عنوان و منبع اصل مقاله: «تعاملات اجتماعی مطلوب برگرفته از نامه امام رضا(ع) به عبدالعظیم حسنی(ع)
سروری مجد، علی، فصلنامه فرهنگ رضوی، زمستان ۱۳۹۵، شماره (علمی-پژوهشی)، ص. ۲۱۱-۲۵۰

چکیده

یکی از موضوعات مهم و کاربردی در زندگی اجتماعی، نوع تعامل و رفتار متقابل میان انسان هاست. قرآن و عترت به عنوان منابع اصیل اسلامی سرشار از آموزه های ارزنده درباره نحوه تعامل انسان ها با یکدیگر است. فرمایش ها و مکاتبات امام رضا (ع) به عنوان امام معصوم (ع)، تکیه گاه محکمی برای شناخت و عمل به این آموزه های الهی است. در این مقاله مؤلفه های اصلی در تعاملات اجتماعی در آموزه های رضوی با تاکید بر نامه حضرت به عبدالعظیم حسنی بررسی می گردد. مولفه های سلام کردن، راستگویی، امانتداری، ترک جدال، احسان، محبت، دیدار با یکدیگر، همدلی و پرهیز از تفرقه.

کلیات

منظور از تعاملات اجتماعی، هرگونه رفتارهای متقابل افراد جامعه است که ناشی از انگیزه های درونی آنهاست و به صورت عادت درآمده باشد.
فرهنگ رضوی، مجموعه آموزه های امام رضا (ع) و پدران معصومش در حکمت نظری و عملی است. این تعالیم، همتای آموزه های قرآن کریم، مبین آیه ها و تجسم عینی و عملی آن است. بنابراین مجموعه آموزه های قرآن و عترت را با تأکید بر گفتار و رفتار امام رضا (ع)، «فرهنگ رضوی» نامیده می شود.
عبدالعظیم حسنی (ع) از نوادگان امام مجتبی (ع) و از اصحاب امام هشتم، نهم و دهم به شمار می رفت و نزد آنان منزلتی رفیع داشت. بر اساس روایت منقول از امام دهم، در زیارت عبدالعظیم ثواب زیارت سیدالشهداء (ع)، امید است.

بخشی از متن نامه امام رضا (ع) به جناب عبدالعظیم(ع)

