عنوان اصلی و منبع مقاله؛ نویسنده: جواد سلیمانی امیری، عنوان مقاله: تلاش های فرهنگی امام باقر «ع» و امام صادق«ع» در مقابله باجاهلیت پس از پیامبر اکرم (ص)، منبع: نشریه مبلغان، اردیبهشت ۱۴۰۲، شماره ۲۸۸

بازگشت جاهلیت

اصل بازگشت جاهیلیتی دیگر بعد از جاهلیت اول در قرآن کریم آیه وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّهِ الْأُولَى آمده است که نشان دهنده این است که جاهلیت دیگری در راه است و گرنه جاهلیت اول خواندن دوران قبل از اسلام بیهوده می شود. امام صادق(ع) در توضیح این آیه شریفه می فرمایند: در آینده جاهلیت پیش از اسلام دوباره تکرار می شود. همچنین حضرت علی(ع) خطاب به مردمان زمان حکومت خود می فرمایند: شما هم اکنون دست از رشته اطاعت کشیدید و با زنده کردن ارزش های جاهلیت، دژ محکم الهی را در هم شکستید. فلسفه قیام امام حسین (ع) نیز از زبان ایشان عمل نشدن به دین و رویگردانی از آیین اسلامی و نوعی بازگشت به دوران پیشا اسلام و سنت‌های جاهلیت، بیان شده است. 

تنها گذاشتن ائمه اطهار در امور سیاسی و یاری نکردن آنها در میدان مبارزه با کفر و نفاق شاهد این واقعیت تلخ بود. البته مبارزه با این نوع جاهلیت به دلیل نقاب دینداری دشوارتر از مبارزه با جاهلیت اول هست.در نیمه دوم قرن بیستم میلادی، کتاب ها و مقالاتی توسط نویسندگان مسلمان در زمینه بازگشت جاهلیت نگاشته شده است که صرف نظر از دیدگاه های افراطی برخی از نویسندگان، بهره‌ای از واقعیت موجود تاریخ جوامع مسلمان دارد و به عنوان هشداری جدی باید در نظر گرفته شود. دورانی که به«جاهلیت قرن بیستم»لقب گرفته است.

چگونگی شکل گیری جاهلیت دوم

اهل بیت (ع) بعد از پیامبر(ص) لحظه ای از وظیفه خود شانه خالی نکردند و از هدایت جامعه به سوی دین امری را فروگذاری نکردند. حضرت زهرا (س) با مجاهدت های خود نگذاشت تفکر اسلام منهای ولایت در تاریخ اسلام نهادینه شود. حضرت علی (ع)  نظام سیاست را از عناصر اموی پاکسازی و عدالت اقتصادی را در جامعه مستقر کرد. امام حسن (ع) نیز در مرحله اول حکومت سیره پدر بزرگوارشان را پیگیری کردند و در مرحله دوم به دلیل کاستی هایی که در سپاه خود داشتند و فریبکاری های معاویه سیاست سکوت اعتراض آمیز را برگزیدند تا زمینه ی قیام سید الشهدا پدید آید. امام حسین (ع)  نیز با قیام خونین خود اساس دین را از خطر نابودی نجات دادند، مرز میان اسلام حقیقی را با اسلام آن روزگار جدا کردند و دلهای خفته را بیدار کردند. زمانی که امام سجاد(ع) امامت را به عهده گرفتند دوران اختناق را با تبیین اندیشه های ناب اسلام و پایه گذاری تشکیلات شیعی گذراندند به طوری که با مجاهدت های امام سجاد (ع) نهضت سید الشهدا به بار نشست و بار دیگر اسلام در برابر فرهنگ جاهلیت قوت گرفت. 

مواضع امام باقر و صادق(ع) در برابر جاهلیت تازه

از سیره این دو امام بزرگوار چنین استفاده می شود که ایشان در پی سازندگی فکر و سازماندهی مکتب بودند. مواضع ایشان در برابر جاهلیت و انحرافات زمانه را می توان در محورهای زیر خلاصه کرد. 

۱- مبارزه با تحریف دین

حکومت های ظلم زمانی می توانند بر جامعه حکومت کنند که دستورات و تعالیم اسلام را تحریف کنند؛ چون اگر این تعالیم به صورت صحیح در جامعه منتشر شود، انجام فسق و فجور ناممکن می شود. از این رو برخی از فقها محدثان را با زر و زور فریب می دادند تا آنها با تحریف معارف دین منکرات آنها را معروف و معروف را منکر جلوه دهند تا از این طریق حکومتشان را توجیه کنند.

