اصل مقاله با عنوان « کاربست رازداری در سیره معاشرتی امام صادق (ع) در راستای حفظ شیعیان از آسیب های اجتماعی با تکیه به روایات کتاب وسائل الشیعه» است که توسط صفرعلی قانونی، نعمت الله صفری فروشانی تدوین شده است. این مقاله در نشریه «سخن تاریخ»، در ۲۰ صفحه، تابستان ۱۴۰۲، سال هفدهم، شماره ۴۲، (از صفحه ۹۹ تا ۱۱۹) منتشر شده است.چکیده نویسی و گزارش محتوای مقاله توسط زهرا انصاری، از گروه پژوهشهای دینی ۲ انجام شده است.

یکی از ابعاد سیره امام صادق (ع) سیره معاشرتی آن حضرت با شیعیان است. امام (ع) در سیره معاشرتی خود با شیعیان، به آسیب شناسی اجتماعی آنان اهتمام داشته و در راستای حفظ شیعیان از چنین آسیب هایی با کاربست رازداری، تقیه و کتمان سِرّ به بایسته ها، راهکارها، آثار و پیامد های این آسیب ها اقدام نموده است. در این نوشتار، نقش رازداری در سیره معاشرتی امام صادق (ع) جهت حفظ شیعیان از آسیب های اجتماعی با تکیه به روایات کتاب وسائل الشیعه به شیوه تحقیق توصیفی- تحلیلی و با ارجاع به منابع روایی- تاریخی بررسی شده و به آسیب شناسی اجتماعی شیعیان پرداخته است.

مقاله نشان می دهد که سیره امام صادق (ع) دارای ابعاد گوناگون سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی است و یکی از ابعاد سیره اجتماعی حضرت، سیره معاشرتی ایشان با شیعیان خاص می باشد. در این میانه، «رازداری» یکی از مسائل مهم است که در سیره معاشرتی امام (ع) ابعاد گسترده‌ای به خود می گیرد. بیشترین روایات در همین باره از ایشان نقل شده است. به عنوان نمونه تعداد روایات رازداری، تقیه، کتمان سِرّ و اذاعه در کتاب وسائل الشیعه شیخ حرّ عاملی ۱۴۵ روایت است. از این مقدار ۸۱ روایت از سخنان امام صادق (ع) می باشد که ۳۴ مورد آن به حوزه معاشرت امام (ع) با شیعیان خاص، مربوط می شود.

الزامات آسیب شناسانه اجتماعی شیعیان

 سیره معاشرتی حضرت صادق(ع) ابعاد گسترده ای دارد زیرا ارتباط امام (ع) تنها با اصحاب و شیعیان و یاران خاص نبوده است، بلکه آن حضرت با مسلمانان و غیر مسلمانان و حتی زندیق‌ها و ملحدها ارتباط داشته و طرف مراجعه آنان بوده‌اند. حفظ و تکثر این ارتباط ها ثمرات فراوانی داشت از جمله حفظ شیعیان امامی از انواع آسیب های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و عقیدتی. از این رو به جهت اهتمامی که امام صادق (ع) برای حفظ و حمایت یاران خود می ورزید، در برخی موارد با روش رازداری، اهداف خود را دنبال کرده اند.

۱- شناساندن آسیب ها

از آسیب های اجتماعی در زمان امام صادق (ع) عدم توانایی فکری و ظرفیت در افراد برای شنیدن معارف الهی بود. در همین راستا امام (ع) به ابن ابی یغفور فرمود:« به خاطر حفظ دینتان تقیه کنید… زیرا هر که تقیه ندارد، ایمان ندارد. همانا شما در میان مردم مانند زنبور عسل در میان پرندگان هستید، اگر پرندگان بدانند در درون زنبور عسل چیست، همه آنها را می خورند و اگر مردم بدانند… که ما اهل بیت را دوست دارید، شما را با زبانشان می بلعند و در نهان و آشکار ناسزا می گویند.» 

  سیره امام (ع) بر اساس زمان و مکان و شرایط خاص آن، شکل گرفته و به این جهت تقیه در سیره معاشرتی ایشان، یک رکن به شمار می رفت. در زمانۀ آن امام، جوّ سنگینی بر اصحاب خاص حضرت حاکم بود، از آن جهت که مردم ظرفیت مناسبی برای مواجهه و تحمل و همزیستی مذهبی با اصحاب امام (ع) را نداشتند و لذا پیوسته، مشکلات فراوانی برای حضرت و اصحاب ایشان ایجاد می کردند که مهم ترین آنها از تهدید دینی و حتی جانی آنان بود. چرا که مردمان متعصب و پی‌ورز، با شناخت اصحاب، آنان را مورد تهدید و اتهام قرار داده و باعث آزار و انزوا و گاهی کشتن اصحاب توسط دستگاه حکومت عباسی می شدند.

