چکیده

در روزگار غیبت امام دوازدهم (عج) و بر اساس سنت استوار مذهب، شیعیان و معتقدان آن حضرت، انتظار روزی را دارند که ایشان از پرده غیبت به در آید و رسالت الهی خویش را بر عهده گیرد. اما در عصر غیبت، منتظران حضرت مهدی(عج) باید وظایف و مسئولیت هایشان رابشناسند. یکی از مهمترین وظایف و مسئولیت ها در ایام غیبت، آراستگی منتظران به گوهر اخلاق است. در این زمینه، کتاب «خورشید مغرب» یکی از آثار مهم و برجسته «علامه محمدرضا حکیمی(ره)» است؛ کتابی جامع درباره مباحث مختلف مهدویت. مؤلف فقید در این کتاب ارزشمند، مفهوم متعالی و مسئولیت ساز «انتظار» را در زمان غیبت شرح و بررسی کرده است. از دیدگاه ایشان، انسان منتظر باید پایبند به داشتن رفتارهای اخلاقی و صالح باشد. در این مقاله به بررسی ویژگی های انسان منتظر از منظر علامه حکیمی (طاب ثراه) پرداخته می شود. صالح بودن، پارسایی، دینداری، عدالتخواهی، تقید مداری از مهم ترین ویژگی ها انسان منتظر در کتاب خورشید مغرب است. 

کلید واژگان: علامه حکیمی، انتظار، اخلاق منتظران، خورشید مغرب

مقدمه

 اصول اخلاقی از جمله مباحثی است که اسلام بر به کارگیری آن در جامعه تأکید دارد؛ به طوری که رسول خدا (ص) هدف از رسالت خویش را به کمال رساندن مکارم اخلاقی معرفی می کند: «اِنمّا بُعثتُ لِاُتمّمَ مکارمَ الاَخلاق». این کلام مهم پیامبر (ص) نشان دهنده اهمیت اخلاق در دین اسلام و تعمیم آن در همه شئون زندگی است. در دوران غیبت امام عصر (ع) و دوره انتظار نیز آداب اخلاقی برای منتظران آن حضرت ترسیم شده است که آشنایی و انجام آن ها راه نجات و رمز عبور از این بحران و فقدان می باشد. نباید تصور کرد که جامعه مطلوب اخلاق گرا در زمان غیبت به صورت اتفاقی محقق می شود؛ بلکه این امر نیازمند اراده الهی و تلاش انسان منتظر است. شخص منتظر، بهترین وضعیت را زمان ظهور امام عصر (عج) می داند و پیوسته در صدد اقداماتی برای تحقق آن وضعیت است و یکی از بهترین آن اقدامات آراسته شدن به زینت اخلاق است. فرد منتظر باید نابسامانی ها و بحران های اخلاقی زمان غیبت را بشناسد و خواستار تغییرات اخلاقی چشمگیر در این شرایط باشد و برای رهایی از این نابسامانی ها بکوشد و با آراسته شدن به رفتارهای اخلاقی؛ در دسته منتظران واقعی آن حضرت قرار گیرد.

 اخلاق انتظار در واقع پاسخی است به نابسامانی های اخلاقی جامعه که در نتیجه انسان منتظر را به مقصود نهایی خویش، یعنی فراهم ساختن بستر مناسب برای ظهور منجی آماده می کند. اکنون پرسش اساسی این است انسان منتظر باید بداند که «انتظار» چیست؟ و برای چیست؟ او منتظر کیست؟ و ظهور مقدمه چه اموری است؟ منتظر واقعی کیست؟ و اخلاق انسان منتظر چگونه باید باشد؟ «علامه محمدرضا حکیمی» (طاب ثراه) در کتاب «خورشید مغرب» پیشگام در یادآوری و تأکید بر برخی از مهم ترین اخلاقیات برای منتظران امام عصر (عج) است. 

