نویسندۀ مقاله، زنده‌یاد، محمد امیر خوش صحبتان ، که اکنون دیگر در میان ما نیست و در بازگشت از سفر زیارت مشهد الرضا(ع) به دیدار معبود شتافت، دانش آموختۀ ارشد علوم سیاسی از دانشگاه تهران بود که حوزه پژوهش و مطالعاتش را پیرامون فرهنگ و مسائل اجتماعی نهاده بود. خوش صحبتان، در عمر کوتاه خود، از این توفیق بلند برخوردار بود که مدتی از عمر پر حاصلش را رفیق صحبت و همنشینی با استاد علامه فقید، حکیمی بزرگ باشد. همچنانکه جان آگاهش در راه درک ارزش‌ها، دلباختۀ ایشان و راه یافته به حریم اندیشه‌های بلند الحیات حکیمی‌ها بود. محمد امیر خوش صحبتان در دو ساحت فرهنگی و اجتماعی با تأسی از حکیمی فقید، به انجام وظیفۀ هنری و علمی در ساحت فرهنگی می پرداخت. او از یاوران جدی مؤسسه فرهنگی هنری الحیات بود و در معیت استاد امیر مهدی حکیمی سری پر شور و گامی پر تلاش داشت و تکیه‌گاهی مؤثر بود. همچنانکه در ساحت اجتماعی نیز با اقدام عملی برای زدودن فقر- به اندازه توان- در قالب مؤسسۀ خیریه امام صادق(ع)، در پیشبرد پروژۀ عدالت می کوشید.‌ خوش صحبتان در انتشار ویژه‌نامۀ اولین سالگرد درگذشت علامه محمدرضا حکیمی با عنوان «سرود جهشها» توسط مؤسسۀ فرهنگی هنری الحیات، نقش مؤثری داشت و مقاله ای از وی نیز در این ویژه‌نامه به چاپ رسیده بود. 

درگذشت وی، در حادثۀ مسیر بازگشت از سفر زیارت، برای دوستان تفکیکی و حلقه های مرتبط با علامه فقید، بسیار اندوه بار و ناگهانی بود. ضمن طلب علو درجات برای ایشان، یادداشت وی با عنوان«انسان، درد و زندگی» که به موضوع «عدالت و آزادی در اندیشه علامه محمدرضا حکیمی(طاب ثراه)» پرداخته است، تقدیم حضور می شود. یادآوری می کنم که موضوع جایگاه، حضور یا غیبت مفهوم «آزادی» در سپهر اندیشۀ استاد حکیمی برای برخی از دنبال کنندگان آثار وی، گاهی مورد پرسش قرار گرفته بود و برای بعضی هم، ابهام‌آلود به نظر می‌آمده است. به همین سبب‌، بازخوانی نظرگاه حکیمی در این زمینه اهمیت بیشتری می یابد. زیرا «او بر خلاف بسیاری از اندیشمندان، دو مفهوم آزادی و عدالت را، نه تنها به عنوان عناصر دوگانه و متزاحم، بلکه به عنوان دو مفهوم مکمّل و در هم تنیده می نگرد. البته واضح است که رویکرد حکیمی در تعریف آزادی نیز با دیگر عناصر فکری وی مانند عدالت، در همخوانی است. او ابتدائاً موضع خود درباره ضرورت تعریف و حدود آزادی را روشن کرده، و سپس می نویسد: «آزادی تعریف نشده و بدون حد و مرز از بنیاد، ضد آزادی است. چنانکه آزاد بودن گروهی خاص، ضد آزادی عمومی است.» (برشی از متن مقاله) این یادداشت کمک می کند تا روشن شود که مفهوم شریف آزادی در اندیشه حکیمی نسبت مبنایی با عدالت مورد تأکیدشان دارد.

