چکیده

سرنوشت هر انسانی، ریشه در روحیات و خصلت­های کسانی دارد که در دوران طفولیت، نزدیک­ترین ها به او محسوب می­شوند. در این دوران حساس، نقش سازنده مادر در تعیین سرنوشت فرزند، بی­نهایت درخور توجه است به طوری که می­توان گفت کودک مانند مومی است که در میان دستان قدرتمند مادر، قابلیت تبدیل به هر شکل و هیأتی را دارد.

نگاهی به گزارش­های تاریخ و سیره، نشان می‏دهد که زندگانی حضرت زهرا (سلام الله علیها)، الگوی یک انسان کامل در مکتب اسلام است. مادر نمونه‏ای که با رفتار و گفتارش فرزندانی تربیت کرد که به گواه دوست و دشمن، سرآمد مردم زمان خود بودند.

با کمی دقت در برخورد عاطفی و منطقی حضرت زهرا (سلام اللّه‏ علیه) ا در می‏­یابیم که آن بانوی بزرگوار، در ساختن روح و شخصیت فرزندان گرامی­اش از ابزار بسیار ظریف و دقیق استفاده کرده است، که بسیاری از آن­ها در حال حاضر، میان روانشناسان مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

بنابراین، این مقاله با داشتن نمونه گزارشات و کلمات از معصومین (ع) درباره­ی حضرت فاطمه (سلام اللّه‏ علیه) ا کوشیده است تا نقش تربیتی دخت گرامی رسول ا.. ()ص را در خانواده‏اش با توجه به علم روانشناسی، بیشتر روشن کند.

کلید واژه: شیوه تربیتی، کودک، حضرت زهرا، روانشناسی.

مقدمه

اولین مکان مقدسی که انسان در بدو تولد در آن پرورش روحی و جسمی می­یابد، محیط خانه و خانواده است و بی گمان سرنوشت هر انسانی ریشه در روحیات و خصلت­های کسانی دارد که در دوران طفولیت و خردسالی، نزدیک­ترین انسان­ها به او بودند. رفتار پدر و مادر هر گونه که باشد، برای کودکان که از هر نوع رشد عقلی بی­بهره­اند، الگویی مؤثر خواهد بود تا بتوانند نیکی­ها و پلیدی­ها را بشناسند. از این رو، نقش سازنده پدر و مادر و به ویژه مادر، در تعیین سرنوشت فرزندان، بسیار درخور توجه است.

دامن پدر و مادر محیط مناسبی جهت پرورش بذر سعادت و یا شقاوت در دل فرزندان است، چرا که: «کودکان با علاقه و پیوندی که با اولیای خود دارند، آن­ها را نمونه و سرمشق خود قرار   می­دهند و می­کوشند رفتارشان را با افعال آن­ها انطباق دهند».

اسلام، شخصیت آینده کودک را مرهون تربیت و پرورش و مراقبت پدر و مادر می­داند. تمام حرکات، سکنات، کردار و گفتار پدر و مادر بر روح حساس و لطیف فرزند تأثیر می­گذارد. هر فرزندی نماینده چگونگی سلوک و رفتار پدر و مادرش است. پدر و مادر وظیفه دارند که با کمال دقت، مراقب آینده کودکانشان باشند و مواظب باشند طفل بی­گناه که نهادش بر خوبی آفریده شده است، فاسد و بدبخت نگردد. پیامبر اکرم () می­فرماید:

«اِدّبُوا اَولادَکُمْ فَإنَکُمْ مَسئولونْ؛ فرزندان خود را تربیت کنید، چه در برابر آنان مسئولیت بزرگی دارید^۱».

با کمی دقت به سیره ائمه (ع) که الگوهای بی­نظیر در تکامل زندگی بشر هستند، در می­یابیم که هر یک از آن بزرگواران با ظرافت، حساسیت و دقت نظر، مسائل تربیتی فرزندان به ویژه پرورش روح و شخصیت آن‌ها را پی می­گرفتند.

بی شک توفیق بی­مانندی که این بزرگواران و به ویژه حضرت زهرا (علیهاالسلام)، به عنوان الگوی مادر مسلمان، در تربیت کودکان داشتند، ناشی از معرفت عمیق و صحیح ایشان از دستوراتی بود که اسلام درباره انسان ارائه کرده است و روش تربیتی و اخلاقی حضرت فاطمه (علیهاالسلام)  بهترین شیوه و تجربه برای ساختن نسلی پاک و سعادتمند است.

حضرت زهرا (علیهاالسلام) که خود، تربیت یافته دامان وحی بود، به خوبی می­دانست که در تربیت اسلامی از چگونگی شیر دادن به کودک و نگاه­های محبت آمیز مادر و بوسه زدن بر لب­های معصوم کودکان گرفته تا تمام حرکات و اعمال و گفتارش، بر روحیه حساس آن­ها تأثیر می­گذارد.

