چکیده:

واقعه غدیر از جنبه ها و ابعاد مختلفی قابل بررسی می باشد؛ غدیر خم نه تنها جایگاه ویژه ای در حوزه مسائل اعتقادی، سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و … داشته است در حوزه فرهنگی نیز از جایگاه و اهمیت بسیاری برخوردار است. در پرتو این رویداد مهم تاریخی نمودهای فرهنگی فراوانی شکل گرفت. در این نوشتار، سعی بر این است تا چند نمونه از ابعاد فرهنگی غدیر مانند نشر و گسترش آموزه های غدیر، گسترش دیگرخواهی، آینده نگری و فرهنگ مهدویت، روشنگری عمومی و دفاع از حق، به طور مختصر مورد بررسی قرار گیرد.        

واژگان کلیدی:غدیر، فرهنگ، آموزه های اسلام

مقدمه:

“فرهنگ سبب پیشرفت مادی و معنوی انسان، کرامت و شرافت، آزادی متعهدانه انسان و عدالت محور بودن ابعاد گوناگون زندگی می گردد. دین مبین اسلام و آموزه های پر محتوای آن ظرفیت عظیمی را برای تامین اهداف و خواسته های فرهنگی مسلمانان فراهم ساخته است.” (مجموعه فرهنگی امام صادق (ع) میبد، روحبخش، مهدیه، جنبه های فرهنگی حج در نگاه معصومین (ع)، ۱۳۹۸) حادثه غدیر آمیخته با پیام ها و آرمان های خاصی بوده است و می توان به فرهنگمند بودن آن باور داشت، فرهنگ غدیر نه تنها جدا و بیگانه از فرهنگ اسلام نیست بلکه تضمین کننده و تداوم بخش اهداف این مکتب می باشد. ضرورت شناساندن فرهنگ غدیر به دیگران ریشه در فرازی از خطبه غدیریه نبوی دارد آنجا که فرمود: فَلیُبَلِّغَ الحاضرُ الغایبَ الی یومِ القیامه؛ از تأکید پیامبر (ص) به ابلاغ «محتوای غدیر»، به خوبی روشن می شود که “فلسفه غدیر، یک فلسفه ابدی است که باید امت اسلامی هیچ گاه از درک محتوای آن غفلت نکنند، و هرکس آگاه گشت به دیگران برساند.” (حکیمی، محمدرضا، سرود جهشها، ص ۹۸)

با توجه به اهمیت بحث های فرهنگی و اهمیت آموزه هایی که سبب پیشرفت و توسعه فرهنگی جامعه می شود در این نوشتار، به بررسی چند نمونه از جنبه های فرهنگی که از محتوای واقعه غدیر خم در روز هجدهم ذیحجه برآمده است و مورد تاکید اسلام و امامان معصوم (ع) می باشد، پرداخته شده است.

نشر و گسترش آموزه های غدیر

از مشخصه های یک فرهنگ پویا، انتشار و گسترش دادن اندیشه و آموزه های آن، در میان دیگران است، یک اندیشه، بینش و فرهنگ، زمانی می تواند در بالا بردن سطح فرهنگ و برتری دادن افکار عمومی، تاثیر داشته باشد، که بتواند انتشار یابد و به دست دیگران برسد. در بینش اسلامی به مکتوب کردن آموزه ها، نشر و گسترش اندیشه و فرهنگ، چه از راه انتشار نوشته ها و کتاب و تالیف، و یا از راه عمل به فرامین آن اندیشه و بینش، و یا هر اقدام دیگری در این راستا سفارش شده است؛ مانند این سخن امام صادق (ع) که “به مفضل بن عمر فرمود علم خویش را بنویس و میان برادرانت انتشار بده، و هنگامی که مرگت فرا رسید کتابهای خود را به ارث برای فرزندانت باقی گذار، زیرا زمانی پرآشوب خواهد آمد که مردم به چیز دیگری جز کتاب نتوانند انس یافت.” (الحیات، ج ۱، ص ۱۰۷)