عدم رازداری اصحاب، آسیب اجتماعی دیگری است که توسط امام صادق (ع) به شیعیان شناسانده می‌شد. به عنوان نمونه، حضرت خطاب به معلّی بن خنیس که از جمله اصحاب ایرانی ایشان بود، سفارش کرد که:« چیزی از ما را آشکار نکنید.» 

اوضاع سیاسی مدینه به نحوی بود که فشار های زیادی از جانب عباسیان بر امام (ع) وارد می شد. حضرت (ع) تحت کنترل جاسوسان حکومتی قرار داشت و هر کس به ایشان نزدیک می شد، مورد شکنجه و آزار قرار می گرفت. به همین علت حضرت صادق (ع) به وجود چنین آسیبی پی برده و به تقیه و کتمان سِرّ توصیه فرموده اند.

آسیب اجتماعی دیگر در زمان امام صادق (ع)، عدم همزیستی مسالمت آمیز بین مسلمانان بود. به طوری که برخی از اصحاب امام (ع) معاشرت با اهل سنّت را ترک کرده و معتقد بودند که اگر عقیده خود را بیان کنند موجب دشمنی خواهد شد و اگر مخفی نمایند، خود را در ادای حق مقصر دانسته‌اند. همچنین اوضاع اجتماعی به گونه ای بود که فرقه های متعدد با تعصبات نژادی پدید آمده بود. تعدد فرقه ها به نوبۀ خود، موجب کم رنگ شدن هم بستگی بین مسلمانان شده بود. از این رو امام صادق (ع) با نگاهی مسالمت آمیز و در جهت حفظ شیعیان به هشام بن حکم فرمودند: «در میان مردم نماز بخوانید و از بیمارانشان عیادت کنید و بر جنازه آنها حاضر شوید… به خدا سوگند که پروردگار به چیزی محبوب تر از تقیه، عبادت نشده است.»

یکی دیگر از آسیب های اجتماعی، تعرض مخالفان به وجاهت و آبروی اصحاب امام صادق (ع) بود. حفظ خوشنامی در هویت دینی مذهبی، یکی از مهم ترین مسئله‌ها در پیشبرد دین و مذهب بشمار می رود. از میان ادیان و مذاهب اسلامی، مذهب شیعۀ امامیه، به جهت انتساب به ائمه (علیهم السلام) از جایگاه ویژه تری برخوردار است. به همین جهت حفظ هویت جاذبه‌دار مذهب تشیع توسط پیروان، از موضوعات مهم بود و امام صادق (ع) نیزدر این باره سفارش های فراوانی داشتند. از جمله در روایتی خطاب به هشام حَکَم می فرماید : «کاری نکنید که ما را به آن سرزنش کنند؛ زیرا به خاطر رفتار بد فرزند، پدر او را سرزنش خواهند کرد. برای امام خود زینت باشید و عیب و ننگ او نباشید.»

بر این اساس روشن می شود که علت توصیه امام صادق (ع) بدین جهت بوده است که عده ای در اجتماع با نسبت دادن خود به شیعیان، خواسته یا نا خواسته در پی تخریب چهره اجتماعی شیعیان بر می آمدند و آنان را بدنام، جلوه داده و منزوی می کردند. برخی نیز با تخریب و هجو زبانی، موجب بدنامی یاران امام و یا حتی خود امام می شدند.

۲- نشان دادن بایسته ها 

امام صادق (ع) بعد از شناسایی آسیب های اجتماعی شیعیان، برای رفع آنها به مطرح ساختن بایسته ها در این باره اشاره می کند. بایسته ها آن دسته از دستوراتی است که امام (ع) در قالب الترام عملی برای اصحاب بیان می کند. یکی از بایسته ها رعایت رازداری و کتمان سِرّ می باشد. امام صادق (ع) به سلیمان خالد فرمود: «شما بر دین و آیین کسی هستید که او در دین‌ورزی خود، کتمان و تقیه دارد.» امام (ع) در این روایت و مشابه آن از فعل امر و نهی و در مواردی از جملات خبری استفاده می کند که در هر صورت اصحاب را ملزم به این امر می نماید.

 بایسته دیگری که به صورت جمله خبری و در پی همزیستی مسالمت آمیز و حفظ آبروی اصحاب بیان شده، سفارش امام صادق (ع) به اصحاب است که: «با اهل باطل خوش رفتاری و مدارا کنید و ظلم و آزار آنها را تحمل نمایید.» 

۳- ارائۀ راهکارها

امام صادق (ع) بعد از شناسایی آسیب ها و در نمایاندن بایسته ها، به ارائۀ راهکار ها در این باره می پردازد. حضرت (ع)  بهترین راهکار جهت رفتار مسالمت آمیز را تقیه و رازداری می داند و در یک روایت می فرماید: «مراد خداوند از حسنه در آیه سی و چهارم سوره فصلت، تقیه و منظور از سیئه، آشکار کردن مسائل پنهانی دین است… و زمانی که بین شما و دیگری دشمنی وجود دارد، تقیه شما را یاری می کند.» 