او می­دانست که باید امامانی چون حسن و حسین (علیهاالسلام)  و شیر زنانی چون زینب و ام­کلثوم را تربیت کند و نمونه­هایی را به جامعه تحویل دهد که آیینه و معرف حقیقت روح اسلام باشند و حقایق و معارف قرآن در وجودشان جلوه­گر باشد و انسان­های کمال یافته­ای که از این مکتب اعجازآمیز بیرون می­آیند، به خوبی می­توانند روح پرعظمت و نیروی وصف­ناپذیر وجودی حضرت زهرا (علیهاالسلام) را نشان دهند؛ وجود مطهر و روح بی­آلایشی که نسلی پاک را به تاریخ هدیه کرد و در حقیقت، مادر روزگار همچو آن را به خود ندیده و نخواهد دید و بر ماست که با به کار بستن شیوه­های تربیتی آن حضرت، در تربیت و پرورش نسلی پاک همت گماریم تا از این رهگذر، سعادت جاودان خود و فرزندانمان را تأمین کنیم. ^۲

عواطف مادری و نقش آن در تربیت فرزند

روح انسان به گونه­‏ای ساخته و پرداخته شده که نیاز به محبت و عطوفت، یکی از اساسی‏ترین نیازهای روحی او محسوب می‏شود؛ بدین جهت کودکان محروم از این نیاز فطری، دچار کمبودها و مشکلات روانی و گاه نواقص جسمی خواهند شد.

بر اساس تحقیقات دامنه­داری که در این زمینه به عمل آمده است، بسیاری از بزهکاری­های افراد مختلف ریشه در خلأ عاطفی آن­ها دارد و چنان­چه جامعه­ای در زمینه اشباع روانی و اقناع نیازهای فطری فرزندان خود، توفیقی به دست آورد، کمتر شاهد ناهنجاری­های فردی و اجتماعی خواهد بود.^۳

حضرت فاطمه (سلام اللّه‏ علیه) ا که خود از سرچشمه محبت و عطوفت رسول خدا (ع) سیراب گشته و قلبش کانون محبت به همسر و فرزندان خود بود در این جهت نیز وظیفه مادری خود را به بهترین شکل، انجام می‏داد.

سلمان می‏گوید: روزی فاطمه زهرا (سلام اللّه‏ علیه) ا را دیدم که مشغول آسیاب بود. در این هنگام، فرزندش حسین گریه می‏کرد و بی ‏تاب بود. عرض کردم، برای کمک به شما آسیاب کنم یا بچه را آرام نمایم؟ ایشان فرمودند: «من به آرام کردن فرزندم اولی هستم، شما آسیاب را بچرخانید^۴».

بازی و تحرک

بازی، شیوه­ ای است که تأثیرات مثبت و گوناگونی را بر روحیه کودک به جای می­گذارد، خلاقیت او را شکوفا و عواطف کودکانه او را از محبت سیراب می­سازد. بازی کودکانه مادر با فرزندان رشد جسمی و فکری کودک را سرعت می­بخشد و احساسات پاک مادری را به او منتقل می­کند، نشاط، شادابی، ابتکار و نوآوری، خلاقیت و اعتماد به نفس را در او ایجاد و زمینه را برای ظهور استعدادهای نهفته کودک فراهم می‌آورد.

در مقابل، خانه‏­هایی که برای کودک، محیط مناسب و دلنشین برای بازی و تحرک نیست، در روحیه و شخصیت اعضای خردسال آن خانه، اثر نامطلوبی دارد، نباید فراموش کرد که تحرک و بازی، اقتضای طبیعت و سن کودک است و پدر و مادر وظیفه دارند شرط و لوازم بازی را برای کودکان خود فراهم سازند.^۵

بعضی از مردم از کودکان انتظار دارند که مانند بزرگسالان زندگی کنند. اگر کودک اهل بازی بود می­گویند: بی­ ادب است ولی اگر خمود و سر به زیر بود می­گویند: کودک با ادبی است. اما دانشمندان و روانشناسان این عقیده را خطا و اشتباه می­دانند و معتقدند بچه باید بازی کند و اگر اهل بازی نباشد علامت کسالت جسمانی و ضعف روحی است به طوری که بازی در دوران کودکی به منزله واکنش کودک در برابر عوامل محیطی و بروز استعدادهای نهفته اوست که تأثیرات آن در کنار تقویت جسم و افزایش بنیه کودک، قابل توجه است. بنابراین، غفلت از بازی به هیچ وجه به صلاح کودک و والدین او نیست.

پژوهشگران آکادمی اطفال آمریکا در گزارشی، عواملی چون شیوه زندگی شتاب­زده، تغییر در ساختار خانواده، توجه افراطی والدین به فعالیت­های درسی و ورود به دانشگاه در آینده و … باعث کاهش تحرک و بازی کودکان در عصر مدرن می­باشد. ^۶

علی‏رغم این­که ظهور اسلام در محیطی کاملاً بی‏­فرهنگ و دور از تمدن بود، اما برنامه و شیوه­ های ارائه شده از طرف اولیای دین، همیشه با انسان­ها از هر تمدن و فرهنگی سازگار است.
همبازی شدن رسول گرامی اسلام (ص) با فرزندان دخترش زهرا بیانگر این نکته مهم است که بازی و تحرک کودک، یکی از لوازم تربیت صحیح محسوب می­شود.