به دوستانم (شیعیان) سلام برسان و به آنان بگو برای شیطان به سوی خودشان راهی قرار ندهند. آنان را به راستگویی و امانتداری فرمان بده و ایشان را به سکوت و ترک جدال در آنچه که سودمند نیست، امر کن! ایشان را به توجه به هم و دیدار یکدیگر دعوت کن؛ که این امر باعث نزدیک شدن به من است. بر مومنان است که به پراکندگی و تفرقه نسبت به هم نپردازند؛ چرا که من سوگند خورده ام که هر که اینچنین کند و دوستان (شیعیان) مرا به خشم آورد، از خدا می خواهم که او را در دنیا به شدیدترین عذاب دچار کند و در آخرت از زیانکاران باشد…»
۱- گسترش سلام و تحیّت
یکی از دستورات مهم اسلام در تعاملات اجتماعی، سلام کردن مسلمانان به یکدیگر در زمان ملاقات با هم است که موجب ایجاد صمیمیت و محبت انسان ها به یکدیگر است و حاکی از امنیت، آرامش، صلح و صفای آنان در تعامل با یکدیگر است. مسلمانان از نظر اخلاقی موظف هستند که کارها و رابطه ها را با سلام آغاز کنند. پیامبر (ص) فرمود: «اگر کسی قبل از سلام سخن بگوید، جواب او را ندهید.» امام رضا (ع) نامه خویش را با سلام آغاز می کند. بدیهی است سلام کردن مطلوب همراه با خوش رویی و نرم خویی است که یکی از مصادیق حسن خلق است. امام رضا (ع) به نقل از رسول خدا (ص) می فرماید: «چیزی در میزان اعمال سنگین تر از حسن خلق نیست.» سیره پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) چنین بود که به هنگام سلام کردن ملاحظه جایگاه طرف نمی شد و به همه سلام می کردند. امام رضا (ع) فرمود: «در همه امور تقوا داشته باش، اخلاقت را نیکو گردان و با کوچک و بزرگ معاشرتی زیبا داشته باش.»
۲- راستگویی
یکی از مهمترین شاخص های دین مداری در اسلام، راستگویی است. در تعاملات اجتماعی، اگر اعتماد متقابل که راستگویی از بارزترین مصادیق آن است، نباشد، اساس زندگی اجتماعی دچار اختلال و نابسامانی می شود. راستگویی در اسلام آن قدر با اهمیت است که امام رضا (ع) می فرماید: «بر شما باد به رعایت تقوای الهی، ورع، تلاش و کوشش در راه خدا، امانتداری و راستگویی…» حضرت درنامه شریفشان به عبدالعظیم حسنی (ع) بر این امر تأکید می فرماید: «آنان را به راستگویی امر کن.»
در احادیث مشابهی از ایشان نقل شده که فرمود: «ممکن است مؤمن بخیل یا ترسو باشد، اما دروغگو نیست.»
۳- امانتداری
در متون اسلامی، راستگویی در کنار امانتداری قرار دارد و این دو چنان جایگاه رفیعی دارند که از  نماز و روزۀ بسیار مستحبی، برتر است. امام رضا (ع) می فرماید: «به فراوانی نماز، روزه، حج اعمال مستحبی و زمزمه های شبانه مسلمانان نگاه نکنید؛ بلکه به راستگویی و امانتداری شان بنگرید.» حضرت در نامه خویش به عبدالعظیم حسنی (ع) نیز بر این امر تأکید می فرماید: «دوستانم را به امانتداری امر کن.»
۴- سکوت و کنترل زبان
یکی از مهارت های رفتاری در تعاملات اجتماعی، خویشتن داری در سخن و سنجیده گویی است. بسیاری از خیرها و خوبی ها در همین سخان سنجیده و ترک حرف های نابه جا یا مغرضانه است. امام رضا (ع) در این نامه ارزشمند به صراحت به این موضوع مهم امر می فرماید تا جامعه اسلامی را از هرگونه آسیب محتمل از این ناحیه بر حذر دارد: «یا عبدالعظیم ابلغ عنی اولیائی السلام … و مرهم بالسکوت و ترک الجدال…»
۵- ترک جدال
خشونت گرایی و پرخاشگری از علایم خود کم بینی و خودناباوری است. تحقیر و سرزنش دیگران، از دیگر شیوه های پرخاشگری است. زخم زبان، ایجاد لطمه های روحی و استفاده از کلمات رکیک، فحاشی و درگیری فیزیکی نیز از دیگر شیوه های پرخاشگری است.
امام رضا (ع) با صراحت به ترک مخاصمه امر می کند: «از مخاصمه با مردم به شدت بپرهیزید؛ زیرا که خصومت طلبی و پرخاشگری عیب شما را آشکار می نماید و نیز باعث سرزنش می شود.»
ایشان در نامه شریف به عبدالعظیم حسنی (ع) تأکید می فرماید: «آنان را به ترک جدال در امور غیرسودمند، فرمان بده.»
۶- احسان و نیکوکاری
مراد از احسان انجام دادن هرگونه کار نیکویی است که بر اساس عقل و فطرت الهی نیکو دانسته می شود. مفسران، احسان را «رساندن نفع نیکو و شایسته ستایش به دیگری» دانسته اند. بالاترین مرتبه احسان، عبودیت و بندگی خدا، ایمان به پروردگار و عمل صالح است. امام رضا (ع) در نامه خویش می فرماید: «احسان آن است که خدا را بندگی کنی آن چنان که تو را می بیند.»
و «به دوستانم (شیعیان) سلام برسان … و به آنان امر کن توجه به یکدیگر را که این امر باعث نزدیک شدن به من است.»
احسان به مخلوقات الهی، منحصر به نیکی کردن به انسان ها ندارد؛ اما احسان به انسان ها برترین نوع آن است که جنبه عام دارد و محدود به مومنان و موحدان نیست. برترین مرتبه احسان، آن است که به خاطر امتثال فرمان خدا صورت گیرد؛ نه صرف دلسوزی برای خلق.
در احسان به خلق، نوعی خیرخواهی برای دیگران و منافع خود را ندیدن نهفته است و آن ها را بر خود مقدم می دارند، هرچند خودشان بسیار نیازمند باشند. مهمترین مصداق احسان به خلق، احسان به پدر و مادر است که در قرآن پس از پرستش خدا و عدم شرک به او، بر آن تأکید شده است. قابل توجه است که بر اساس روایات، عالی ترین مصداق والدین، پیامبر (ص) و اهل بیت (ع) هستند. که حق حیات معنوی بر بشر دارند و همه خیرها به واسطه آنان بر بشر جاری می شود. یکی دیگر از مصادیق احسان به خلق، احسان همسران به یکدیگر است. احسان به هم نوعان نوع دیگر احسان است. در این میان خویشاوندان به ویژه آنان که در طبقات ارث نزدیکترند، نسبت به دیگران سزاوارترند. سپس یتیمان و آنگاه مسکینان.
