عنوان اصلی و منبع مقاله: نویسندگان: اسماء ایرانمنش/ احمد زارع زردینی (نوسنده مسئول)/ کمال صحرایی. عنوان مقاله: کاربست نظریه منطق گفتگوی باختین در مناظرات امام صادق (ع) با ابن‌ابی‌العوجاء. منبع: فصلنامۀ تخصّصی مطالعات قرآن و حدیث سفینه، سال بیست و یکم، شمارۀ ۸۲ «ویژۀ پژوهش‌های حدیثی»، بهار ۱۴۰۳، ص ۱۲۸-۱۱۳٫   

اشاره

یکی از راهبردها و ابزارهای مبارزاتی و تبلیغی امام صادق(ع) با توجه به وجود جریان‌ها و نحله‌های دینی، سیاسی و فرهنگی زمانه مناطره است که با سازوکارهای زبانی و غیر زبانی مختلف در جهت ارتباط با فرد مقابل برآمده و به دفاع از اندیشه اسلامی در پرتو گفتگو در تعامل پرداخته‌اند. نظریه گفتار یا منطق گفتگو میخائیل باختین از رویکردهای جدید در خوانش و نقد متون است. وی گفتار را دارای زمینه غیر‌زبان‌شناختی و بافت می‌داند و در حیطه فرازبانی‌شناسی به مطالعه گفتار می‌پردازد. در این مقاله پس از معرفی مختصر نظریۀ گفتار باختین به عنوان یک مدل برای فهم بهتر روایات به بررسی مؤلفه‌های گفتار در مناطرات امام صادق(ع) با ابن‌ابی‌العوجاء پرداخته و با روش توصیفی- تحلیلی نقش هریک از این مؤلفه‌ها را در فهمِ جامع‌ترِ متن مناظرات بیان می‌کند.

۱- جایگاه ابن ابی العوجاء

یکی از جریان‌های فکری که به صورت سازمان  یافته در زمان امام صادق(ع) فعالیت گسترده‌ای داشت، جریان الحاد و مادیگری است که ریشه در گذشته و حتی جاهلیت دارد. ابن‌ابی‌العوجاء در زمان امام صادق چنین گرایشی داشته و بارها با امام به مناظره پرداخته است. امام نیز مناظره را راهبردی منطقی برای مرزبندی اندیشه تشیع با الحاد و تعامل با مادیگران در نظر گرفته و با این روش مبانی الحاد و مادیگری را به چالش کشیده و به بیان عقاید ناب اسلامی به ویژه توحید می‌پردازد.

یک مدل و روش منسجم که در شناخت حدیث و بررسی انواع حدیث می‌توان ارائه داد، روش منطق گفتگوی باختین است. توجه به مؤلفه‌های گفتار در بررسی انواع روایات می‌توان به بازسازی محیط، سیاق، عناصر دخیل و شرایط صدور و تولید روایات برای فهم بهتر آن کمک کند. یکی از اهداف این روش آن است که نشان دهد یک متن ناظر به چه گفتارها، اعمال، رفتارها و یا متونی و با چه هدفی ایجاد شده است.  

۲- منطق گفتگوی باختین

نظریه منطق گفتگویی باختین به معرفی مؤلفه‌های گفتار می‌پردازد و گفتار را موجودیتی ورای زبان شناسی معرفی می‌کند. منطق گفتگوی باختین محصول نگاه اجتماعی به زبان است. همچنان که به قول فوکر: «سلطه در زبان، تولید و باز‌تولید می‌شود». 

این مقاله با هدف شناخت و فهم‌بهتر و جامع‌ترِ متن مناظرات با استفاده از روش‌های نوین دست به خوانشی جدید از مناظرات امام صادق (ع) با ابن‌ابی‌العوجاء می‌زند، ضمن بیان نظریۀ گفتگومندیِ باختین و ارائۀ روش وی در تحلیل گفتگو به عنوان مدل و الگوی تحلیل در جهت خوانش (فهم) حدیث و معرفی مؤلفه‌های گفتار باختین، هریک را در این مناظرات بررسی می‌کند. 

۳- پیشینه پژوهش

بررسی‌های زیادی بر روی مناظرات امام صادق(ع) در ابعاد گوناگون صورت گرفته است؛ اما مهمترین آنان که مشابه موضوع این گفتار است، مقاله تحلیل گفتمان احتجاجات و مناظره‌های امام صادق(ع) «۱۳۹۶» از مجیدی و اعتضادی‌فر است که درآن به صورت کلی به مباحث تحلیل گفتمان در همه مناظرات امام پرداخته شده است. در مقالۀ کاربست روش تحلیل گفتمان انتقادی فرکلاف بر روی مناظره با ابن عبید بررسی شده است. 

یکی از مهمترین آنان با رویکرد اسلامی مقاله نقد و بررسی خطبه قاصعه نهج‌البلاغه در پرتو نظریه منطق گفتگویی باختین (۱۳۹۹) از ستاری و مجیدی است که مؤلفه‌های گفتگویی باختین را در خطبه قاصعه امام علی(ع) بررسی کرده است.