«ابوهریره» می­گوید: دیدم رسول خدا دست حسن و حسین را گرفته بود و پاهایشان روی پای آن حضرت قرار داشت و به آنان می­فرمود: «نور دیدگان فاطمه! بالا بیایید»، پس حسن و حسین بالا می­آمدند تا پاهایشان به سینه رسول خدا می­رسید پس لبش را بر لب­های آنان گذاشته می­بوسید و می­فرمود: «خدایا حسن و حسین را دوست دارم^۷».

جابر می­گوید: دیدم رسول خدا با دست و پا راه می­رفت و حسن و حسین بر پشت آن حضرت سوار بودند و می­فرمود: «بهترین شتر، شتر شماست و شما بهترین سوار هستید^۸».

حضرت علی (ع) و فاطمه زهرا (سلام اللّه‏ علیه) ا در خانه به بازی بچه­ها توجه کافی مبذول می‏داشتند و همین امر، موجب شادابی و نشاط روزافزون آن­ها می‌شد. همچنین، حضرت فاطمه (سلام اللّه‏ علیه) ا از همان دوران کودکی با فرزندانش همبازی می‏شد، و به این نکته نیز توجه داشت که در بازی، نوع الفاظ و حرکات مادر، سرمشق کودک، قرار می­‏گیرد؛ بنابراین، باید از الفاظ و جملات مناسبی استفاده کرد.

علاوه بر این، باید در قالب بازی و شوخی، نفس کودک را تقویت نموده، او را به داشتن مفاخر و ارزش‌های اکتسابی تحریک و تهییج کرد. این­ها همه مرهون در پیش گرفتن شیوه­های صحیح در این رابطه است.

شکى نیست که لالائی­هاى دوره کودکى جاذبه خاصى همراه با حلاوت فراموش‏نشدنى در ذهن انسان داشته و در تقویت و تثبیت ارزش­های اخلاقى و اجتماعى و حتى ارائه الگو و اسوه شخصیتى مى‏تواند، نقش خطیر ایفا نماید، بنابراین حضرت زهراى مرضیه این عنصر تربیتى را با استفاده از ذوق شعرى خویش به بهترین وجهى به کار گرفت و اشعار سرشار از مضامین بلند را در ساعات بازى بچه‏ها مى‏خواند که آن‌ها را سرگرم و هم مفاهیم والاى ارزشى را بر فرزندانش تلقین مى‏کرد.

نقل شده است که حضرت زهرا (سلام اللّه‏ علیه) با فرزندش امام حسن مجتبی (ع)بازی می‏کرد و او را بالا می­‏ انداخت و می‌فرمود:

«إشْبَه أباکَ یا حسن؛ پسرم حسن، مانند پدرت باش.
واخلَعْ عن الحقِ الوَسَنَ؛ ریسمان ظلم را از حق بر کن.
و اعبد الها ذامِننَ؛ خدایی را بپرست که صاحب  نعمت­های متعدد است
و لا تُوالِ ذَا الاِحَنِ؛ و هیچ گاه با صاحبان ظلم و تعدی، دوستی مکن^۹».

همچنین نقل شده است که وقتی فرزندش حسین(ع)را بازی می‏داد، این گونه می‏­فرمود:

«اَنْتَ شبیهٌ بأبی؛ تو به پدر من (پیامبر ) شبیهی
لَسْتَ شبیها بعلیٍ؛ و به پدرت علی شباهت نداری^۱۰».

طبق همین نقل، این بیت، موجب خنده و تبسم حضرت علی (ع) می‌شد.

این قطعات، اشعاری است که حضرت زهرا (سلام اللّه‏ علیه) در هنگام بازی با فرزندانش زمزمه می‌کرد. بدین شیوه هم آن­ها را سرگرم می­نمود وهم حکمت به آن‌ها می­آموخت، چرا که خود امیرالمؤمنین (ع)می­فرماید:

«کسی که کودکی دارد باید در راه تربیت او خود را تا سرحد کودکی تنزل دهد^۱۱».

