چکیده

با ظهور آیین آسمانی اسلام، زن، گویا تولدی دوباره یافت. افکار جاهلی، شرایط اقتصادی و اجتماعی و همه آنچه در سرزمین عربستان وجود داشت دست به دست هم داده بود تا زن، جز موجودی که وجودش تنها برای برآوردن نیاز مردان آفریده شده است به حساب نیاید و صرفا چون ابزار و آلتی بدون هیچ حق و حقوقی در معرض استفاده ی آنان قرار گیرد. زنده به گور کردن دختران، هیچ مانعی نداشت و ترحمی را بر نمی انگیخت. اسلام، با آموزه های حیات بخش خود و سیره رسول الله، جایگاه این چنینی زن را به جایگاهی شایسته رساند. به برکت اسلام، یکی از حقوق پایمال شده ی زنان که به ایشان بازگردانده شد جایگاه زنده و فعال زنان و مشارکت و حضور ایشان در فعالیتهای اجتماعی بود. بهترین نمونه و شایسته ترین الگو در این زمینه دختر رسول خدا حضرت فاطمه زهرا(ع) است که از همه جهات در اوج و تعالی قرار دارد، و از طرفی یک شخصیت عینی است که نه تنها برای زنان بلکه برای مردان جامعه نیز از آغاز اسلام تاکنون که عطش دریافت تصویری از یک شخصیت جامع به عنوان الگوی تربیتی داشته اند می تواند الگو قرار گیرد. حضرت زهرا(س) به دو صورت مستقیم و غیر مستقیم می تواند برای زنان امروز مورد الگو برادری قرار گیرد که الگوبرداری غیرمستقیم در حوزه حضور اجتماعی در این مقاله مورد توجه قرار گرفته است.

الگو و بهترین الگو

امام باقر(ع) خطاب به زنی که به دنبال الگویی سزاوار برای زندگی است می فرماید:« اگر طالب فضیلتی، راه زهرا(ع) را پیش گیر.»(بحار الانوار، ج ۵۳ )
ارائه الگوی مجسّم تربیتی برای همه افراد در همه زمان ها و مکان ها بهترین روش تربیتی است. مباحث نظری صرف تا وقتی در وجود یک شخصیت به عینیت ننشینند، نمی تواند بهترین شیوه های تربیتی را تحقق بخشد و ایجاد کشش نماید. مسلما انسان در آستانه قرن بیست و یک، به سهمگین ترین بحران ها در وادی نظر و عمل رسیده است و عطش دریافت تصویری از یک شخصیت جامع به عنوان الگوی تربیتی، وی را در بیابان حسرت می سوزاند. زهرا(ع) می تواند بهترین الگو برای نه تنها زنان بلکه مردان و نه فقط در جامعه اسلامی بلکه تمام جوامع بشری باشد. علو مرتبه وجودی حضرت فاطمه(ع) نباید باعث شود که کسی بپندارد ایشان نمی تواند برای انسان های معمولی الگو باشد. .
گستره ظرفیت وجودی حضرت فاطمه(ع) تا حدی است که برای همه رفتارهای خرد و کلان می تواند سرمشق و الگو قرار گیرد. اگر کسی نمی تواند به صد در صد نورانیت عمل ایشان برسد، می تواند خود را دست کم با بخشی از این ویژگی ها تطابق دهد و همین مطلب است که می تواند ایشان را با وجود بعد و فاصله معنوی و تعالی مقام آسمانی به عنوان الگو مطرح کرد.

