عنوان و منبع اصلی مقاله: نویسندگان: سید ابراهیم معصومی(استادیار)، داوود فیض افرا. عنوان: استراتژی سیاسی- فرهنگی صادقین(ع) در عبور از بحرانهای پیش روی جامعه شیعی عصر غیبت بر اساس الگوی سوات(swot). منبع: فصلنامه علمی – پژوهشی مهدویت، سال هفدهم/ شماره هفتادم/ زمستان ۱۴۰۲ ص ۱۳۱-۱۵۸

مقدمه

بعد از دوره پیامبر (ص)، رهبری امت اسلامی در مسیر اصلی ادامه نیافت و در میان امویان و عباسیان مصادره گردید. بعد ازماجرای کربلا، حاکمیت موجود، برای حفظ حکومت خود، امامان معصوم و جامعه شیعی را در تنگناهای شدید قرار داد تا جائی که ائمه(ع) برای حفظ هویت و بقای شیعیان، آنها را امر به تقیه می نمودند، و مبارزه با حاکمیت جور را در اشکال غیرعلنی هدایت می کردند در این میان، امام باقر و امام صادق (ع) در برهه خاصی از حاکمیت سیاسی، گذر از امویان به عباسیان حضور داشتند که این برهه تهدیدها و فرصتهایی را برای جامعه شیعه ایجاد کرده بود. این نوشتار بر این باوراست که در آن شرایط سیاسى، شیعه براى برونرفت از وضعیت خفقان، نیازمند راهبردهای کارآمد بود و ائمه (ع) بهترین راهبردها را ارائه کردند، برای تبیین این راهبردها بر اساس روش (سوات) شرایط سیاسی، تحلیل، وضرورت و اهمیت راهبردهای برونرفت از آن شرایط ذکر شده است. 

روش تحقیق

نظریه راهبرد سوات(SWOT) برای اولین بار در سال ١٩۵٠ مطرح شد و در همان دهه به عنوان بهترین ابزار مدیریت شناخته شد. در این روش، ابتدا اهداف و رسالت سازمان یا گروه مشخص شده، سپس، متناسب با محیط و شرایط، برای آن استراتژی طراحی می گردد. در این مقاله با استفاده از روش مذکور، در مرحله اول به تجزیه تحلیل محیط های داخلی(جامعه شیعی) و خارجی(جامعه غیرشیعی) پرداخته و در مرحله دوم راهبردهای مورد نظر ارائه می شود.

راهبرد سیاسی

راهبرد سیاسی، عبارت است از دانش، هنر و فن به کارگیری نیروی یک ملت برای تأمین اهداف سیاسی آن. شرایط سیاسى، فرهنگى واجتماعى عصر امام باقر وامام صادق(ع)

نقاط قوت درونی جامعه شیعی

مهم ترین نقاط قوت جامعه شیعی در عصر این دو امام بزرگوار عبارتست از:

١. تشکیل مکتب علمى

امام باقر و امام صادق (ع)، با استفاده از شرایط خاص سیاسی جامعه آن روز، و با توجه به جایگاه علمی خود پایه گذاران بزرگترین نهضت و مکتب علمی در ابعاد مختلف عقلی و نقلی شدند و به تعلیم و تربیت دانشمندان مختلف پرداختند. بگونه ای که در کتب رجالى، اصحاب و شاگردان ایشان تا چهار هزار نفر نقل شده است.

٢. جغرافیاى شیعیان

هستۀ اولیۀ شیعیان در عربستان شکل گرفت و تا پایان قرن نخست هجری بیشترین فعالیت آنها در مکه و مدینه و چند شهر دیگر عراق بود، در این میان کوفه به دلیل مرکزیت خلافت حضرت علی(ع) در رشد و گسترش تشیع سهم قابل ملاحظه ای داشت. همچنین در منابع مختلف تاریخی، از حضور شیعیان در بصره، مدائن، مصر و خراسان از دهه های نخست ظهور اسلام سخن به میان آمده است.  

٣. وضعیت فرهنگی جامعۀ شیعی

بعد از پیامبر (ص) و با تثبیت خلافت در خاندان امویان، اقداماتی برای محدود کردن اهل بیت و جاهل نگه داشتن مردم انجام گرفت، این اعمال باعث افول وضعیت فرهنگی جهان اسلام شد، در این میان برجسته ترین شاخصه رفتاری شیعیان، تبعیت از امامان معصوم بود. 