انتظار

انتظار از حیث لغوی به چشم داشت در مورد یک حقیقت معنا می شود. در اصطلاح فرهنگ شیعه، در قالب رهایی جامعه بشری از استضعاف فرهنگی، اعتقادی و اقتصادی معنا می یابد و موقعیت و شرایط حال و آینده فرد و جامعه منتظر را به هم پیوند می دهد. در این تصویر، انتظار بیانگر حالت آگاهانه، ارادی و نفسانی کسی است که نسبت به ناخوشایندی ها و نابسامانی های وضعیت موجود، یعنی استضعاف های جامعه بشری از حیث باورهای اعتقادی، اخلاقی و فرهنگی معترض است و با امید به تحقق وضعیتی مطلوب، برای ایجاد وضع بهتر تلاش می کند. (محمدی منفرد، بهروز، راهبرد اخلاق انتظار، ص ۱۲-۱۳)

 اخلاق انتظار

علامه حکیمی (طاب ثراه) در «خورشید مغرب» بخشی را به «بعد اخلاق اسلامی» اختصاص داده است و در این جا اوصاف انسان منتظر را اینگونه بیان می کند که: «معلوم است که این بعد نیز، باید در جامعه منتظر، حضور محسوس داشته باشد. جامعه منتظر، باید، جامعه اسلامی باشد. و بزرگترین وجه تمایز جامعه اسلامی، از دیگر جامعه ها، همان اخلاق نورانی اسلام است. انسان منتظر باید دارای اخلاق اسلامی باشد، و جامعه منتظر باید مظهر اخلاق اسلامی باشد. امام جعفر صادق (ع)، در حدیثی که بخشی از آن ذکر شد، می فرماید: هر کس خوش دارد در شمار اصحاب قائم باشد، باید در عصر انتظار، مظهر اخلاق نیک اسلامی باشد. چنین کسی اگر پیش از قیام قائم درگذرد، پاداش او مانند کسانی باشد که قائم را درک کنند و به حضور او برسند. پس (در دینداری و تخلّق به اخلاق اسلامی) بکوشید، بکوشید و در حال انتظار ظهور حق به سر برید… و اینکه اینهمه تأکید شده است که شیعه باید «زین» امامان خود باشد نه «شین» آنان، رعایت آن، در عصر انتظار، به صورتی مؤکدتر لازم است. شیعه باید با انسانیت و اخلاق محمدی، و صفات علوی، و فضائل جعفری، همواره، مایه زینت و آبروی ائمه طاهرین باشد، نه مایه ننگ آنان. و این رعایت، در دوران غیبت امام –به احترام امام- واجب تر است.» (حکیمی، محمدرضا، خورشید مغرب، ص ۳۴۵-۳۵۰)

صالح بودن انسان منتظر

پررنگ ترین و مهم ترین سخنی که علامه حکیمی (طاب ثراه) در مورد اخلاق انتظار در کتاب «خورشید مغرب» آورده، این جمله است که: «خلقی که در انتظار ظهور مصلح به سر می برد باید خود صالح باشد». جمله ای عمیق و راهگشا، که طی سالیان انقلاب و توسط نویسندگان و گویندگان متعددی به کار گرفته شد. علامه(طاب ثراه) همچنین بخشی را با همین عنوان در کتاب  «خورشید مغرب» آورده است و در ذیل آن اذعان می دارد: « مگر قرآن کریم به صراحت، نمی گوید: ان الارض یرثها عبادی الصالحون. حکومت زمین سرانجام به دست بندگان صالح ما خواهد افتاد؟ این بندگان صالح چه کسانیند؟ اینان از زمین می رویند؟ یا از آسمان می بارند؟ نه، هیچکدام، بلکه اینان شیعه مهدی اند. شیعه مهدی همان شیعه آل محمد «ص» است، همان قومی که منتظر ظهور مهدی اند، همان منتظران، همانان که پیش از قیام مهدی نیز، اقتدا به مهدی می کنند. و آیا اقتدای به مهدی جز داشتن صلاح و عمل صالح است؟ و آیا خلقی که اقتدای به مهدی «ع» کند جز «خلق صالح» تواند بود، پس «خلقی که در انتظار ظهور مصلح به سر می برد، باید خود صالح باشد.» (همان، ص ۴۳۰ -۴۳۱) 