حسین انصاری، دوم آذر ۱۴۰۲، یزد

انسان ، درد و زندگی

در نسبت بین آزادی و عدالت و رابطه بین این دو مفهوم بنیادین، سابقه ای به دیرپایی تاریخ تفکر بشری را می توان متصور بود. دو مفهومی که هر چه از عمر بلوغ انسانی بیشتر گذشت، گفت و گوهای پیرامون آن در فلسفه اجتماعی و مبانی نظری جامعه پردازی نیز بیشتر می‌شد. انسان عصر حاضر هم به تبع پشتوانه ای سترگ از تفکرات و تاملات خویش درباره مفاهیم اساسی زندگی ،اش این دو مفهوم را بسیار کاویده و درباره آن قلم زده است.

جایگاه مهم انسان در اندیشه حکیمی

مرحوم محمدرضا حکیمی نیز در سلک اندیشه ورزانی است که در منظومه فکری خود که مستظهر به رویکرد الهباتی مکتب تفکیک است به این دو مفهوم مفصلا پرداخته است. شاید در صورت بندی بحث بهتر باشد از صورت آزادی عدالت به مثابه تعریف و سپس نسبت بین این دو مفهوم در اندیشه این متفکر معاصر استفاده کنیم به این معنا که در نگاه او به این دو مفهوم به غایت طرح این مفاهیم در عینیت یافتن نسبت بین این دو ارج خاصی نهاده شده چه آن که در نظام فکری وی مباحث نه در مقام نظری صرف که در نسبت با عینیات و انضمامیات صورت بندی می شوند.

در نمای کلی بحث پیرامون دو مفهوم «عدالت» و «آزادی» و نسبت بین آن ها در اندیشه علامه محمدرضا حکیمی، نقطه آغاز را میتوان در مفاهیم اساسی نظام فکری وی جستجو کرد. چرا که این مفاهیم اساسی در هر منظومه فکری تعیین کننده بنیادهایی است که اجزای آن منظومه خود را در نسبت با آن با مفاهیم بازنمایی می کنند.

«انسان» در اندیشه حکیمی از جایگاهی خاص برخوردار است به طوریکه او در تفسیر و برداشت خود از دین نیز انسان مداری را لازمه و عنصر جداناپذیر فهم و اجتهاد دینی تلقی میکند. این مساله در جای جای آثار او قابل پیگیری است تا جایی که اولین صفحه از نخستین کتاب او یعنی «سرود جهشها شامل تقدیمی است به این کلام به انسانها و انسانیتها». به تعبیر دیگر نخستین کلمه ای که بر قلم حکیمی آمد و چاپ شد کلمه انسان بود» (محمد اسفندیاری، راه خورشیدی ۷۷) به گونه ای که این کلام و عنصر محوری در همۀ آثار وی تا پایان عمر به صورت پررنگ و حماسه وار ساری و جاری است. انسان در اندیشه محمدرضا حکیمی به جایگاهی میرسد که تفسیر توحید و عدالت نیز در نسبت با این مفهوم رنگ میگیرد وی در این باره مینویسد: «عشق به خدا از عشق به انسان جدا نیست و عشق به انسان از عشق به عدالت جدا نه!»(بینات، شماره ۲، زمستان ۳۴،۱۳۷۹) وی در جای دیگری خداخواهی و انسان خواهی را قرین و ملازم یکدیگر می شمارد و می نویسد: «خواستن خدا خواستن بندگان خداست و کمال دوستی همین است که انسان آثار کسی را که دوست می دارد نیز دوست بدارد». ( محمدرضا حکیمی ، سرود جهش ها، ۱۶۲)

همه فریاد حکیمی درباره عدالت و توحید فریاد درباره انسان و انسانیت است و شاید بتوان گفت عدالت طلبی او عین انسان طلبی اش از نظر او قطب و محور انسان است و خوشبختی او با بر طرف کردن موانع رسیدن او به خوشبختی که فقر و ناکامی از جمله آنهاست. (الحیات، جلد ۴، صفحه ۷۲۴) در حالیکه در نظام فکری سرمایه داری ،قطب سود است و سود انسان محوری در این نگاه به این نقطه تفسیر می شود که «اسلام انسان را میسازد و سرمایه داری انسان را میسوزد. چه او سازنده سود است».(همان صفحه ۷۲۵)