همچنین این روایت از امام صادق (ع): از یکدیگر دیدار کنید که در این دیدار دلهای شما زنده می شود، از اخبار و احادیث ما یاد کنید… اگر به آنها عمل کنید به آگاهی و رشد می رسید و رستگار می شوید. (همان، ج ۱، ص ۱۰۸)  در روایت دیگری آمده است: “ای داود! از من به دوستانمان سلام برسان و بگو خدا رحمت کند کسی که با دیگری بنشیند و درباره امر ما (مکتب ما) گفتگو کند… بی گمان در گردهمایی ها و گفتگوی شما مرام ما زنده می شود.” (همان، ج ۸، ص۶۶۰)

نشر و گسترش فرهنگ غدیر، از همان روز هجدهم ذیحجه و با سفارش پیامبر اسلام (ص) که تاکید داشتند حاضران این پیام را به غایبان برسانند، آغاز شد؛ “کاروان همسفر پیامبر پس از اقامت سه روزه از بیابان غدیر حرکت کرد و مردم را به وطنهای خود باز رسانید. مردم در انجمن ها و محافل، حدیث غدیر را بازگو کردند و به کوچک و بزرگ، قبایل و طوایف رساندند.” (جمعی از دبیران، حساس ترین فراز تاریخ، ص ۱۵۸) 

“هر مسلمانی که تاکنون من عامل رشد و هدایت او بودم، پس از این، علی(ع) عامل رشد و هدایت اوست” این گفته تاریخی، جمله اصلی حدیث غدیر است که بسیاری از اصحاب پیامبر آن را نقل نمودند و با وجود موانع بسیار و تهدیدهای فراوان، طرفداران غدیر از گفت و شنود درباره آن خودداری نکردند، بلکه نقل آن را نور و حکمت می دانستند؛ و مسلمین دور از مدینه، افرادی برای شنیدن و آموختن حدیث غدیر بدان شهر اعزام می کردند، تا آن را از اصحاب بشنوند و فرا گیرند و برای مردم باز گویند.

اصحاب و خاندان پیامبر (ص) صحنه غدیر را همراه سایر مناقب علی (ع) برای مردم بازگو می کردند. تابعان نیز بر این منوال، در نشر آثار غدیر و ذکر حقایق آن اهتمامی بسیار داشتند. پیشینیان تنها به نقل حدیث اکتفا نمی کردند بلکه با تمام نیرو و امکانات خود در حفظ مبانی غدیر می کوشیدند. پس از دوره تابعان وظیفه ضبط و تعلیم روایات غدیر به عهده محدثان و دانشمندان قرون اسلامی نهاده شد و آنان در گردآوردن اسناد و ماخذ غدیر بسیار دقیق بودند. و به همین جهت بود که دانشمندان بسیاری آن را از مسلم ترین وقایع تاریخ اسلام می دانند؛ “ضیاء الدین مقبلی(م- ۱۱۰۸) می گوید: اگر حدیث غدیر مسلم نباشد، هیچ امر مسلمی در اسلام وجود ندارد.“ (حکیمی، محمدرضا، حماسه غدیر، ص ۳۴)

 عالمان دینی، در سرتاسر اعصار و قرون اهمیت غدیر و مبانی تشیع را منعکس کردند، فروغ تربیت را برای نسلها باز گفتند و در فرصتهای مناسب افکار را به این واقعه و اهمیتی که از نظر دینی و اجتماعی دارد توجه دادند. امواج پردامنه غدیر در امتداد زمان، به صورت روایت و حدیث و با گسترش حیرت زا در کتب اسلامی منعکس گشت. غدیر میثاقی بود میان صاحبان باور و عقیده به خدا و رسول (ص) که وفاداری به آن شاهدی بر صدق ایمان بوده است و این عهد و پیمان هنوز هم وفا می طلبد و دستان بیعت گر را به صدق فرا می خواند. در عصر کنونی نیز بسیاری از نویسندگان و عالمان دینی به تبیین مسئله غدیر پرداختند.       