خود امیرالمؤمنین (ع)نیز در کودکی بازی­هایی داشته­اند که یکی از آن­ها کشتی گرفتن است. نقل است ابوطالب بین فرزندانش و پسر عموهایشان مسابقه کشتی برگزار می­کرد و همیشه علی (ع)بر همه پیروز می­شد و این باعث شادی ابوطالب می­گردید. در خانه خود علی () هم بین حسن و حسین (علیهماالسلام) مسابقاتی همچون کشتی، خطاطی و مسابقاتی در انجام کارهای دیگر برگزار می‌شد، و گاهی پیامبر جهت افزایش این شادی و نشاط حاصل از مسابقه، در جمع ایشان حاضر می­شدند و به تشویق طرفین می­پرداختند.۱۲

از این قطعات تاریخی، استفاده می‏شود که حضرت علی (ع) و فاطمه زهرا (سلام اللّه‏ علیه) ا علی‏رغم تمام مشکلات و گرفتاری­های موجود، در برخورد با کودکان، خود را خوشحال و خندان نشان می‏­دادند. این لازمه و جوهره جوانمردی است که انسان گرفتاری­های خارج از خانه را با خود به خانه نیاورد و غصه‏های خود را هر قدر که باشد، در ظاهر خود، نمایان نسازد. بدون تردید، فرزندانی که محصول تربیت چنین خانواده‏هایی هستند از روانی سالم، روحیه­ای قوی و نفسی مطمئن برخوردار خواهند بود.

توجه به نیازهای کودک

نوزاد با برخی احتیاجات مهم جسمی به دنیا می­آید. جواب گویی به این نیازها و مراقبت از نوزاد برای حفظ تعادل محیط داخلی بدن ضروری است. بسیاری از احتیاجات از جمله اکسیژن، خواب و تنظیم دمای بدن به طور منظم و طبیعی تنظیم می­شوند، ولی بعضی دیگر مانند غذا، احتیاج به مداخله­ی مستقیم اطرافیان دارد.^۱۳

یکی از عوامل مؤثر در سلامت و نشاط روحی و جسمی فرزند، تغذیه و بهداشت است. تأمین این گونه نیازها که جسم و روح کودک را آرام و آسوده نگه می­‏دارد، سلامتی و صلابت روح او را تا پایان عمر تضمین می‏کند. ناهنجاری­های فراوانی که در انسان­های بزرگ دیده می‏­شود، به نوعی ریشه در نیازهای این دوره از زندگی آن­ها دارد. علاوه بر این، نباید از تأثیرگذاری متقابل روح و جسم غافل بود. بی­شک، یک جسم بیمار، روح را افسرده و بی­‏نشاط می‏سازد، همان گونه که روح افسرده موجب اخلال در فعالیت­های بدن می­گردد.^۱۴

فاطمه (سلام اللّه‏ علیه) ا می‏دانست که شیر مادر تنها غذای لازم و کافی برای نوزاد است و اثر این شیر در وجود فرزند بسیار است لذا چون توان سیر کردن فرزند خود را نداشت حسن (ع)را به ام ایمن ^۱۵ و حسین (ع) را به ام الفضل^۱۶ می‏سپارد تا عهده دار امر شیر دادن به آن­ها باشند، دو بانویی را برمی‏گزیند که در ایمان، تقوا، صداقت و فضیلت سرآمد بودند و پیامبر اکرم () ایشان را مدح و از اهل بهشت خطاب فرموده بود.^۱۷

بارها در تاریخ خوانده­‏ایم که گاه، فاطمه زهرا (سلام اللّه‏ علیه) ا شکم فرزندانش را به قیمت گرسنگی خود، سیر می­کرد.

زمانی که مسلمانان به علت کمبود آب، سخت در مضیقه بودند، فاطمه (سلام اللّه‏ علیه) ا حسن و حسین (ع) را نزد پیامبر () برد و عرض کرد: ای رسول خدا! فرزندان من خردسالند و تحمل تشنگی در توان آن­ها نیست. پیامبر (ص) که نگرانی دخترش را در این رابطه، به جا و به موقع دید، زبان مبارکش را در دهان حسن و حسین (ع) قرار داد و با تر کردن دهان آن­ها، حضرت زهرا را از نگرانی در آورد و آن دو طفل کوچک را نیز از تشنگی مفرط نجات داد.^۱۸

استفاده از غذای حلال و پاک که در جسم و روح انسان اثر دارد. یکی دیگر از نکات بسیار مهم است که پدر و مادر باید در آن دقت کنند. زهرا و همسرش علی بن ابی طالب (علیهما السلام) هرگز لقمه ناپاک نخوردند؛ علی (ع)کشاورزی می‏کرد و زحمت می‏کشید و عرق می‏ریخت و از حاصل  آن­ها می‏خورد و به فرزندان خود می‏خورانید.

خواسته­ها و نیازهای کودک در عین حال که بسیار محدود و معدود است تا حد زیادی نیز طبیعی و فطری است. نیاز کودک به داشتن وسایلی برای بازی و سرگرمی یا دیدن حیواناتی از قبیل پروانه، گربه و… نیازهای طبیعی او را تشکیل می­دهد و بی تردید باید مورد توجه بزرگترها قرار گیرد به هیچ وجه نباید این نوع تمایلات را که برخاسته از فطرت پاک و کودکانه­ی آن­هاست، دست کم گرفت و با بی­اعتنایی به این امور، آن‌ها را به اموری دیگر و دور از طبیعت کودک دعوت کرد.