انسان محوری در اندیشه حکیمی با مساوات و برابری پیوندی مهم برقرار میکند به طوریکه مساوات به عنوان یک اصل نقض ناشدنی فطری عقلانی و دینی پذیرفته شده است. وی در این راستا با اشاره به روایتی از امام صادق مینویسد «فضائلهم بینهم وبین «الله» فضائل مردم مربوط به خود و خدایشان است نه مربوط به مردم و شریعت و قانون و دستگاه اجرایی و سیاست و حکومت و معیشت… پس اسلام فضائل اشخاص را انگیزه ای برای بدست آوردن امتیازی در تملک اموال با انحصار طلبی در حقوق ، یا استیلایابی بر سیاست و قانون گذاری به شمار نمی آورد». (الحیات جلد ۲ صفحه ۱۳۰)

انسان محروم و عصر درد و رنج

حکیمی در نگاه خود به انسان به عنصر درد و رنج نیز توجه ویژه ای دارد و به همین خاطر پررنگ ترین مصادیق انسان گرایی او در تعابیر شورانگیزش درباره انسان محروم قابل پیگیری است چرا که او فقرا و محرومان را مظلومترین طبقه در میان انسانها بر می شمارد و از این رو بیشترین دل نگرانی و رنجش درباره انسان محروم است. وی فهم و لمس درد را به نوعی پیوند دهنده انسان ها معرفی میکند و در این باره می نویسد: «تاریخ انسان دردناک و دردآلود و درد زاست سراسر درد است؛ دردی که با نقش جاوید خود هنوز هم انسانهای بزرگ را بر می انگیزد تا بخروشند و برای کاستنش تلاش کنند». (محمدرضا حکیمی، سروش جهشها، ۲۰-۲۱)

درد آگاهی و بلوغ انسانی

به تعبیر او «دردآگاهی» و به تبع آن «مسئولیت شناسی»، از عناصر بلوغ انسانی است و به همین جهت این مفهوم را شرط مسلمانی دانسته و بی دردی و بی خبری از دردها و نیازها و بی سامانیها را خروج از حوزه اسلام و مسلمانی می داند. (آینه پژوهش، آذر و دی ۱۳۷۰، ص۷۱) حکیمی انبیا و اوصیائشان را به همین منوال درد آگاهان و درد شناسان تاریخ بشر می داند و با لحنی ظریف می نویسد: «حسین علیه السلام بی زخم شانه از حمل انبان برای گرسنگان در دل شبهای تیره خورشید عاشورا نیست…» (همان)

بار دیگر تاکید میکنم که تا هنگامی که در جامعه ما فقر و محرومیت مرئی و نامرئی بیداد میکند برگزاری چنین جشنواره هایی از نظر اینجانب در اولویت نیست در این جشنواره از فاضلان و استادانی به نام خدمت ۵۰ ساله به علوم انسانی تجلیل شده است. پرسش . این است آیا این علوم برای ثبت در کتابها و در دنیای ذهنیت است یا برای خدمت به انسان و حفظ حقوق انسان و پاسداری. از کرامت انسان است در واقعیت خارجی و عینیت ؟ محمدرضا حکیمی نه تنها دو مفهوم عدالت و توحید را در مدار انسان محوری تفسیر میکند بلکه این محوریت با تمام اجزای تفکر او گره خورده است به عنوان نمونه وی در نامه ای که به مناسبت رد جایزه فارابی در سال ۱۳۸۸ منتشر کرد با اشاره به ماهیت علوم انسانی و و غایات آن چنین می نویسد: همانگونه که پیش تر هم یادآور شده ام بار دیگر تاکید میکنم که تا هنگامی که در جامعه ما فقر و محرومیت مرئی و نامرئی بیداد میکند برگزاری چنین جشنواره هایی، از نظر اینجانب در اولویت نیست. در این جشنواره از فاضلان و استادانی به نام خدمت ۵۰ ساله به علوم انسانی تجلیل شده است. پرسش این است آیا این علوم برای ثبت در کتابها و در دنیای ذهنیت است یا برای خدمت به انسان و حفظ حقوق انسان و پاسداری از کرامت انسان است در واقعیت خارجی و عینیت ؟ نصاب مقام انسان در معیشت و زندگی به منظور رشد متعالی، رسیدن به اقامه «قسط قرآنی» در حیات اقتصادی است لیقوم الناس بالقسط) و برخوردار بودن انسانها از حیثیت و کرامت و آزادی در حیات اجتماعی و سیاسی (ولقد کرمنا بنی آدم). آری، باید بکوشیم تا جامعه ما چنان نباشد که درباره اش بتوان گفت: «از دو مفهوم انسان و انسانیت، اولی در کوچه ها سرگردان است و دومی در کتابها…»