تاریخ تا به امروز شاهد همت و تلاش مؤمنان حقیقی در گسترش پیام غدیر بوده است، امواج پر دامنه غدیر در امتداد زمان به صورت روایت و حدیث و با گسترش حیرت انگیز، در کتب اسلامی منعکس گشته است.

عید غدیر روز گسترش فرهنگ انفاق و دیگرخواهی

رفع نیاز دیگران و یاری رساندن به همنوعان خود، از آموزه های انسان ساز مکتب اسلام و از سنت های پسندیده است که ائمه (ع) آن را از طواف کعبه برتر می دانند، دعوت به این عمل، در روز عید غدیر مورد سفارش و تاکید بیشتری واقع شده است و امامان معصوم (ع) در این روز بزرگ، انسان ها را به این سنت پسندیده سفارش می نمودند که دو نمونه از این آموزه ها در ادامه آورده می شود؛ “در زمان حاکمیت امام علی (ع) در خطبه ای که روز عید غدیر هم زمان با روز جمعه و با حضور بسیاری از مسلمانان خوانده شد، امام (ع) در قسمت های پایانی این خطبه فرمود: رحمت خدا بر شما!  بعد از این اجتماع بزرگ، این روز را عید بگیرید و نعمت را بر افراد خانواده و خویشاوندانتان گسترش دهید و نیکی و بخشش پیشه کنید. به یکدیگر نیکی کنید تا خداوند به شما الفت و مهربانی بیشتری عنایت کند. کمک های مالی به دیگران در امروز به اموالتان برکت می بخشد و بر عمرتان می افزاید، در این روز به دیدار فقرا و ضعیفانی که چشم به کمک شما دارند بروید.” (بحارالانوار، ج ۹۵، صص ۱۱۲- ۱۱۸، برگرفته از زمانی، احمد، غدیر در سیره اهل بیت (ع)،۱۳۷۶)

 انسان تربیت یافته مکتب غدیر، نهایت تلاش و کوشش خود را در جهت رفع نیاز دیگر انسانها دارد؛ با علم و اندیشه و بینشی که دارد آنها را یاری می رساند و از سوی دیگر، بذل و بخشش مال و ثروت در راه خدا را از یاد نمی برد؛ “احمدبن ابی نصر بزنطی نقل می کند که در منزل امام رضا (ع) نشسته بودم جمع بسیاری نیز در منزل حضرت گرد آمده بودند که گفتگو درباره غدیر آغاز شد؛ بعضی از افراد وجود روز غدیر را در صدر اسلام منکر شدند و بعضی آن را از شعایر اسلامی می دانستند در این هنگام، امام (ع) فرمود، پدرم از جدم جعفربن محمد چنین نقل می کرد: آسمانیان روز غدیر را بهتر از زمینیان می شناسند… ای فرزند ابونصر، خداوند یک درهم انفاق در این روز را هزار برابر پاداش خواهد داد، روز غدیر، به برادران دینیِ خود برتری و فضیلت ده، و مردان و زنان با ایمان را خوشحال و مسرور نما.” ( بحارالانوار، ج ۹۴، ص ۹- ۱۸؛ تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۲۴، ح ۹؛ برگرفته از مجموعه فرهنگی امام صادق (ع) میبد، روحبخش، مهدیه، عید غدیر بستر گسترش دگرخواهی است، ۱۳۹۹)