جریان زیر، تأیید کننده­ی، اهتمام و توجهی است که اولیای بزرگ دین به این گونه امور به ظاهر بی اهمیت، داشته­اند.

روزی عرب بیایانگردی، بچه آهویی را شکار کرد و آن را به عنوان هدیه، خدمت پیامبر آورد، تا به بچه­های فاطمه بدهد. امام حسن، حاضر بود. پیامبر اکرم (ص) آن را به وی داد. امام حسن مشغول بازی با بچه آهو شد. در همین میان امام حسین وارد شد. وقتی که دید برادر بزرگش با بجه آهویی زیبا و دوست داشتنی مشغول بازی است، از او پرسید این آهو را از کجا آورده­ای؟

امام حسن نیز قضیه را برای برادرش نقل کرد. امام حسین خود را به سرعت به پیامبر رساند و پرسید: ای رسول خدا بچه آهو را به برادرم حسن دادی ولی به من چیزی ندادی؟ چند مرتبه این سؤال معترضانه را تکرار کرد و آن گاه ساکت شد. قلبش همچنان آزرده و منقلب بود. نقل شده است در این حال، آهویی به همراه بچه­اش، خود به نزد پیامبر آمد تا امام حسین نیز قدری با آن بچه آهو بازی کند، پیامبر آهوی مادر را دعا کرد.^۱۹

از طرفی، حصرت زهرا بی­کران به نیازهای فرزندانش توجه داشت که حتی، در لحظات پایانی عمر خود، سخت نگران حال فرزندانش بود. شاید بیشترین نگرانی آن حضرت برای محرومیت آن‌ها از مادر بود، زیرا او می‏­دانست که پس از شهادتش، هیچ کس نمی­‏تواند مهر و محبت مادری را نسبت به آن­ها داشته باشد. فاطمه زهرا (سلام اللّه‏ علیه) ا برای اینکه فرزندانش از این نعمت بزرگ یعنی محبت مادرانه، محروم نمانند، به حضرت علی (ع) پیشنهاد کرد و از ایشان خواست که پس از او، کسی را به همسری انتخاب کند، که بتواند از عهده این مهم برآید.

بوسیدن و ملاطفت با کودکان

یکی از مهم‌ترین نیازهای هر کودک برخورداری از عواطف پاک و مهر و محبت خانواده و خویشاوندان و والدین است. هنگامی که کودک از زلال محبت خانواده سیراب شد و عطش محبت و توجه عاطفی او برطرف گردید، با روانی آرام و سلامت و پرنشاط پا به عرصه اجتماع می­گذارد تا همگان از برکات وجود او بهره­مند شوند. یکی از راه­های پرورش شخصیت عاطفی کودک، ابراز محبت و از جمله بوسیدن است.

بوسه های مکرر پیامبر اکرم (ص) بر رخسار و دست و بازوی فاطمه (علیهاالسلام) نشانه­ای از ابراز علاقه آن حضرت فرزندش بود. آن حضرت به محبت کردن و توجه به کودکان بسیار اهمیت می­داد، چنان که:

روزی رسول خدا (ص) امام حسن علیه السلام را می­بوسید و نوازش می­کرد، اقرع بن حابس عرض کرد: من ده فرزند دارم، ولی تا به حال هیچ یک از آنان را نبوسیده­ام. پیغمبر اکرم (ص)غضبناک شد و فرمود:

«اگر خدا محبت را از قلب تو گرفته است، من چه کنم؟ هر کس نسبت به اطفال ترحم نکند و احترام بزرگ سالان را نگه ندارد، از ما نیست^۲۰».

حضرت زهرا (علیهاالسلام) نیز که تربیت یافته چنین مکتبی بود، با بوسیدن مکرر فرزندان خود، شخصیت عاطفی آن‌ها را پرورش می‌داد.

رعایت عدالت درباره کودکان

یکی از حساسیت­های کودکان جانبداری و توجه خاص پدر و مادر به یکی از فرزندان دیگر است که در روایات بر رعایت عدالت و مساوات بین فرزندان و محبت کردن، هدیه دادن و توجه نمودن به خصوص توجه به حساسیت بیشتر دختران در این مورد تأکید شده است.