محمدرضا حکیمی بر همین مبنا نگاه خاص خود به زندگی را صورت بندی کرده و می نویسد: «زندگی هر انسانی در جامعه های بشری بر دو گونه است: ۱- زندگی ای خودخواهانه و حیوانوار ۲- زندگی ای غیرخواهانه و انسانوار یا به تعبیری دیگر زندگی ای قطره ای و زندگی ای دریایی.»(گزارش الحیات، صفحه ۹۷) 

وی این تعاریف از زندگی را اینگونه ادامه میدهد: «در زندگی قطره ای، روح انسان و احساسات و افکار او، مانند قطره ای کوچک و محدود است که تنها خود را می بیند و خود را می خواهد و کسانی و چیزهایی را که به خود او مربوطند نه دیگران را این انسان حقیر، همین که خودش و فرزندانش سیر شدند… دیگر به هیچکس دیگر و انسان دیگر و خانواده دیگر کار ندارد؛ بر سر . دیگران هرچه ،آمد آمد… اما در زندگی دریایی انسان بزرگ میشود می گسترد، و از محدوده بسیار کوچک وجود قطره ای خویش رها می گردد و به اقیانوس کبیر انسان و جامعه، بلکه انسانها و جامعه ها می پیوندد و خود را عضوی از اعضای پیکر جامعه و جامعه را اعضای گسترده خویش می داند درد همه را چونان درد خود حس میکند و آسایش همه را آسایش خود می شمارد اگر کسی گرسنه بماند چنان است که او گرسنه مانده است اگر کسی برهنه بماند، چنان است که او برهنه مانده است. اگر کسی بی خانه باشد چنان است که او بی خانه است. اگر بیماری بی دوا و درمان بماند چنان است که او بی دوا و درمان مانده است. اگر بر کسانی دیگر ستم ،رود چنان است که بر او ستم رفته است. اگر انسانهایی دیگر تحقیر شوند چنان است که او تحقیر شده است… این زندگی زندگی ای انسانی و اسلامی است و در تعالیم اسلامی ( قرآنی و حدیثی این گونه زیستن و انسان بودن مورد تاکید بسیار قرار گرفته و ملاک ارزشها خوانده شده است.» (همان)

خدا-انسان : توحید-عدالت

در اندیشه علامه حکیمی، توحید و عدالت هم راستا و هم داستان با یکدیگر پیش میروند به گونه ای که تعریف جامعه دینی چیزی جز تعریف جامعه عادلانه نیست. به تعبیر حکیمی جامعه دینی جامعه ای است که در آن مقتضیات رشد موجود باشد و موانع رشد مفقود ( محمدرضا حکیمی، جامعه سازی قرآنی، ص۱۶۸ او هم چنین در این میزان گذاری تصریح میکند که «بنیاد بدل ناپذیر ایجاد مقتضیات رشد در جامعه اجرای عدالت است.» (همان)