 اطعام دادن به برادران دینی که از مصادیق احسان و نیکوکاری است و از دستورات مورد سفارش اسلام می باشد، در آیات قرآن و روایات معصومین (ع) مورد توجه بسیار واقع شده است؛ به ویژه نسبت به افرادی که نمی توانند معاش خود را تامین کنند و به غذای سالم و مطلوبی دست یابند. قرآن کریم، در برخی موارد اطعام نیازمندان را بر دیگر افراد جامعه واجب می داند از جمله در مراسم حج _( آیات ۲۷ و ۲۸، حج)_ ، همچنین در موارد بسیاری با توصیف نیکوکاران، مسلمانان را به اطعام دادن تشویق می نماید _در سوره انسان در شان اهل بیت (ع) و از صفات خوب آنها اطعام نیازمندان، ذکر شده است “و یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا  (انسان، ۸) و انسان هایی که این امر مهم را فراموش کرده اند، مورد سرزنش و عتاب قرار می دهد _” و چرا یکدیگر را بر طعام مستمندان تشویق نمی کنید.”(فجر، ۱۸) _

“از اعمالی که به انجام آن در روز عید غدیر سفارش بسیار شده است اطعام و میهمانی دادن و همچنین افطاری دادن به روزه داران است؛ “در خطبه معروف علی (ع) در روز عید غدیر، امام (ع) بیان می دارد که هر کس در این عید بزرگ، افطار دهد مؤمن روزه دار را مثل آن است که صد هزار پیغمبر و صدیق و شهید را افطار داده باشد، پس چگونه خواهد بود در فضیلت حال کسی که جمعی از مؤمنین را کفایت کند و من ضامنم نزد خدا که از کفر و فقر آسوده گردد.” (قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، ص ۴۹۰)  همچنین نقل است که امام حسن (ع) روز عید غدیر در کوفه، مهمانی بزرگی برپا می داشتند و امام علی (ع) با فرزندان و گروهی از پیروانشان بعد از نماز ظهر به منزل امام حسن (ع) می رفتند و پس از اتمام میهمانی امام حسن (ع) هدایایی به مردم می دادند.“ (برگرفته از روحبخش، مهدیه، عید غدیر بستر گسترش دگرخواهی است، ۱۳۹۹) 

در فرهنگ اسلامی، ایجاد اخوت و برادری میان انسان ها مورد سفارش واقع شده است؛ پیوندی که میان دو مسلمان بسته می شود تا با یکدیگر برادر باشند. معروف ترین عقد اخوت مربوط به زمانی است که “پیامبر بین مهاجرین و انصار پیمان بست و علی (ع) را با خود برادر دانست – این پیمان در بسیاری از منابع معتبر نقل شده است تا جایی که منابع اهل سنت نیز این واقعه را آورده اند و علامه امینی در کتاب الغدیر به پنجاه مورد از آنها اشاره کرده است.- در حقیقت پیمانی که پیامبر (ص) بین مهاجرین و انصار بست، بین دو نژاد و دو طبقه غیر متجانس و  بین فقیر فاقد هیچ چیزی که از مکه آمده بود با کسی که صاحب خانه و همه چیز است، بسته شد و این بدان معناست که این برادری تنها در مرحله تعارف و تشریفات ظاهری و مثل احزاب امروز و افراد همکار حزبی امروز نبود و از مرحله برادری و برابری هم تجاوز کرد و به مرحله ایثار رسید تا جایی که  آیه ” و یؤثرون علی انفسهم و لو کان بهم خصاصه” در شان آنها نازل شد.”(مطهری، مرتضی، یادداشت های استاد مطهری، ج، ۱۳، ص ۱۳۶-۱۳۷؛ برگرفته از مجموعه فرهنگی امام صادق (ع) میبد، کارگر، نجما، بررسی ابعاد اخلاقی غدیر، ۱۳۹۸)

“از دستورات مورد تأکید و سفارش شده در روز عید غدیر، بستن عقد اخوت میان دو مسلمان است.” (قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان،ص ۴۹۱) و افراد، طبق این سنت پسندیده، پیمان برادری می بندند تا یکدیگر را در مواقع دعا فراموش نکنند و در خوبی ها هر یک، دیگری را بر خود مقدم بدارد و… پیوندی که سبب می شود قلبهایشان به یکدیگر نزدیک گشته و نسبت به هم محبت و رأفت بیشتری پیدا کنند، از خودخواهی و تنها به خود اندیشیدن بیرون آمده و به دگرخواهی برسند.  