۴- درآمدی بر نظریه گفتار یا گفتگومندی باختین 

باختین از جمله اندیشمندانی است که به سخن، نگاهی فراتر از کلمات و واژگان داشت و گفتار را تک بعدی و در سطح قواعد واج‌شناسی نمی‌دانست. وی معتقد بود زبان شناسی ابزاری برای دستیابی به اهداف فرازبان شناسی است. باختین گفتار را تنها ماده زبان‌شناختی نمی‌داند و آن را دارای زمینه اظهار که غیر زبانی است می‌داند. وی مهم‌ترین خصلت گفتار را اجتماعی بودن معرفی می‌کند و آن را ناشی از دو چیز می‌داند. گفتار همواره خطاب به کسی ایراد می‌شود و گوینده خود موجودی اجتماعی است. گفتار بینافردی است، سخن به گوینده تعلق ندارد و شنونده در ایفای آن نقش دارد. 

۵-امام صادق(ع) و مناظره 

یکی از روش‌هایی که امام صادق(ع) در برخورد با مخاطبان خویش استفاده می‌کردند روش مناظره است. یک از تفکرات خطرناکی که در زمان امام صادق(ع) رواج پیدا کرد، بحث الحاد و مادیگری است. در این دوران گروهی با نام زنادقه به انکار خدا و ادیان آسمان می‌پرداختند. مبارزه با تفکرات مادیگرا و اندیشه‌های الحادی یکی از اساسی‌ترین محورهای فعالیت‌های فرهنگی امام صادق(ع) بود؛ چرا که این افکار به سرعت در حال تبلیغ و گسترش بودند.   

۶- ابن ابی العوجاء 

عبدالکریم، ابن ابی العوجاء یکی از سران مادی‌گرا بود که در قرن دوم زندگی می‌کرد و نسب او از قبیله بکربن‌وائل است. وی با هم کیشان خود همواره به دنبال یافتن تناقض در قرآن بود و به استهزء مسلمانان در مراسم حج می‌پرداخت، اما گاهی اظهار اسلام نیز می‌کرد، لذا سیدمرتضی وی را همانند منافقان خطری بزرگ می‌دانست. او بسیار نزد امام صادق(ع) برای بحث و مناظره می‌رفت و سعی در محکوم کردن ایشان داشت که هرگز موفق نشد. بیشتر مباحثی که بین او و امام رد و بدل شد، حول محور توحید و خداشناسی است. از این‌رو مشخص است که وی ملحد بوده و در نهایت نیز ملحد از دنیا رفت، چرا که امام در مورد او آورده است که او نسبت به اسلام کوردل است و هرگز ایمان نمی‌آورد.    

۷- واکاوی و تحلیل مؤلفه‌های گفتار باختین در مناظرات

باختین در نظریه خودآورده است برای فهم بهتر یک سخن باید به بازسازی فضایی که گفتار در آن تولید شده پرداخت و مؤلفه‌های گفتار را بررسی نمود.  

۷-۱- مکان – زمان 

یکی از مؤلفه‌های اصلی در نظریه گفتار باختین مؤلفه مکان و زمان است و بازتاب زمان و مکانی در تشکیل یک گفتار نقش دارد. در مفهوم کلی مؤلفه‌های مکان و زمان در منطق گفتگویی به معنای صدای زمانه در متن است. صدای عصر و شرایطی که ادیب، شاعر، گوینده یا نویسنده در آن زندگی می‌کنند و به معنای عدم اجتناب و فاصله آفریننده متن از زمان خویش است. بیشترین مناظرات امام صادق(ع) و ابن‌ابی‌العوجاء با توجه به متن مناظرات در زمان مراسم حج و در مسجدالحرام صورت گرفته، زمانی که اجتماع مسلمانان از جاهای مختلف در آن مکان حضور داشته باشند. امام در بین مسلمان به انجام مناظره پرداخته‌اند. لذا حضور جمع کثیر مسلمانان در گرد امام در شکل گیری گفتار ایشان نقش بسزایی داشت. با توجه به اسامی که در کنار اسم ابن‌ابی‌العوجاء ذکر می‌شود، مشخص است که به غیر از او، افراد دیگری که از لحاظ فکری به او نزدیک بودنده‌اند در آن جمع حضور داشتند و مسلما تأثیر خود را در نحوه ارائه و گزینش موضوع گفتار امام داشته‌اند.  

۷-۲- گوینده – مخاطب – موضوع   

وجود گوینده و مخاطب مهمترین قسمت نظریه گفتار باختین است. وی حضور مخاطب و گوینده را در یک مکان، اجتماع می‌داند که با حضور این دو، نخستین شرط تشکیل گفتار تحقق می‌یابد. باختین از گوینده یا گویندگان و مخاطب یا مخاطبان به عنوان هم سخنان ذکر می‌کند که حضور هر دو برای تولید گفتار الزامی است. این قسمت مبنای اصلی نظریه باختین را تشکیل می‌دهد که شامل سه مؤلفه فرستده، پیام و گیرنده است. از نظر وی فرستنده دائما در حال ارسال پیام به گیرنده است. 