به یک نمونه زیبا از دقت حضرت زهرا (سلام اللّه‏ علیه) ا در این مورد توجه کنید:

پیامبر (ع) حسن و حسین (علیهماالسلام) را به مسابقه خطاطی تشویق نموده، فرمودند: هر کس خط او زیباتر است قدرت او بیشتر است. حسن و حسین (ع) هم هر کدام خط زیبایی نوشتند. اما رسول خدا (ع) ایشان را به مادرشان هدایت فرمود تا اگر در قضاوت نگرانی پیش آمد، با عاطفه مادری جبران شود. زهرا (سلام اللّه‏ علیه) ا نیز جهت رعایت اصل بی­طرفی به فکرش رسید. قضاوت نهایی را به تلاش خوشان مربوط سازد لذا گردنبند خویش را پاره کرده بر سرآن­ها ریخت و فرمود: هر کدام از شما دانه­های بیشتری بگیرد قدرت او بیشتر است.^۲۱

ارج نهادن به شخصیت کودک

شخصیت هرکس به اندازه­ی اثر وجودی آن فرد است. هر قدر که تأثیر و جودی انسان در جامعه، تاریخ و نسل­ها بیشتر باشد، به همان نسبت، ارزش و افتخار بیشتری نصیب وی می­شود. بعضی از افراد، داری شخصیت مثبت هستند، یعنی از توانایی­های بالفعل و بالقوه­ی خود، در جهت مصالح جامعه و افراد نزدیک به خود، استفاده می­کنند، و برخی دیگر، دارای شخصیت منفی هستند، یعنی نیرو و استعداد آن­ها مانند سم مهلکی است که به پیکره­ی اجتماع وارد می­شود. نباید فراموش کرد که شکل اصلی و اولی این دو نوع شخصیت و منش، از همان دوران کودکی، ساخته می­شود.

از طرف دیگر، آثار وجودی هر شخصی از نقطه­ای شروع می­شود که به طور صد در صد تأثیر اطرافیان، بخصوص پدر و مادر قرار داشته است. در تعالیم دینی آمده است که آن چه کودک در طفولیت می­آموزد، تا پایان عمر او را همراهی می­کند.

روانشناسان مى‏گویند: تربیت‏کننده، باید شخصیت کودک را پرورش دهد و اعتماد به نفس را به او تلقین کند. او را بزرگ نفس و با شخصیت بار بیاورد.

مربى اگر به کودک احترام نگذاشت و او را کوچک شمرد و شخصیت او را خرد کرد، طبعاً ترسو و بی­شخصیت بار می­آید و خودش را زبون و بی­ارزش می­پندارد. هنگامی که
بزرگ شد خودش را کوچک­تر از آن مى‏داند که به کارهاى بزرگ اقدام کند. چنین فردى در اجتماع منشأ اثر واقع نخواهد شد و به آسانی زیر بار ذلت خواهند رفت اما اگر خودش را بزرگ و با شخصیت دانست، به کارهاى پست، تن نمى‏دهد و زیر بار خوارى و ذلت نمى‏رود. این شخصیت نفسانی تا حدودی، به تربیت خانوادگی و روحیات پدر و مادر بستگی دارد.

روانشناسان براى تقویت روحى کودک مطالبى را به تربیت کنندگان توصیه مى‏کنند که از جمله‏ى آن­ها موضوعات زیر است:

1. اظهار علاقه و محبت و نوازش کودک. این موضوعى است که قبلاً هم بدان اشاره شد؛ و گفتیم که حسن و حسین (علیهماالسلام) از جهت محبت پدر و مادر و رسول خدا بقدر کافى برخوردار باشد.
2. باید صفات خوب کودک را یادآورى کرد و او را در حضور خودش و دیگران تعریف و توصیف نمود و بزرگی نفس را به او تلقین کرد.

رسول خدا بارها مى‏فرمود:

«حسن و حسین) علیهماالسلام) بهترین جوانان اهل بهشتند و پدرشان از آنان بهتر است^۲۲».

سخن گفتن محبت­ آمیز و مؤدبانه نقش مؤثری در شخصیت و بزرگی روح کودک دارد، سلام را به صورت صحیح ادا کردن و پاسخ کامل آن را کامل گفتن از آداب اسلام است. رفتار مؤدبانه پدر و مادر با یکدیگر و رعایت ادب بهترین آموزش برای فرزندان است، چگونگی صحبت کردن حسنین (علیهما السلام) با مادر و و پاسخ زهرا (سلام اللّه‏ علیه) ا و نحوه مکالمه آن حضرت با همسرش و احترام گذاردن به بزرگتر و کسب اجازه، از حدیث شریف کسا آشکار است که می­فرماید:

«… وَ اِذاً ِبَوَلَدِیَ الْحَسِن قَد اَقْبَلَ وَ قالَ السَّلامُ عَلَیْکَ یا اُمّّاهُ فَقُلْتُ وَ عَلَیْکَ السَّلامُ یا قُرَّّه عَیْنی وَ ثَمَرَه فُؤادی…  فَاَقْبَلَ الْحَسَنُ نَحْوَ الْکِساءِ وَ قالَ اَلسَّلامُ عَلَیْکَ یا جَدّاهُ یا رَسُولَ اللهِ اَتَاْذَنُ لی اَنْ اَدْخُلَ مَعَکَ تَحْتَ الکِساءِ فَقَالَ وَ عَلَیْکَ السَّلامُ یا وَلَدی وَ یا صاحِبَ حَوْضی قَدْ اَذِنْتُ لَکَ… فَاَقْبَلَ ِعِنْدَ ذلِکَ َابوالحسنِ عَلِیُّ بْنُ اَبیطالِب وَ قالَ السَّلامُ عَلَیْکَ یا بِنْْتَ رَسُولِ الله فَقُلْتُ وَ عَلَیْکَ السَّلامُ یا اَبَا اْلحَسَنِ وَ یا امیرالمؤمنینَ… ^۲۳»