آینده نگری و ترویج فرهنگ مهدویت

یکی از محورهای مهم در خطبه غدیریه، طرح مسئله امامت امام زمان (عج) در آینده تاریخ اسلام است و در بخش های مختلف این خطبه از این موضوع مهم در جهان اسلام سخن به میان آمده است، پیامبر (ص) پس از معرفی علی (ع) به عنوان شلیسته ترین فرد، برای جانشینی خود، و معرفی امامان از نسل علی (ع)  تا امامت مهدی (ع) را برشمرده و در فرازهایی از این خطبه مهم به بیان ویژگی های حضرت مهدی پرداخته است، مانند اینکه: مهدی خاتم امامان، گستراننده دین اسلام در جهان، وارث علوم و … است. آن حضرت در این خطبه خط سیر جامعه اسلامی را نشان داده و آینده ای روشن را برای همگان بیان می نماید.”بدانید آخرین امامان از ما مهدی قائم است او پشتیبان دین و انتقام گیرنده از ظالمین است” (مجلسی،محمدباقر، بحارالانوار، ج ۳۷، ص ۲۱۳؛ برگرفته از مجموعه مقالات کنگره  بین المللی غدیر و انسجام اسلامی، ص ۴۳۴) 

سخن از مهدی (عج) در آن روزگار، و برای آن مردمی که قبول ولایت علی (ع) برایشان سنگین بود بیانگر آینده نگری اسلام و برنامه بلند مدت دین الهی برای مسلمانان است. در خطبه غدیر به اینکه امامت اتصال دارد و منقطع نخواهد شد تا به دست خاتم و آخرین امام که حضرت مهدی است برسد، اشاره شده است. (برگرفته از انصاری، محمدباقر، اسرار غدیر، ص ۲۱۰) و تاکیدی است بر این مطلب که اگر چه حق اهل بیت و شیعیان توسط ظالمان پایمال میشود ولی با ظهور مهدی (عج) همه جهان به صلح، امنیت و عدالت خواهد رسید. در واقع “آنچه از پیامبر (ص) درباره مهدی و خروج موعود روایت شده است و خاطره ای را که مسلمانان درباره آینده جهان و اجرای عدالت و حق، در سراسر جهان، دارند همان تأسیس “مدینه غدیر” است که همواره و هر روز وظیفه مسلمانان راستین و معتقدان است که در تشکیل دادن آن، بکوشند.” ( حکیمی، حماسه غدیر، ص ۷۸)

روشنگری عمومی و دفاع از حق

روز غدیر برای سعادت ابدی انسان و آزادی واقعی بشر و حکومت دادگری و فضایل بود. “اگر به محتوای غدیر عمل می شد، و مسیر این هدایت بزرگ انحراف نمی یافت و در جلوی این پرتو عدالت و تربیت، ابرهای تیره قرار نمی گرفت و مانند علی (ع) زمام رهبری و سرپرستی اجتماع اسلامی را در دست می گرفت، اصلاح یکسره جهان عملی می گشت. و طولی نمی کشید که بانگ عدالت در خاور و باختر طنین انداز می شد و دین به معنای واقعی در اعماق اجتماعات گسترش می یافت و قرآن کریم با مبینی چون نهج البلاغه به کار بسته می شد؛ آنگاه فرشته عدالت بال می گشود و در جهان از این همه ظلم ها و بدبختی ها، جهالت ها و جنایت ها و این سپری شدن عمر انسان بدون تربیت صحیح اثری نبود.” (حساسترین فراز تاریخ یا داستان غدیر، ص. ۹۵؛ برگرفته از گروه پژوهش های دینی یک، غدیر در نگاه علامه حکیمی، ۱۳۹۶)