۷-۳- حد و مرز و کمال درونی 

دو ویژگی دیگری که باختین برای گفتار مشخص کرده وجود حد و مرز و کمال درونی یک گفته است. تمامی گفتارهایی که در طول مناظره امام و ابن‌ابی‌العوجاء رد و بدل شده است دارای حدود مشخص است و اولین راه شناخت آن تکمیل واژگان سخن و تکمیل معناست. جملات به صورت کامل مطرح شده و هر کلمه در جای خود قرار گرفته همچنان که معنا نیز همزمان با تکمیل جمله کامل شده است. و هیچ نارسایی ندارد. تغییر مداوم گویندگان فعال در مناظره و جابه جایی نقش گوینده و مخاطب، حکایت از مشخص بودن حد و مرز سخن و گفتار هریک از طرفین دارد. این که امام بلافاصله بعد از پرسش ابن‌ابی‌العوجاء به ارائه جواب می‌پردازد و یا این که با مطرح کردن پرسش از او، سخن خود را تمام کرده و منتظر پاسخ می‌مانند، این رفت و آمد گفتگو برای هریک از فاعلان گفتگو مرزبندی مشخص دارد و آوای هر یک در سر جای خود در این تعامل قرار می‌گیرد. توجه به این نکته ضروری است که امام بدون این که وارد استدلال طولانی با طرف مقابل شود با طرح پرسش از وی و با توجه به سخنان و پاسخ مخاطب، او را محکوم می‌کند.

۷-۴- بینا متنیّت  

ویژگی مهم و بنیادی دیگری که باختین در منطق گفتگویی بسیار روی آن تأ کید دارد، روابط بینامتنی است که بین یک گفتار و گفتارهای قبل می‌تواند وجود داشته باشد. هر گفتار ناظر به گفتارهای از قبل تولید شده است و آوایی از آن‌ها با خود دارد. این یک امر اجتناب‌ناپذیر و دائمی در فرایند تولید یک گفته یا سخن است.  

مراد باختین از گفتگویی بودن متن در ابتدا این است که یک متن با متون و آثار قبل و بعدخودش امکان و توانایی گفتگو را داشته باشد، زیرا زمینه مکالمه بدون مرز است. همچنین ابن‌ابی‌العوجاء که با سخنان خود سعی در نشان دادن جهان منهای خالق دارد و عدم دیدن خداوند را با چشم سر ملاک این عقیده قرار می‌دهد گفتار خود را بر پایه نظریات الحاد و مادیگری که در آن زمان و حتی قبل از آن وجود داشته استوار می‌سازد. 

۷-۵- حالت، آوا، آهنگ  

توجه به این مؤلفه‌ها چه در بحث زبانی و چه غیرزبانی و بافت تأثیر زیادی در بازسازی فضای تولید گفتار دارد. باختین کارکرد اجتماعی زبان و محتوا را هم سنگ و برابر با جنبه های زیبایی‌شناسی و زبان اثر با اهمیت می‌داند و باید حتماً به آن توجه کرد. باختین گفتار را یا به سوی موضوع و یا به سوی شنونده می‌دانست. زمانی که امام با پرسش از ابن‌ابی‌العوجاء سخن خود را آغاز یا ادامه می‌دهند گفتارشان ناظر به موضوع سخن در حال گفتگو است.  

۸- نتیجه‌گیری

نظریه گفتگومندی باختین به عنوان یک مدل و الگو برای تحلیل و فهم بهتر متون کارامد است. استفاده از روش‌های جدید در خوانش متون کهن و دینی در فهم جامع‌تر این متون کمک می‌کند. بررسی مؤلفه‌های گفتار و در نظر گرفتن هریک در شکل گیری یک سخن، باسازی بافت، و موقعیت فضای تولید سخن را در دل تاریخ در پی دارد و تعمیق فهم سخن را منجر می‌شود. 

با بررسی که صورت گرفت هر یک از مؤلفه‌های گفتار باختین در مناظرات امام با ابن‌ابی‌العوجاء نقش خود را نشان می‌دهد و به آشکار ساختن آواهایی جدید که خود را در متن و حاشیه مناظره پنهان کرده‌اند، می‌پردازد. زمان انجام مراسم حج و حضور خیل مسلمانان و غیر مسلمانان در مسجد‌الحرام در ایراد سخنان و گفتار امام سهمی ویژه دارد. 

نقش مکان و زمان در انتخاب موضوع برای گوینده و حضور انواع مخاطبان با رویکردهای متنوع در مقابل گوینده، در نحوه گفتار و انتخاب موضوع وی تأثیر گذار است. همچنین نقش مؤلفه بینامتنیت، نوع آهنگ و حالت سخن و همچنین انتخاب جملات پرسشی یا خبری که گوینده از مخاطب دریافت می‌کند مؤثر است.