 در چنین شرایطی امام باقر(ع) کار تدریس معارف اسلامی اعم از فقه و تفسیر و کلام را آغاز کردند و این روند در زمان امام صادق (ع) به اوج رسید به طوری که برخی از چهره های مشهور اهل سنت نیز نزد امام صادق (ع)  شاگردی کرده اند. بدین سان در این دوران نقشه امویان برای تحریف معارف قرآنی به وسیله این امامان خنثی شد. تعلیمات امام صادق (ع)،  هم بی نصیبی دستگاه حکومت را از آگاهی دینی اثبات کرد، هم صلاحیت خلیفه را برای تصدی خلافت زیرسوال برد و هم تحریفاتشان را آشکار می کرد. بنابراین در دل نهضت علمی امام صادق(ع)  نهضت سیاسی مهمی نهفته بود.

۲- زمینه سازی برای نابودی امویان 

امام باقر (ع) و امام صادق(ع)  در کنار تبیین و ترویج دین جامعه را برای مبارزه و برائت از امویان آماده می کردند و در تعالیم خود به مسلمانان می فهماندند که پذیرش سلطه ی جائر خلاف مقتضای دین است. از جمله اقدامات ایشان توبیخ افراد همراه با دستگاه خلافت بود. امام صادق (ع) در اواخر دورن بنی امیه که قدرت حکومتشان به رو به زوال بود خود را به طور رسمی امام و حاکم شرعی معرفی کردد. بنی عباس هم در این دوران سعی می کردند نسب خود را به رسول خدا (ص) برگردانند و حکومت را از طریق وراثت برای خود مصادره کنند. مبارزه امام صادق (ص) در دوران بنی عباس از طریق تقیه بود، اما بنی عباس بارها امام را تبعید و تهدید به قتل می کردند؛ حتی خانه امام صادق (ع) نیز به آتش کشیده شد.

۳-ایجاد تشکل و نهاد وکالت 

روشن است که صرف بیان و تفسیر صحیح از معارف اسلامی و نقد تحریف ها تا زمانی که به صورت سیستماتیک و حساب شده در جامعه ترویج نشود نمی تواند با فرهنگ رقیب مواجه شود و بر آن غلبه یابد از این رو تلاش امام باقر (ع) در زمینه ی تربیت شاگردان خاص و فرستادن آنها در مناطق مختلف جهان بود تا زمینه ی نشر فرهنگ اسلامی و تداوم تشیع را فراهم سازد. این افراد تحت عنوان وکیل و نماینده امام به شهرهای مختلف می رفتند و به سوالهای دینی مردم پاسخ می دادند. نهاد وکالت در دوران امام صادق(ع) و امام کاظم (ع) به اوج خود رسید و در زمان امامان بعدی که رابطه ی شیعه با امامان کاهش یافت کارکرد بسیار بالا و حساسی در بقای تشیع پیدا کرد. 

هدف از این تشکیلات پیوستگی فکری و عملی با امام و شرکت در فعالیتی که به ابتکار و رهبری امام در جهت بازیافت حق غصب شده و تشکیل نظام علوی و اسلامی در سطوح مختلف فکری، سیاسی و احیاناَ نظامی انجام می گرفت این پیوستگی همان است که در شیعه ولایت نامیده می شود. حاصل امامت ۱۹ ساله امام باقر(ع) و ۳۴ سالۀ امام صادق(ع)  این شد که تشیع از مرز عراق و شبه جزیره گذشت و در مناطق دوردستی مانند: از شرق تا اصفهان و ری و خراسان، و از غرب تا مصر و مراکش، و از جنوب تا حبشه سرایت کرد.

سخن پایانی

مبارزات اهل بیت عصمت و طهارت در سه بعد تبین صحیح معارف و تفسیر قرآن، رهبری و سازماندهی شیعه و تقابل با دستگاه سیاسی حاکم و تلاش برای برقراری حکومت اسلامی بود. مقاومت و مبارزه اهل بیت در برابر انحرافات فکری و سیاسی زمانه موجب شد اساس مکتب اسلام محفوظ بماند قرآن و سنت پیامبر(ص) به سرنوشت کتاب های آسمانی گذشته مبتلا نشود و اینکه مقبولیت و مشروعیت حاکمیت خلفای عباسی و اموی و سلاطین بعدی در میان شیعیان تثبیت نشود.