پس از رحلت پیامبر (ص) در حالی که علی (ع) و آل هاشم، به مراسم تدفین بدن رسول خدا (ص) مشغول بودند و از سوی دیگر کسی در خلافت و امامت علی (ع) جای تردید نداشت؛  جریان سقیفه در جامعه شکل گرفت و افکار ضد غدیر را انتشار داد. از همان ابتدای بروز این حادثه تلخ، اصحاب بزرگ پیامبر مانند حباب بن منذر، سعد بن عباده، زبیر ، مقداد و… به مخالفت با این جریات پرداختند. (ر.ک. حساس ترین فراز تاریخ، ص ۱۶۰)

در حقیقت، “تأکید بر مسئله غدیر چیزی نیست جز تأکید بر احقاق حق و نشر عدالت و مبارزه با ستم و جهل.“ (حکیمی، بعثت، غدیر، عاشورا، ص. ۳۵) خود امام علی (ع) در موارد بسیاری به دفاع از این حق، پرداختند؛ به عنوان نمونه می توان به خطبه آن حضرت در کوفه اشاره نمود که در آن سخنرانی پس از ستایش آفریدگار هستی، “فرمود: من شما را سوگند می دهم هر کس در غدیر حاضر بوده بایستد. تنها کسانی بایستند که به گوش خود شنیدند و فراگرفتند… از میان مخاطبان حاضر در جلسه سی نفر از بزرگان اصحاب به پا خاستند و به شنیدن حدیث غدیر گواهی دادند.” ( الغدیر، ج ۱، ص ۱۸۵؛ برگرفته از حساس ترین فراز تاریخ، ص ۱۶۶)

از آنجا که فرهنگ دفاع از حق و پرهیز از ستم کردن و ستم پذیرفتن در سیره امامان معصوم (ع) خصلتی برجسته است؛ و دفاع از غدیر، دفاع از حقیقت و اصل دین اسلام است چرا  که “محتوای غدیر، یعنی اسلام و عمل به اسلام و بقای اسلام و تثبیت آن در داخل قلمرو اسلامی، و نشر و تبلیغ صحیح آن – نظرا و عملا- در خارج و دورترین نقاط گیتی” (حکیمی، محمدرضا، حماسه غدیر، ص ۳۷) در سلوک اجتماعی این بزرگواران نمونه های بسیاری از تلاش برای احقاق این حق، جلوگیری از انحراف جامعه از جاده حقیقت و افتادن در سراشیبی هلاک،  به چشم می خورد. پس از رحلت پیامبر (ص)، فاطمه (س) نیز به دفاع از همسرش، امیرمومنان (ع)، در برابر تضییع حقوق ایشان برخاست. در آغازین روزهای پس از سقیفه نیز، با ایراد خطبه هایی، تمام تلاش خویش را برای بیان این حقیقت و یادآوری سفارش های پیامبر (ص) در مورد حقوق اهل بیت به کار بست. (دانشنامه فاطمی، ج. ۲، ص. ۲۱۷-۲۱۸؛ برگرفته از رحیمی، حمیده، بررسی پنج شاخص فرهنگی- اجتماعی عدالت اجتماعی در سیره فاطمی، ۱۳۹۹)

حضرت فاطمه (س) فعالانه به دفاع از وصی رسول خدا (ص) و افشاگری بر ضد حکومت می پرداخت. بنا بر گزارشی،  در منابع شیعه و اهل سنت، فاطمه (س) به همراه علی و فرزندانش، شبانه به خانه برخی از صحابه و سابقین در اسلام می رفت و آنان را به حمایت از امام علی و احقاق حق او دعوت می کرد، زمانی که علی (ع) را به مسجد بردند، حضرت فاطمه (س) در آنجا حاضر شد و تهدید به نفرین کرد و قاطعانه از حق همسرش دفاع کرد. (همان، ج. ۱، ص. ۱۵۸-۱۵۹)  

