشر علم، چاپ سوم، تهران، ۱۳۹۰
۶-حرّانی، ابومحمد، تحف العقول عن آل الرسول، سخنان چهارده معصوم، آل علی، چاپ هفدهم، قم، ۱۳۹۳
۷-حکیمی، محمدرضا و حکیمی، محمد و حکیمی، علی، الحیات، دلیل ما، چاپ پنجم، قم، ۱۳۸۶
۸-حکیمی، محمدرضا، امام رضا (ع)، برگرفته از آثار، تدوین حیدری، امیرمحمد، دلیل ما، چاپ دوم، ۱۳۹۷
۹- دوپویه، گزاویه، فرهنگ و توسعه، ترجمه فراهانی، فاطمه، و زرین قلم، عبدالحمید، کمیسیون ملی یونسکو در ایران، ۱۳۷۴
۱۰-رحیمی، حمیده، مهرورزی در سیره امام مهربانی ها امام رضا (ع)، سایت ششم، ۲ مرداد ۱۳۹۷
۱۱-رفیعی، ناصر و کردی، عبدالرضا، همدلی و همزبانی از منظر قرآن، عترت و سیره امام رضا (ع)، قدس رضوی، مشهد ۱۳۹۴
۱۲-زواره قمشه ای، غلامرضا، مدیریت از دیدگاه امام رضا (ع)، نشریه پاسدار اسلام، ۱۳۸۷، شماره ۳۱۵ و ۳۱۶
۱۳-سروری مجد، علی، عنصر محبت در فرهنگ رضوی، نشریه فرهنگ رضوی، شماره ۵، بهار ۱۳۹۳
۱۴-عاملی، حر، آداب معاشرت از دیدگاه معصومین، ترجمه محمدعلی فارابی، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ دوم، ۱۳۷۲
۱۵-محدثی، جواد، اخلاق اسلامی، دلیل ما، چاپ اول، قم ۱۳۹۲
۱۶-نورایی، محسن و سلیمانی، حدیثه، کرامت انسان در سیره امام رضا (ع)، سراج منیر، سال چهارم، شماره ۱۲، ۱۳۹۲
۱۷-یوسفی، خاطره، اصفهانی، سید عبدالله، مطالعه تطبیقی کرامت انسان از منظر سیره رضوی و مبانی اومانیسم، فصلنامه علمی_ پژوهشی فرهنگ رضوی، سال ششم، شماره ۲۲، تابستان ۱۳۹۷