نقاط ضعف درونی جامعه شیعه

مهم ترین نقاط ضعف جامعه شیعی در دوران امام باقر و امام صادق(ع) عبارتست از:

١. ضعف اقتصادى شیعیان

شیعیان به صورت طبیعی از بسیاری فرصتها، محروم بودند، علاوه برآن از هرگونه همکاری با حکومت جور منع شده بودند. در این حالت اکثرشیعیان در حالت فقرزندگی می کردند.

٢. وضعیت خفقان سیاسى – اجتماعى حاکم برشیعیان

بعد از واقعۀ کربلا، خفقان سنگینی بر جهان اسلام سایه افکند اگرچه قیام هایی مانند قیام توابین، و مختار و … جرقۀ امیدی در آن خفقان بود ولی فشارهایی که از ناحیۀ امویها و سپس عباسیان بر شیعه اعمال می شد در حدی بود که سبب شد اصحاب امام به منظور صیانت خود، به تقیه روی آوردند، و امام برای حفظ جان شیعیان ترک تقیه را مساوی ترک نماز اعلام فرمود.

٣. انشعاب و پیدایش فرقه های شیعى

شیعیان بعد از عاشورا به چند گروه تقسیم شدند؛ امامیه، زیدیه، حسنیان، و حنفیان. بدین صورت پس از انشعاب شیعیان، از مهمترین چالش های امام باقر و امام صادق(ع) منازعات داخلی و اثبات حقانیت امامت و ولایت آل محمد بود. 

فرصتهای جامعه شیعی

مهم ترین فرصتهای موجود در محیط خارجی جامعه شیعیان عبارتند از:

١.اختلاف بین امویان

پس از بیعت گرفتن برای یزید توسط معاویه، اختلاف در بین خاندان اموی شروع شد و با مطرح شدن ولایت عهدی مروان این اختلافات شدت گرفت، تا جایی که با کمک عوامل خارجی باعث سقوط حکومت امویان شد.

۲٫تأسیس حکومت عباسیان

 بنی عباس در ابتدا به خاطر تثبیت قدرت و مشروعیت بخشیدن به دولت نوپای خود، تاحدودى به شیعیان، مخصوصا امام صادق (ع) آزادی عمل دادند، امام(ع) نیز از این فرصت استفاده کرد و به گسترش معارف نبوی پرداخت و شاگردان متعددی در رشته های مختلف تربیت کرد. 

۳. خلافت عمربن عبدالعزیز(٩٩ -١٠١)

خط مشى وسیاست های عمربن عبدالعزیز در مقایسه با سایر خلفای اموی بسیار متفاوت بود. در زمان حکومت او فضای فعالیتها برای ترویج معارف اسلامی و بسط علم و فقه مناسب تر شد، سب حضرت علی(ع) بر روی منابر ممنوع شد،  فدک به اهل بیت برگشت و ممنوعیت تدوین ونقل حدیث رفع گردید.

تهدیدهای جامعه شیعی

مهم ترین تهدیدها در محیط خارجی جامعه شیعیان عبارت است از:

١. جریان هاى فکرى سیاسى عصر صادقین (ع)

الف) جبریه و قدریه

این جریان ها در زمان حکومت معاویه ایجاد شدند جبریه عقیده داشتند که انسان از خودش هیچگونه اختیاری ندارد و در مقابل، قدریه اعتقاد داشتند خدا هربنده ای را خلق کرده و تمامی امور را به خودش واگذارکرده است. 

ب) قیاسگرایی

مبتکر این جریان ابوحفیفه بود که زمینه بسیاری از بدعتها و انحرافات رابه وجود آورد.

ج) مرجئه 

آنان طرفدار روح امید بودند و نیت و ایمان درونی را کافی می دانستند و عمل صالح را درجامعه لازم نمی دیدند. 

د) زنادقه

فعالیت زنادقه بر ایجاد شک و تردید در دین و القای شبهه در بین مردم بود، همچون ترویج عقاید دهریگری. 

هـ) خوارج

خوارج پس از داوری بین امام علی ومعاویه در جنگ صفین پدید آمدند. 

٢.رواج احادیث ساختگی ومجعول

از زمان حکومت بنی امیه، نزدیک به یک قرن نگاشتن و حفظ احادیث نبوی(ص) ممنوع بود و به جای آن سیل عظیمی از تحریفات و احادیث ساختگی وارد جامعه شد که عمدتاً برای مشروع جلوه دادن حکومت نقل می شد.