به همین ترتیب در سیره و گفتار همه امامان بعد از علی (ع) نیز از واقعه غدیر دفاع نموده اند  و به روشنگری و آگاهی بخشیدن در این راستا اهمیت بسیار داده اند، نمونه های بسیاری از این روشنگری ها از سوی اصحاب پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) و به پیروی از ایشان، عالمان و نویسندگان متعهد، در طول تاریخ آورده شده است. (ر. ک . انصاری، محمدباقر، اسرار غدیر، ص ۲۵۹- ۳۱۰) 

منابع:

• انصاری، محمدباقر، اسرار غدیر، گزارش تحلیلی از واقعه غدیر خم، انتشارات تک، چاپ یازدهم، تهران، ۱۳۸۷
• جمعی از دبیران، حساس ترین فراز تاریخ، داستان غدیر، نشر آفاق، چاپ پانزدهم، تهران ۱۳۷۶
• حکیمی محمدرضا، حکیمی محمد، حکیمی علی، الحیات، ترجمه: احمد آرام، چاپ دوازدهم، دلیل ما، قم ۱۳۹۵
• حکیمی، محمدرضا، بعثت، غدیر، عاشورا، مهدی، دلیل ما، چاپ بیستم، قم ۱۳۹۰
•  حکیمی، محمدرضا، سرود جهشها، چاپ چهاردهم، دلیل ما، قم ۱۳۸۹
• حکیمی، محمدرضا، حماسه غدیر، دلیل ما، چاپ بیست و ششم، قم ۱۳۸۹
• دبیرخانه کنگره بین المللی غدیر و انسجام اسلامی، مجموعه مقالات کنگره بین المللی غدیر و انسجام اسلامی، چاپ نخست، مازندران، ۱۳۸۶
• رشاد، علی اکبر و دیگران، دانشنامه فاطمی، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، تهران ۱۳۹۳
• قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، ترجمه: الهی قمشه ای، انتشارات آیین دانش، قم ۱۳۸۷
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، انتشارات صدرا، چاپ هشتم، قم ۱۳۷۲
• ملک محمدی، حسن، هزار و یک نکته درباره غدیر و فضایل امیرالمؤمنین علی (ع)، انتشارات حرم، قم ۱۳۸۶
• -زمانی، احمد، غدیر در سیره اهل بیت (ع)، فرهنگ کوثر، شماره ۲، ۱۳۷۶ مجموعه فرهگی امام صادق (ع) میبد،گروه پژوهش های دینی یک، غدیر در نگاه علامه حکیمی، شهریور ۱۳۹۶
• سایت ششم، مجموعه فرهنگی امام صادق (ع) میبد، رحیمی، حمیده، بررسی پنج شاخص فرهنگی – اجتماعی عدالت اجتماعی در سیره فاطمی، دی ماه ۱۳۹۹     
• سایت ششم،مجموعه فرهنگی امام صادق (ع) میبد، روحبخش، مهدیه، جنبه های فرهنگی حج در نگاه معصومین (ع)، شهریور ۱۳۹۸
• سایت ششم،مجموعه فرهنگی امام صادق (ع) میبد، روحبخش، مهدیه، عید غدیر بستر گسترش دگرخواهی است، مرداد۱۳۹۹
• سایت ششم، مجموعه فرهنگی امام صادق (ع) میبد، کارگر، نجما، بررسی ابعاد اخلاقی غدیر، شهریور ۱۳۹۸
• سایت ششم، مجموعه فرهنگی امام صادق (ع) میبد، گروه پژوهش های دینی یک، غدیر در نگاه علامه حکیمی، شهریور ۱۳۹۶
• ensani. Ir