حکیمی در طرحواره اندیشه خود به نسبت گذاری صریحی بین توحید و عدالت قائل است و این موضوع او را بر آن می دارد که این مساله را در نامه خود به فیدل کاسترو درباره معرفی مفاهیم انسان ساز اسلام و تشیع این گونه بیان کند. وی می نویسد: «اگر بخواهیم همه تعالیم قرآن و اسلام را در دو کلمه خلاصه کنیم چنین میشود: ۱- توحید ۲ – عدل. «توحید» یعنی: «تصحیح رابطه انسان با خدا»، «عدل» یعنی: «تصحیح رابطه انسان با انسان». و اکنون شما به هر شناخت اسلامی یا حکم اسلامی یعنی اسلام از جنبه های نظری و جنبه های عملی آن که نگاه کنید، هیچ چیز را خارج از دو موضوع بالا نمی بینید؛ و خوب توجه داریم که برای سعادت کامل یعنی دنیوی و اخروی یا به تعبیر دیگر: سعادت فانی و سعادت (باقی ،انسان همین دو اصل و رعایت دقیق نظری و عملی آن – در ضمن انواع تربیتها و برنامه ریزی هایی که باید عملی گردد. کافی و بسنده است انسان پس از اعتقاد به خدا، با ادای تکلیف نسبت به آفریدگار خویش در بعد ابدی کامیاب است؛ و پس از اعتقاد به اهمیت عدالت و اجرای آن که آزادی معقول نیز در دل آن خفته است در سعادت اجتماعی و رسیدن به زندگی سالم اجتماعی به چیزی نیازمند نیست.»

محمدرضا حکیمی امر «هدایت» را نیز در منظومه تفکر شیعی مرتبط با بحث سیاست و تربیت و در نسبت با جامعه سازی قرآنی میبیند و درباره آن می نویسد: «هدایت اسلامی، شامل «تربیت» است و «سیاست» تربیت (انسان پردازی) از ساختن (و به ثمر رساندن ) فرد آغاز می شود، به منظور ساختن و به ثمر رساندن جامعه و سیاست جامعه سازی از ساختن (و به ثمر رساندن) جامعه؛ و سیاست (جامعه سازی) از ساختن (و به ثمر رساندن) جامعه آغاز میشود، به منظور ساختن (و به ثمر رساندن) فرد.» (گزارش الحیات، گزارشی درباره جلد سوم تا ششم، صفحه ۲۶)

در شناخت از تفسیر حکیمی از عدالت، مفهوم مهم دیگری نیز به صورت پررنگی حضور دارد. عنصری که او از آن بعنوان «طاغوت» یاد میکند وی با صورت بندی طاغوت، آن را به سه طاغوت اقتصادی، سیاسی و فرهنگی تقسیم کرده و مفهوم عدالت را رویاروی مفهوم طاغوت تصویر می کند. او هم چنین بر آن است که از میان گونه های مختلف ،ظلم، ظلم اقتصادی از همه بدتر و ظالمانه تر است و طاغوت اقتصادی خطرناک ترین طاغوت. او در این باره می نویسد: «مشکل بزرگ انسان در سراسر تاریخ کهن خویش ظلم اقتصادی است نه ظلم سیاسی و اجتماعی، زیرا این دو ظلم نیز بیشتر از ظلم اقتصادی پدید میآیند و فراگیر میشوند.» (الحیات، جلد ۳، صفحه ۲۲ و ۲۳) وی به عبارتی طاغوت سیاسی را برآمده از طاغوت اقتصادی بر می شمارد و معتقد است در صورت محو ظلم و طاغوت اقتصادی دو طاغوت دیگر نیز در جامعه فرصت حضور پررنگی نخواهند یافت. با این اشاره مشخص است که علت نقطه عزیمت قرار گرفتن و تقدم عدالت اقتصادی بر دیگر شقوق عدالت وزن و ماهیت ظلم اقتصادی در برکشیده شدن دیگر طواغیت است. البته وی در آثار خود و به خصوص دایره المعارف ۱۲ جلدی الحیات که اثر مشترک او با برادران خویش است، به دیگر شقوق عدالت به صورت تفصیلی پرداخته (ن.ک: الحیات، جلد۹) لیکن از زاویه حجم پرداخت بر جایگاه عدالت اقتصادی به صورت روشنی تاکید دارد. قابل تذکر است که بر خلاف برخی انتقادات درباره منحصر بودن نظریه عدالت حکیمی به عدالت ،اقتصادی وی عدالت اجتماعی را به حوزه عدالت اقتصاد فرو نکاسته اما درباره زیربنایی بودن حوزه اقتصاد و معرفی طاغوت اقتصادی به عنوان عنصر مولد دیگر ظلم ها مسامحه نمی کند.