٣.عملکرد حکومتهای وقت

بعد از واقعۀ عاشورا، امویان و سپس عباسیان بر تمامی ممالک اسلامی سیطره پیدا کرده و چنان عرصه را برشیعیان تنگ کردند که امام صادق (ع )مجبور شد یاران خود را امر به تقیه کند، 

راهبردهای ارائه شده براساس الگوی ضعف- تهدید

شرایط جامعه آن روز برای شیعیان بسیار خطرناک بود و احتمال آن می رفت که آنان در برابر سختیهای موجود، خسته شده و در جامعه غیرشیعی هضم شوند لذا امام باقر و امام صادق (ع) با امید دادن به شیعیان درباره حکومت منجی آخرالزمان و حکومت عدل، راهبرد استقامت و صبر را ارائه نمودند تا شیعیان با تمسک به این معارف دست از اهداف خود برنداشته و به مسیر خود ادامه دهند. 

١. استقامت درامر غیبت

بعد از شهادت امام حسین (ع) حکومتهای وقت از پتانسیل شیعیان و بنی هاشم آگاهی یافته و آنها را به شدت در تنگنا نگه می داشتند، این شرایط باعث شد شیعیان متحمل دردها ورنج های فراوانی شوند، در این زمان باقرین (ع) بر امر استقامت در برابر مشکلات و پایبندی به ولایت ائمه (ع) تأکید می نمودند، و از طرفی با ارئه راهبرد در قالب روایات استقامت، به عنوان راهبردهای سیاسی، شیعیان را دلگرمی داده و رفته رفته جامعه اسلامی را براى ورود به عصر غیبت و مشکلات پیش روی آن آماده می کردند، 

٢. مدارا

ائمه (ع )حسن معاشرت، مدارا و زندگی با اهل سنت و حضور در محافل عبادی و اجتماعی آنان را برای حفظ وحدت و اتحاد اسلامی ضروری می دانستند، مخصوصاً زمانی که شیعیان در حالت ضعف قرار دارند.   

٣. صبر در عصر غیبت                               

امام باقر وامام صادق (ع) همواره براین امر مهم تأکید داشتند که شیعیان در نبود امام در برابر مشکلات صبور باشند و از اهداف و آرمان خود دست نکشند و منتظر ظهور منجی آخرالزمان باشند، آنان با بررسى وضعیت شیعیان و  شرایط سیاسى حاکم بر جامعه اسلامى راهبردهایی را درباره غیبت ودوران آن ارائه می فرمودند.

راهبرد قوت ۔ تهدید

١.بنیانگذاری و گسترش سازمان وکالت

بعد از روی کار آمدن منصور دوانیقی، عرصه بر شیعیان به خصوص بنی هاشم تنگتر شد. امام صادق (ع) در این وضعیت، برای پیشبرد و گسترش معارف اصیل اسلام و با در نظر گرفتن نقاط قوت و تهدید، سازمان وکالت را تأسیس کرد. این شبکه در دوران امامان بعدی به صورت گسترده تری به فعالیت خود ادامه داد.

٢.تبری

طبق روایات وارده از امامان معصوم (ع) تبری، به عنوان معیاری برای تشخیص مرز بین ایمان و عدم ایمان لحاظ شده است، امام باقر و امام صادق (ع) با استفاده از نقاط ضعف و تهدید موجود در درون و بیرون جامعه شیعی، راهبرد تبری را برای شیعیان به عنوان قطب تکمیل کنندۀ تولی ارائه کردند. 

نتیجه گیرى

مقالۀ حاضر براساس چارچوب سوات (swot)، استراتژی سیاسی۔فرهنگی صادقین(ع) در عبوراز بحران های پیش روی جامعه شیعی را مورد بررسی قرار داده است. در ابتدا، محیط سیاسی داخلی شیعیان، از لحاظ قوت و ضعف، سپس محیط خارجی را از لحاظ فرصت و تهدید مورد بررسی قرار گرفته و طبق تجزیه و تحلیل آنها و با رویکرد توصیفى تحلیلی به شناسایی راهبردهای سیاسی مورد نظر پرداخته است، در نهایت با محوریت مسئلۀ غیبت و نزدیک شدن جامعه شیعی به آن عصر ، با تلفیق الگوی راهبردی ضعف – تهدید(st) راهبرد: استقامت، مدارا و صبر درامر غیبت و همچنین با تلفیق الگوی راهبردی قوت -تهدید(st) راهبرد بنیانگذاری و گسترش سازمان وکالت و تبری ارائه شده است.