قرآن کریم در آیات متعددی به موضوع اخوت انسانی اشاره کرده است. یکی از مراتب احسان، عفو و صفح است. امام رضا (ع) می فرماید: «صفح، عفو بدون عتاب است.» از نظر قرآن اهل ایمان کسانی اند که از صفای باطن برخوردار و از هرگونه کدورت به دورند. بنابراین برای وصول به مقام احسان، ملکه شدن عناصر عفو و صفح در وجود انسان تردیدناپذیر است. کظم غیظ از مواردی است که همراه با عفو و صفح مطرح می شود و به تعبیر قرآن یکی از ویژگی های محسنین است. اگر این فرهنگ در تعاملات اجتماعی محقق شود، دامنه نزاع ها برچیده شده، صلح و آرامش برقرار می گردد.
۷- محبت ورزی
در فرهنگ اسلامی، دین جز محبت نیست. محبوب اصیل در فرهنگ قران و عترت، ذات باری تعالی است که بندگان خالص او، محبتش را در دل می پرورانند و در اوج خواسته هایشان او را طلب می کنند. فرهنگ رضوی که فرهنگ خردورزی است، نیکی و محبت به مردم را سرمایه حیات دنیوی و اخروی می داند. امام رضا (ع) می فرماید: «اوج خردمندی، پس از ایمان به خدا، دوستی با مردم و نیکوکاری نسبت به هر انسان است؛ چه نیکوکار باشد و چه بدکار» این محبت و نیکی به زمان حیات انسان ها محدود نمی شود؛ بلکه به پس از مرگ آن ها نیز تسری می یابد. امام رضا (ع) فرمود: «هیچ مومنی نیست که قبر مومنی را زیارت کند و هفت بار سوره قدر را بخواند مگر ان که خدا او و صاحب قبر را بیامرزد.» آن حضرت در نامه خود به حضرت عبدالعظیم (ع) نیز درباره توجه مومنین به یکدیگر تأکید می فرماید: «ایشان را به توجه به هم (خیرخواهی و احسان به یکدیگر» دعوت کن.»
۸- به دیدار یکدیگر رفتن
به دیدار یکدیگر رفتن یا به تعبیر روایات «مزاوره» آن است که افراد به قصد دیدار یکدیگر مبادرت می کنند؛ نه این که از سر اتفاق، همدیگر را ببینند. بربرین دیدارها، دیدارهای خانوادگی است. مفسران با استناد به آیه اول سوره نساء، صله رحم را واجب می دانند و با استناد به آیاتی دیگر، قطع رحم را مذمت می نمایند. صله رحم، ارتباط خویشاوندی است که همراه با صمیمیت و احسان باشد. در اسلام آن چه مهم است توسعه مهربانی و گره گشایی است و حکمت اصلی صله رحم نیز همین است که یار هم باشیم و در درد و رنج همدیگر شریک شویم. از امام صادق (ع) و امام رضا (ع) نقل شده که چیزی به اندازه صله رحم باعث افزایش عمر نمی شود. از دیگر فواید صله رحم جلب محبت الهی، وسعت رزق و ورود به بهشت است. امام رضا (ع) در حدیثی از رسول خدا (ص) نقل می کند که فرمود: «هر کس یک چیز را برای من ضمانت کند، من چهار چیز را برای او ضمانت می کنم؛ هر کس صله رحم کند، خداوند او را دوست می دارد؛ روزی اش فراوان و به عمرش افزوده و وارد بهشتی که وعده داده شده می شود.» همچنین حضرت به نقل از پیامبر (ص) فرمود که نذر برای معصیت و سوگند برای قطع رحم معتبر نیست.
صله رحم به عنوان نمودی از ارضای نیاز روان شناختی از طریق ایجاد آرامش روانی، کاهش اضطراب و دردهای جسمانی، بر کیفیت زندگی افراد تأثیر می گذارد. امام رضا (ع) در سخن دیگری می فرماید: «به زیارت یکدیگر بروید، به همدیگر محبت ورزید و با هم مصافحه کنید.» که این راهنمایی حضرت هم پاسخ گویی به نیازهای روحی و هم ساماندهی معیشت آنان برای رشد و دستگیری از یکدیگر را به دنبال دارد.
مرحله بعد از صله رحم، دیدار دوستان با یکدیگر است. امام صادق (ع) به داود بن سرحان فرمود: «ای داود به دوستان من سلام برسان. من می گویم رحمت خدا بر بنده ای که با دیگری همنشینی کند و درباره امر ما مذاکره کند. چرا که در این صورت فرشته ای سومین آن دو خواهد بود که برایشان استغفار می کند. پس هر گاه اجتماع کردید به یاد خدا مشغول باشید که این مذاکره شما احیای امر ماست.» امام رضا (ع) از شرکت در جلسات گناه نهی نموده و فرمود: «مومن کسی است که در مجالس گناه و بی حیایی شرکت نکرده از آن اجتناب می ورزد.» از سویی با تعبیری تند از همنشینی با سلاطین جور پرهیز می دهد: «هرگز همنشینی با سلاطین را انتخاب نکن.»
۹- توجه به یکدیگر
پیامبر (ص) انسان ها را همتای هم و در کنار هم بر ساس اصول مشترک انسانی با محور تعلیم و تربیت قرار می دهد و می فرماید: «طبقات مختلف مردم مانند دندانه های شانه اند.» امام رضا (ع) در نامه شریفشان به عبدالعظیم حسنی (ع) می فرماید: «ایشان را به توجه به هم و دیدار یکدیگر دعوت کن که این امر باعث نزدیک شدن به من است.» مجموعه این دستورات حکایت از روح همدلی و همبستگی میان مؤمنان و پرهیز از جدال و کشمکش دارد.
۲- پرهیز از تفرقه
قرآن کریم، تفرقه را موجب سست شدن جامعه و از بین رفتن قدرت مسلمانان می داند. امام رضا (ع) در نامه خویش فرمود: «بر مومنان است که به پراکندگی و تفرقه نسبت به هم نپردازند؛ چرا که من سوگند خورده ام که هر که این چنین کند و دوستان (شیعیان) مرا به خشم آورد، از خدا می خواهم که او را در دنیا به شدیدترین عذاب دچار کند و در آخرت از زیان کاران باشد.»