ایشان در ادامۀ همین بخش می نویسد که؛ انتظار تعهد بزرگ و تکلیف عظیمی است و انتظار، خودسازی و آمادگی می طلبد و کسانی که مؤمن به خدا و غیب هستند و خود را اهل دین و شیعه آن امام همام می دانند و امام غایبِ ناظر بر کردارها را باور دارند و شب و روز چشم براهند تا آن امام برسد و جهان را از ظلم و فساد و تباهی برهاند و به صلاح باز آورد، این چنین قومی نباید خود منحرف و غرق در فساد و تجاوز و ستم به یکدیگر باشند، نباید غافل و بیخبر باشند، اگر باشند خلاف منطق انتظار مصلح است. بلکه چنین قومی باید خود صالح باشند و طبق رضای آن امام عمل کنند، و چون مصلح ظاهر شود بتوانند در کنار او قرار گیرند و از یاوران پرهیزگار و امین او باشند و با کمک او اصلاح را در جهان بگسترانند. (همان، ۴۳۱-۴۳۳)

دینداری انسان منتظر

از دیگر ویژگی های انسان منتظر از نظر علامه حکیمی دینداری و دیانت پیشگی است. علامه معتقد است: «انسان منتظر در دوران غیبت باید با مواظبت بیشتر به امر دین خود و دینداری و صحت اعمال خود بپردازد و از هرگونه سستی، انحراف و فتور دوری گزیند. و اگر ابتلایی یافت بزودی بازگردد و در خط صحیح قرار گیرد و به امام توسل جوید. امام صادق (ع) می فرماید: برای صاحب الامر غیبتی طولانی است. در این دوران هر کسی باید تقوی پیشه سازد و چنگ در دین خود زند.» (همان، ص ۳۴۵-۳۴۶)

پارسایی انسان منتظر

در نگرش علامه(ره) انسان منتظر علاوه بر دینداری و داشتن تقوی باید پارسا نیز باشد و «خود را چنان که آن پیشوا دوست دارد، بسازد و بدارد، و به او و یاران او شباهت به هم رساند، تا –به لطف خدا- در شمار آنان به حساب آید. امام صادق (ع) می فرماید: هر کس خوش دارد در شمار اصحاب قائم باشد، باید چشم به راه باشد و پارسایی پیش گیرد و کردار با ورع داشته باشد. در حدیثی دیگر امام محمد باقر (ع) می فرماید: تقوی پیشه سازید و بار سنگین انتظار را، به کمک ورع و پارسایی به منزل رسانید و با کوشش بسیار در عبادت و اطاعت خدا.» (همان، ص ۳۴۶)

احسان و عدالت خواهی انسان منتظر

مسئله دیگری که انسان منتظر باید برای آن اهمیت قائل باشد و در راه رسیدن به آن بکوشد؛ عدل و احسان است. علامه در این باره می نویسد:« یکی از شعارهای سرلوحه ای در قرآن کریم، این شعار سترگ است: اِنَّ اللهَ یَأمرُ بِالعدلِ و الاِحسان. خداوند به اقامه عدل و اشاعه احسان امر می کند. سخن از عدالت و دادگری، در اسلام و قرآن، اصلی است بنیادی و همه گیر که نیازی به توضیح ندارد. اهمیت این اصل تا آنجاست که در بسیاری از احکام فقهی و عبادی نیز، به گونه ای به لزوم عدالت بر می خوریم که می گویند پیشنماز باید عادل باشد. و این عدالت که در پیشنماز شرط است نیز به نوعی، ترک ظلم است نسبت به نفس، و نسبت به غیر. این است که منتظران ظهور دولت حق، و حکومت عدل که دینشان اسلام است، و کتابشان قرآن و نخستین امامشان علی بن ابیطالب است… و خود در انتظار تحقق حکومت عدل جهانی به سر می برند باید پیوسته نمونه این عدل و عدل طلبی باشند و این چگونگی را نشان دهند، و جامعه خویش را از احسان سرشار سازند. باید جامعه آنان نمونه آن عدل و دادی باشد که از آن دم می زنند و منتظر ظهور ابعاد کلی و جهانگیر آنند. می شود جامعه ای خود را منتظر حکومت عدل جهانی بداند، و خود، در محیط خود، در روابط خود، در معاملات و حقوق و قوانین خود عدالت را عملی نسازد و رعایت نکند و به عدل و داد نگراید و از عدل و داد طرفداری نکند و در راه آن به پا نخیزد و نشانی از بسط عدل و احسان در آن جامعه نباشد؟ این امر چگونه تواند بود؟ و اگر باشد صدق اینگونه مردمی در انتظار، از کجا نمودار خواهد گشت؟ (همان، ص ۳۵۸-۳۵۹)