«ناگاه فرزندم حسن وارد شد و گفت: ای مادر سلام بر شما. گفتم: سلام بر تو ای روشنی چشم من و میوه دل من … حسن بطرف عبا روی آورد و گفت: سلام بر شما ای جد بزرگوار ای رسول خدا، آیا به من اجازه می‏دهید که با شما زیر عبا قرار بگیرم؟ (رسول الله) فرمود: سلام بر تو ای فرزندم و ای صاحب حوض من به تحقیق اجازه دادم… سپس ابوالحسن علی­ بن ­ابی­طالب وارد شد و گفت سلام بر تو ای دختر رسول خدا و گفتم بر شما سلام‏ باد ای ابوالحسن ای امیرالمؤمنین… »

ادب و احترام در گفتار خانواده فاطمه (سلام اللّه‏ علیه) ا نمایان است. استفاده از کلمات محبت‏آمیز و مؤدبانه سبب محبت و صفای بیشتر خانوادگی می‏شود، حسنین از جد بزرگوارشان اجازه ورود گرفتند، ایشان این‌گونه احترام و ادب را از گفتار و رفتار مادر و پدر خود آموختند. حتی در گفتار نسبت به یکدیگر نیز ادب و احترام را رعایت می‏کردند، که امام باقر می‏فرماید:

«مَا تَکَلَّمَ الْحُسَیْنُ بَیْنَ یَدَیِ الْحَسَنِ إِعْظَاماً لَهُ؛ امام حسین (ع)جز با احترام نزد امام حسن (ع)صحبت نمی‏کرد^۲۴».

نتیجه گیری

کودک از زمانی که پا به عرصه وجود می‌گذارد، روح او چون لوحی سفید آمادگی پذیرش هر نقشی را دارد و اولین نقاشی که شخصیت او را جزء به جزء ترسیم می­کند، مادر است. آنچه از کودکی بر ضمیر شخص نقش می­بندد، در مراحل بعدی زندگی او آثار مهمی از خود بر جای می­گذارد. در روایتی آمده است:

مادری نزد دانشمندی رفت و گفت: فرزندم چهار ساله است، از چه زمانی باید تربیت او را شروع کنم؟ مرد دانشمند جواب داد: اگر تا کنون تربیت او را آغاز نکرده­ای، عمر او را بیهوده تلف   ساخته­ای؛ زیرا از موقعی که اولین تبسم بر لب­های طفل ظاهر می­گردد، زمان تربیت او آغاز می­شود.

حضرت زهرا (علیهاالسلام) از آغازین لحظات زندگی فرزندانش، آن‌ها را بزرگ و گرامی داشت و درصدد تربیت آن­ها برآمد.

مقدمه اولین مکان مقدسی که انسان در بدو تولد در آن پرورش روحی و جسمی می‌یابد، محیط خانه و خانواده است و بی­گمان سرنوشت هر انسانی ریشه در روحیات و خصلت­های کسانی دارد که در دوران طفولیت و خردسالی، نزدیک­ترین انسان­ها به او بودند. رفتار پدر و مادر هر گونه که باشد، برای کودکان که از هر نوع رشد عقلی بی­بهره­اند، الگویی مؤثر خواهد بود تا بتوانند نیکی­ها و پلیدی­ها را بشناسند. از این رو، نقش سازنده پدر و مادر و به ویژه مادر، در تعیین سرنوشت فرزندان، بسیار درخور توجه است.

دامن پدر و مادر محیط مناسبی جهت پرورش بذر سعادت و یا شقاوت در دل فرزندان است، چرا که: «کودکان با علاقه و پیوندی که با اولیای خود دارند، آن‌ها را نمونه و سرمشق خود قرار می­دهند و می­کوشند رفتارشان را با افعال آن­ها انطباق دهند».

اسلام، شخصیت آینده کودک را مرهون تربیت و پرورش و مراقبت پدر و مادر می­داند. تمام حرکات و سکنات و کردار و گفتار پدر و مادر بر روح حساس و لطیف فرزند تأثیر می­گذارد. هر فرزندی نماینده چگونگی سلوک و رفتار پدر و مادرش است. پدر و مادر وظیفه دارند که با کمال دقت، مراقب آینده کودکانشان باشند و مواظب باشند طفل بی­گناه که نهادش بر خوبی آفریده شده است، فاسد و بدبخت نگردد.

با کمی دقت به سیره ائمه (علیهم السلام) که الگوهای بی نظیر در تکامل زندگی بشر هستند، در    می­یابیم که هر یک از آن بزرگواران با ظرافت و حساسیت و دقت نظر، مسائل تربیتی فرزندان به ویژه پرورش روح و شخصیت آن­ها را پی می­گرفتند.