همچنین حضرت (ع) در روایتی، مدارا و برخورد نیکو را جهت رفتار مسالمت آمیز ارائه می دهد و به اصحاب توصیه می کند علاوه بر مجامله با اهل باطل،  مؤمنان، مسلمانان دیگر و حتی مردم عادی نیز باید چنین رفتار کنند. البته گفتگوی مسالمت جویانه و مدارایی با اهل باطل، از جهت اخلاقی، ذاتا پسندیده نیست، زیرا اهل باطل پایبند به اخلاق نیک نیستند، بلکه از باب دفع بدی به واسطه نیکی چنین رفتاری توصیه شده است. راهکار امام صادق (ع) برای التزام بیشتر اصحاب به همزیستی مسالمت آمیز، روش برخورد مدارایی و تقیه خود ایشان به عنوان الگودهی است. چنان که وقتی یکی از یاران پرسید: ما شیعیان در معاشرت با اقوام خود و سایر مردم که در سلک مذهب ما نیستند، چه وظیفه ای داریم؟ ایشان جواب داد: «به امامان خود بنگرید… و با مردم همانگونه معاشرت کنید که پیشوایان شما معاشرت می کنند…. امامان شما از بیماران عیادت می کنند، جنازه هایشان را تشییع می کنند… امانت آنان را نگهداری می کنند و باز پس می دهند.» 

رفتار مسالمت آمیز شخص امام صادق (ع) با اهل سنت به گونه ای بود که آنان احساس نمی کردند با شخصیتی روبرو هستند که رهبری قدرتمند مذهب مخالف آنها به دست اوست، به حدی که شیفته امام (ع) می شدند و در منزل ایشان رفت و آمد داشتند.

به طور کلی، مسأله سفارش به رازداری در کلام حضرت (ع) دارای سه مؤلفه است:

اول اینکه شما به عنوان اصحاب جعفر بن محمد، با دیگران معاشرت کنید. دوم آنکه معاشرت، رابطه‌ای اجتماعی و بین مذاهبی است.  سوم اینکه معاشرت همه جانبه است؛ مثل معاشرت در نماز جماعت ها؛ زیرا اجتماعی ترین محل، مسجد بوده و در اسلام نیز دارای اهمیت است. از سوی دیگر معاشرت در تمام امور روزمره شادی، غم، تشییع جنازه و غیره فرقی ندارد و هدف امام از این نوع تقیه، ترویج همزیستی مسالمت آمیز و نهادینه کردن وحدت اجتماعی دینی در امت اسلامی بوده است.

راهکار امام صادق (ع) جهت دفع ناسزا گویی های مخالفان به حضرت علی (ع) این است که می فرماید: «…گاه من از کسی می شنوم که به حضرت علی (ع) ناسزا می گوید؛ درحالی که میان من و او تنها یک ستون فاصله است. من پشت آن ستون مخفی می شوم و مشغول نماز می گردم. هنگامی که از نماز فارغ شدم، می روم و از کنار آن مرد می گذرم و به او دست می دهم و سلام می کنم.»

از این رو امام (ع) تقیه و مدارا با دشمنان خدا را برترین صدقه انسان برای حفط خود و برادرانش دانسته است و نتیجه عالی آن را چنین بیان می فرماید: «کسی که با مردم مدارا کند… به ظاهر، تنها یک نفر (یعنی شخص امام) را از آزار مردم دور داشته؛ اما در حقیقت، افراد فراوانی را از اذیت و آزار، محافظت کرده است.»

از این روایت روشن می شود که حضرت (ع) علاوه بر اینکه به راهکار های حفط اصحاب از آسیب ها اقدام می کرد، برای حفظ جان خود نیز اقداماتی داشته است؛ چرا که هرگونه تهدیدی نسبت به جان امام (ع)، اسباب آسیب‌رسی به اصحاب ایشان نیز هست.

راهکار دیگر امام صادق (ع) در جهت حفظ شیعیان، ابراز جدایی از آنان از روی تقیه است. به عنوان نمونه حضرت (ع) زراره را در میان جمعی مذمت کرد ولی در جای دیگر و در خلوت، به عبدالله فرزند زراره فرمود: «سلام مرا به پدرت برسان و بگو اینکه من از تو بدگویی کردم، به جهت دفاع از تو بوده است؛ زیرا مردم و دشمنان هرگاه بدانند ما کسی را دوست داریم و خوبی او را می گوییم، به سرعت به اذیت و آزار او اقدام می نمایند.»