مقید بودن به مکتب و داشتن صلابت اعتقادی انسان منتظر

ویژگی دیگر در اخلاق منتظران «تقیّد مکتبی» است؛ یعنی متابعت عاشقانه از امام (ع) است و در راه و خط امام عاشقان، قدم برداشتن است. علامه حکیمی در این باره می نویسد: «یکی از ابعاد مهم در فلسفه عالی تشیّع، تقیّد دقیق به مکتب و خط مکتب است. در صخره استوار اعتقادات شیعی، صخره خون- بنیاد صلابت شعار، هیچ خراشی و رگه ای غیر اصیل پذیرفته نیست. تولّی و تبّری همین است. متابعت عاشقانه از حق و رهبر حق، و مخالفت خصمانه با ناحق و رهبر ناحق. این تقیّد مکتبی، و صلابت اعتقادی، و حماسه داری دینی و سازش ناشناسی خطی، از ویژگی های رهروان راه سرخ تشیع پایدار علوی است … من پیرو آل محمدم نه کسی دیگر و راهسپر راه بر حق حقم، نه راهی دیگر…» 

«این است شعار شیعه، در طول تاریخ، در آوردگاهها و میدانها، در تبعیدها، و زندانها، در خونها و حماسه ها، در فریادها و خروشها… و چنین خواهد بود،  تا آن هنگام که این فریاد در جام زرین خورشید بریزد و جهانگیر گردد…انسانیت و رعایت ارزش انسان، تنها و تنها در تعالیم علی و آل علی جلوه گر است، و انسان آگاه از این تعالیم، فداییِ این راه است، و دشمن هر راه دیگر. دوستی علی و آل علی، دوستی انسان و انسانیت است و دشمنی با علی و آل علی، دشمنی با انسان و انسانیت. و انسان منتظر مهدی آل محمد «ص» چنین است، در خطّ آنان است و جدا و بدور، و بلکه خصم هر راه دیگر، و هر خط دیگر، این است که پیامبر اکرم «ص» می فرماید: خوشا به حال منتظرانی که به حضور «قائم» برسند، آنان که پیش از قیام او نیز پیرو اویند، با دوست او عاشقانه دوستند و موافق، و با دشمن او خصمانه دشمنند و مخالف» (همان، ص ۳۴۷-۳۴۸)

نتیجه گیری

 انسان منتظر باید دارای اخلاق اسلامی، و جامعه منتظر باید مظهر اخلاق اسلامی باشد. انتظار، خودسازی و آمادگی می طلبد و تعهد و تکلیف بزرگ به دنبال می آورد. آن دسته از مؤمنان و کسانی که در انتظار ظهور مصلحی به سر می برند که جهان را به نظم و صلاح درآورد باید پیوسته در جهت اصلاح اخلاق خود بکوشند و زمینه را برای ظهور آن حضرت آماده کنند. مردمی که شب و روز چشم به راهند تا آن امام برسد و جهان را از ظلم و فساد و تباهی برهاند؛ نباید خود غرق در فساد و بی خبری و ظلم و ستم به یکدیگر باشند، اگر باشند خلاف منطق «انتظار مصلح» است. از دیدگاه علامه حکیمی در کتاب خورشید مغرب انسان منتظر باید پایبند به انجام رفتارهای اخلاقی از جمله صالح بودن، پارسایی، دینداری، عدالتخواهی و تقید مداری باشد. 

منبع:

حکیمی، محمدرضا، خورشید مغرب، ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، زمستان ۱۳۶۰٫