بی شک توفیق بی­مانندی که این بزرگواران و به ویژه حضرت زهرا (علیهاالسلام)، به عنوان الگوی مادر مسلمان، در تربیت کودکان داشتند، ناشی از معرفت عمیق و صحیح ایشان از دستوراتی بود که اسلام درباره انسان ارائه کرده است و روش تربیتی و اخلاقی حضرت فاطمه (علیهاالسلام)  بهترین شیوه و تجربه برای ساختن نسلی پاک و سعادتمند است. پس چه خوب می­شد والدین امروز در کنار استفاده از علوم جدید و مدرن در تربیت فرزندان خود، به درس­های که پیامبر و امامان برای باقی گذاشتند، استفاده کنند و نگویند که این شیوه­ها برای قرن­ها پیش است بلکه در این مقاله ذکر شد شیوه­های تربیتی حضرت زهرا میان روانشناسان مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و خبرگان این فن به نتایج مثبت آن ایمان آورده­اند.

پا­نوشت ها:

1. جلوه­های تربیتی حضرت زهرا () درباره فرزندانش، ص۴۱٫
2. همان.
3. عذرا انصاری، جلوه­های رفتاری حضرت زهرا،۱۳۷۹، ص۳۵٫
4. محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج۴۳، ص ۲۵۷٫
5. اعظم نیروی، سیره اخلاقی حضرت زهرا، پایان نامه کارشناسی،۱۳۸۸، ص۱۳۶٫
6. کانس،۲۰۰۷٫
7. محمد باقر مجلسی، ص ۲۸۶٫
8. همان، ص۲۸۵٫
9. محمد دشتی، فرهنگ سخنان فاطمه زهرا، ۱۳۸۵، ص ۱۳۵٫
10. همان، ص ۱۳۶٫
11. . سایت امام علی ().
12. همان.
13. سوسن، سیف، روانشناسی رشد، ص ۱۸۱٫
14. عذرا انصاری، ص ۳۶٫
15. ام ایمن مولاه و حاضن رسول الله که در جنگ‌ها همراه پیامبر شرکت داشت و آن حضرت وی را از اهل بهشت نامیده بود، وی در خدمت رسول خدا ()و حضرت زهرا (سلام اللّه‏ علیه) ا بود.
16. خواهر میمونه زوجه رسول خدا، اسماء بنت عمیس و سلمی همسر حمزه سید الشهداء و همسر عبدالمطلب و اول زنی بود که پس از حضرت خدیجه در مکه اسلام آورد. پیامبر به دیدارش می‏رفت و او را مورد ستایش قرار می‏داد. ابن اثیر حسین را حسن نوشته و این مطلب را ذیل نام امام حسن ()نوشته است.
17. نهله غروری نائینی، فاطمه زهرا () و تربیت فرزندان در احادیث، ص۲۷٫
18. عذرا انصاری، ص۳۷٫
19. همان، ص ۵۵٫
20. اعظم نیروی، ص ۱۳۰٫
21. محمد دشتی، ص۵۳٫
22. محمد باقر مجلسی، ص۲۶۴٫
23. عباس قمی، ص ۱۱۲۹٫
24. مناقب ابن شهر آشوب ج ۳، ص ۴۰۱؛ به نقل از سید حسین سجادی تیلی، چهل حدیث، حدیث حسینی، از فصل ادب امام.

منابع

1. انصاری، عذرا، جلوه­های رفتاری حضرت زهرا، مرکز انتشارات دفتر تبلیغاتی حوزه­ی علمیه قم،۱۳۷۹٫
2. دشتی، محمد، فرهنگ سخنان حضرت فاطمه زهرا، انتشارات مشهور،۱۳۸۵٫
3. سجادی حسینی تیلی، حسین، چهل حدیث، سیره حسینی، کتابخانه اطلاع رسانی غدیر.
4. سیف، سوسن، روانشناسی رشد، انتشارات سمت، ۱۳۸۳٫
5. غروی نایینی، نهله. فاطمه زهرا () و تربیت فرزندان در احادیث، مجله پژوهش دینی، ۱۳۸۳، شماره ۸ :۴۵- ۲۵٫
6. قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان.
7. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، مؤسسه الوفاء،۱۴۰۴ق.
8. ــــــ، جلوه­های تربیتی حضرت زهرا () درباره فرزندانش، مجله گنجینه مهر، ش ۵۴، ۱۳۸۴٫
9. نیروی، اعظم. سیره اخلاقی حضرت زهرا، پایان نامه کارشناسی (سطح۲)،۱۳۸۸٫
10. ۱۰-   Kenneth. R. (2007). The Importance of Play in Promoting Healthy Child Develop­me­n­t and Maintaining Strong Parent-Child Bonds .Journal of Clinical Report .۴:۲۵-۲۸۸٫
11. ۱۱- http://www.emamali.net