ایمان به مثابه پیکر است و عدالت سر 

اگر ایمان را به پیکری همانند کنیم، سر آن پیکر، عدالت است. و آیا پیکر بی سر چه خواهد بود؟ ،میته، مردار… و اگر جامعه ای میته و مردار شد یعنی به حیات عدل زنده نبود، و با روح عدالت جان نیافت، دیگر از چه ارزشی سخن می توان گفت؟ علامه حکیمی در توضیح و تاکید بر جایگاه عدالت و نسبت آن با ایمان و به معنای عام آن یعن دین در جای دیگری می نویسد: «اگر ایمان را به پیکری همانند کنیم سران پیکر عدالت است. و آیا پیکر بی سر چه خواهد بود؟ میته ، مردار… و اگر جامعه ای میته و مردار شد، یعنی به حیات عدل زنده نبود و با روح عدالت جان نیافت، دیگر از چه ارزشی سخن میتوان گفت؟ پس بفهمیم إن الله یأمر بالعدل» را، و بفهمیم «العدل رأس الإیمان» را، و بفهمیم «العدل حیاه الأحکام» را…» (محمدرضا حکیمی، قیام جاودانه صفحه ۱۹۸)

حکیمی هم چنین در ارائه تعریف از عدالت نیز به وارستگی از ذهنیاتِ صرف تاکید می ورزد و مرحله اول و اصلی ترین وجه عدالت یعنی عدالت اقتصادی را نه بر مبنای کلی گویی های رایج بلکه با «تعریف به نتیجه» به سنجه ای روشن و قابل ارزیابی در تراز جامعه منهای «فقر میکشاند و می نویسد: «در جامعه به هر میزان فقر و محرومیت و فاصله های معیشتی و کمبود داشتن و حرمان وجود داشته باشد، به همان میزان ظلم وجود دارد. حال اگر قرآن کریم اجرای عدالت را واجب می داند و مفسر واقعی قرآن، تحقق عدالت را به حذف فقر و از میان رفتن آن (استغناء الناس) تفسیر میکند، به خوبی روشن می شود که جامعه اسلامی» در اصل جامعه منهای «فقر» است.»(محمدرضا حکیمی، قیام جاودانه ، صفحه ۲۰۰) وی به بحث فقر به عنوان پدیده تک وجهی اجتماعی تن نمیدهد و حذف فقر را منوط به رعایت قواعد کسب مالکیت و مصرف در جامعه نشان میدهد .هد او در این باره با معرفی تکاثر» به عنوان عامل ایجاد کننده فقر در جامعه می نویسد: « طرح کلی اسلام در آیین اقتصادی خویش، مبارزه با تکاثر و فقر است. تکاثر به عنوان علت و فقر به عنوان معلول».(گزارش الحیات گزارشی درباره جلد سوم تا ششم صفحه ۶۱)