نتیجه گیری:

از آموزه ها و تعالیم الهی اهل بیت (ع) در می یابیم که اسلام دینی کامل بوده و به ابعاد روحی و جسمی انسان ها توجه کرده است. زیرا دانش امروز گویای آن است که برای رسیدن به جامعه ای سالم که افراد آن از امنیت و سلامت روحی و روانی برخودار باشند، باید تعاملات اجتماعی مطلوبی بین افراد وجود داشته باشد که انسان را به سوی رشد و تکامل راهنمایی کند. نظیر آنچه که در تعالیم قرآن و عترت شاهد آن هستیم که توسط پیشوایان معصوم ارائه شده و از جمله در نامه امام رضا(ع) آمده است. مانند صلۀ رحم و شناخت مراحل آن، صداقت، امانت داری، پرهیز از خشونت و جدال، ادب رفتاری، همدلی و هم‌زبانی ، حسن خلق و خوش رفتاری و رعایت حقوق دیگر افراد جامعه از هر قوم و نژادی ، می باشد که مهم ترین ارکان رفتاری و تربیتی و اصلی ترین شیوه تعامل پسندیده بین انسان ها است و هنگامی که تعاملات اجتماعی بین افراد بر اساس الگوهای صحیح رفتاری صورت گیرد، جامعه از سلامت روانی بالاتری برخوردار می شود. چنین آموزه هایی نشان دهنده این مهم است که اسلام دینی انسان ساز است و کاربست تعالیم آن نویدبخش زندگی بهتری برای بشر خواهد بود.