تدبیر دیگر امام صادق (ع) بیان احکام و معارف الهی به گونه های مختلف است. با این کار بین اصحاب خود اختلاف ایجاد می کردند تا آراء فقهی و نظریات شیعه به عنوان یک جمعیت متخد و یکپارچه از سوی دشمنان شناخته نشود. به این صورت که اگر چند شخص یک سوال واحد را از ایشان می پرسیدند با رعایت مصالح دینی افراد، پاسخ های متفاوتی دریافت می کردند.

۴- یادآوری آثار و پیامد ها

از آثار آسیب های اجتماعی، ناشی از عدم ظرفیت اشخاص، که امام (ع) پیوسته به اصحاب گوشزد می کرد در خطر افتادن جان آنان بود. به همین جهت، آن حضرت (ع) معارف الهی را برای همگان به شکل یکسان بیان نمی کرد. از سوی دیگر، عدم بیان معارف و ناگفته و پنهان ماندن بسیاری از مسائل، اثر نامناسب دیگری بود که از عدم ظرفیت اصحاب، ناشی می‌شد تا جایی که عبدالله سنان از امام (ع) گلایه کرد که چرا برخی معارف را برای ذریح محاربی بیان کرده ولی از او پنهان نموده است!. امام صادق (ع) در پاسخ فرمود:« چه کسی می تواند آنچه را ذریح تحمل می کند، تحمل نماید؟!.»

روش رازداری امام صادق (ع) در سیره معاشرتی خود تاثیر بسزایی در حفظ جان شیعیان داشت و بدین جهت بود که اگر در زمان امام (ع) امکان انتشار احادیث و معارف وجود نداشت، به واسطه شیعیان حفظ گردد و در زمان های بعد برای شیعیان نسل های دیگر بیان شود. 

وضعیت در آن دوره به گونه‌ای بود که عدم رازداری اصحاب و بی توجهی به آن جان اصحاب را تهدید می کرد و به کشتن آنان منجر می شد. چنان که امام (ع) معلی بن خنیس را امر به رازداری نمود و به وی فرموده بود که احادیث ما را برای نا اهلان بازگو نکند؛ چرا که مخالفان در پی شناسایی اصحاب خاص امام (ع) بودند تا آنان را از بین ببرند. همین امر باعث قتل معلی به دست فرماندار مدینه شد؛ زیرا از معلی خواست تا نام اصحاب خاص را بگوید ولی او امتناع ورزید و به دار آویخته و کشته شد. 

آشکار نمودن اسرار نیز به نوبۀ خود، پیامد های ناگوار معنوی دیگری نیز داشت؛ چرا که امام صادق (ع) فرمود: « …کسی که اسرار ما را آشکار کند، خدا او را ذلیل نموده و وارد جهنم می گرداند.» همچنین فرمود:« کسی که راز ما را فاش نماید، همچون کسی است که بر روی ما شمشیر کشیده است.» طبق بیانات امام صادق (ع) عدم رازداری می تواند آثار زیانباری در ایمان، همچون: جنگ با خدا، شک در منزلت اهل بیت(ع)،  جهنمی شدن و… را در پی داشته باشد.

از دیگر آسیب های اجتماعی، عدم همزیستی مسالمت آمیز بود؛ چرا که همزیستی مسالمت آمیز آثار سودمندی چون: وحدت بین مسلمانان، حفظ و تداوم جامعه شیعی از تهدیدات مخالفان، گسترش معارف اصیل ائمه در جامعه و… را به دنبال دارد. اگر امام صادق (ع) به هشام حَکَم توصیه کرد که: «در میان جماعت مردم نماز بخوانید و از بیمارانشان عیادت کنید…» جهت این است که چنین رفتاری، می تواند اثری عمیق در دل آنان ایجاد کند. آیت الله خوئی(ره) نیز می نویسد: این گونه دستورات از امام (ع) به جهت خوف از ضرر نبوده بلکه برای رعایت مصلحت و اتحاد میان مسلمانان صادر شده است.

 بنابر توصیه امام صادق (ع) می توان نتیجه گیری کرد که اگر چنین تقیه ای توسط شیعیان اتفاق نمی افتاد مسلمانان دچار پراکندگی بیشتر شده و با از بین رفتن وحدت کلمه از بین آنان، عظمت امت اسلامی نیز بیش از اینها از میان می رفت و به یک قدرت ضعیف تبدیل می گشت. اگر امام صادق (ع) آسیب شناسی اجتماعی از جامعه تشیع نکرده بود و از سوی دیگر برای حفظ آنان تلاش نمی نمود، اکنون جمعیت شیعه به این اندازه نیز نمی‌بود و امروزه تشیع به عنوان مذهبی رسمی و سربلند و افتخارآفرین شناخته نمی شد و ندای اسلام راستین و اصیل، شنیده نمی‌گشت.