حکیمی در همین راستا با مروری بر اهداف اجتماعی رسالت انبیاء مبارزه با فقر و تکاثر را در قالب استضعاف اقتصادی و استکبار اقتصادی صورت بندی کرده و می نویسد: «از مهمترین هدفهای اجتماعی – انسانی پیامبران و انگیزه های بعثت آنان و آوردن شرایع الاهی، آن است که مردمان قسط و عدل را بر پای دارند لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب والمیزان لیقوم الناس بالقسط – ما پیامبران خویش را با آیات آشکار فرستادیم و با ایشان کتاب و میزان فرود آوردیم تا مردمان عدالت برپای دارند پس شریعتهای الهی آمده اند تا جامعه ای بسازند انسانی که جز عدالت چیزی نشناسد و جز بر پایه قسط برپا نباشد و این هدف بزرگ تنها با از میان بردن این دو امر صورت پذیر میشود استکبار اقتصادی و استضعاف اقتصادی، سپس پدید آوردن یک نظام معیشتی متعادل.» (الحیات ، جلد ۳، صفحه۲۱)

عدالت – آزادی

محمدرضا حکیمی در تبیین جایگاه عدالت و سیر نظام وار بحث خود از مفاهیم توحید و عدل تا انسان به صورت طبیعی موضع نظری خود درباره مفهوم آزادی را روشن می سازد. او بر خلاف بسیاری از اندیشمندان دو مفهوم آزادی و عدالت را نه تنها به عنوان عناصر دوگانه و متزاحم، بلکه به عنوان دو مفهوم مکمل و در هم تنیده می نگرد. البته پر واضح است که رویکرد حکیمی در تعریف آزادی نیز با دیگر عناصر فکری وی مانند عدالت در همخوانی است. او ابتدائاً موضع خود درباره ضرورت تعریف و حدود آزادی تعریف کرده و در این باره می نویسد: «آزادی تعریف نشده و بدون حد و مرز از بنیاد ضد آزادی است چنانکه آزاد بودن گروهی خاص، ضد آزادی عمومی است.» (الحیات، جلد ۹، صفحه ۲۹۴) 

حکیمی در جای دیگری شرط تحقق عدالت را آزادی معرفی میکند و می نویسد: «اگر انسان، آزاد نباشد، عدالت را هم نمی تواند بسامان برساند، و عبادت را هم نمی تواند بصورتی صحیح انجام دهد. حکیمی در جای دیگری شرط تحقق عدالت را آزادی معرفی می کند و می نویسد: «اگر انسان آزاد نباشد، عدالت را هم نمی تواند بسامان برساند و عبادت را هم نمی تواند بصورتی صحیح انجام دهد.» (محمدرضا حکیمی، مرام جاودانه، صفحه ۷۳) وی در این راستا حتی شرط سامان عبادت و گرایش به توحید را هم در عنصر آزادی جستجو کرده است. او اساسا آزادی و عدالت را دو مفهوم در هم تنیده و لازم و ملزوم یکدیگر تلقی کرده و به تعاطی و رفت و برگشت بین این دو مفهوم اشاره و تصریح میکند: «عدالت، اگر به معنای راستین خویش ، و آنگونه که در تعالیم اوصیا رسیده است عملی گردد ، مستلزم « آزادی تعریف شده» نیز هست زیرا در محیط‌های خفقان و اختناق و استبداد، هرگز عدالت راهی به تحقق نخواهد یافت.»(همان، صفحه ۷۶)

در نهایت باید گفت بین مفاهیم آزادی و عدالت در اندیشه حکیمی نسبتی وثیق و چند وجهی تعریف شده است. به گونه ای که او اگرچه غایت نظام اجتماعی اسلام را تحقق عدالت می خواند لیکن این امر را جز از مس ز مسیر پایبندی به مفهوم آزادی به رسمیت نمی شناسد. شاید بتوان گفت در اندیشه علامه محمدرضا حکیمی انسان به عنوان محور در نسبت با دو وجهی توحید و عدالت و از مسیر آزادی به کمال اجتماعی و غایت آن خواهد رسید.