آیا زن مسلمان امروزی می تواند از حضرت زهرا(ع) الگو بگیرد؟

هنگامی که قرآن به موحدان و حق جویان سفارش می کند که پیامبر گرامی اسلام را الگوی رفتاری خود قرار دهید چه جای تردید است که نه تنها زنان بلکه مردان هم از پاره تن رسول الله الگو گرفته و اصول رفتاری را از این بانوی بزرگ اسلام فرا بگیرند. همانطور که نمی توان الگو بودن پیامبر اسلام و سفارش قرآن در این زمینه را مختص به زمان و مکان خاص دانست؛ الگو بودن سرور زنان جهان را نیز نمی توان محدود به زمانهای گذشته دانست. آنچه ایجاد شبهه می کند این است که خاندان عصمت و طهارت در زمان زندگی می کردند که شرایط آن با وضع کنونی جهان متفاوت است؛ روش زندگی آنان قابل انطباق بر زندگانی ما در عصر حاضر نیست. آنچه این شبهه را برطرف می کند این است که اصول اخلاق و ارزشهای انسانی در تمامی زمانها و مکانها یکسان و نامتغیر است. فطرت و سرشت آدمی در همه دورانها تاریخ اصول ثابت اخلاقی داشته و پذیرش انسانها را نسبت به آنها نهادینه کرده است.
الگو پذیری از حضرت زهرا(س) برای زن امروزی به دو صورت مستقیم و غیره مستقیم می تواند صورت پذیرد. الگو پذیری مستقیم آن است که گفتار و رفتار آن بزرگوار را عینا برنامه و راه و رسم زندگانی خویش قرار دهیم. در بعضی از موارد از جمله عبادت و دعا، با همان شکل و قالب رفتاری می تواند اسوه و الگوی ما قرار گیرد. برای نمونه در روایت آمده است که حضرت زهرا(ع) پس از هر نماز واجب ذکر مخصوص داشتند که ما نیز به آن حضرت اقتدا می کنیم و همان ذکر را با همان ترتیب بعد از نماز واجب به عنوان تعقیبات نماز می گوییم. الگوپذیری غیر مستقیم آن است که روح و حقیقت گفتار یا کردار آن اسوه الهی را درک کنیم و با تحلیل و استنباط از سیره علمی و عملی آن بزرگوار، وظیفه خویش را در همه ابعاد زندگانی دریابیم. بسیاری از شکل ها و قالب های رفتاری اسوه ها ویژه شرایط خاص بوده است؛ از این رو منظور از اسوه پذیری از آن رفتارها این نیست که همان قالب و شکل رفتاری خاص را اقتباس و تقلید کنیم؛ بلکه مطلوب و مقصود این است که روح و محتوای آن سیره رفتاری را درک کنیم و آن را در شکل ها و کالبد های نوین طبق اقتضای شرایط زمانی و مکانی خویش تحقق دهیم.

حضور و مشارکت اجتماعی زنان در قرآن

اجتماع به معنای اجتماعی تشکل دو انسان و بیشتر است که برای همزیستی، دست از نامحدود بودن تمایلات و نیروها و فعالیت ها و استعدادهای شخصی خود بر می دارند. برای تعیین ملاک اصلی اجتماع، بایستی انواع گوناگون تشکل انسان ها را در نظر گرفت و ملاک هر یک را جداگانه منظور نمود.( پایگاه اینترنتی امام علی).
در کتاب آسمانی قرآن، در موارد متعددی به حضور و مشارکت اجتماعی بانوان پرداخته شده است:
۱- آیه ۱۲ سوره ممتحنه به بیعت زنان به عنوان بارزترین مظهر عمل سیاسی در جامعه می پردازد.
۲- قرآن به مهاجرت زنان مسلمان در آیات متعددی می پردازد.(سوره های نساء، احزاب، ممتحنه)
۳- امر به معروف و نهی از منکر سومین فعالیت اجتماعی است که قران نسبت به زنان بیان می کند.(سوره توبه)
۴- کسب و تلاش اقتصادی زنان از دیگر مواردی است که قرآن به آن می پردازد.(سوره نساء)
۵- قرآن از دختران شعیب در حال انجام فعالیت اقتصادی و اجتماعی یاد می کند.(سوره قصص)
۶- داستان ملکه سبا و پادشاهی او در قرآن کریم از دیگر موارد است.(سوره نمل)
۷- در مباهله که یک رفتار مذهبی و اجتماعی است مشارکت زنان و مردان را به خوبی می بینیم.(سوره آل عمران)
۸- تلاشهای خواهر حضرت موسی برای رهایی حضرت.(سوره طه)
حضرت زهرا(س) و حضور اجتماعی:
درباره نقش اجتماعی زنان در طول تاریخ با دقت و ژرفا نگری در آنچه از منابع تاریخی در دسترس ما قرار گرفته است، می توان به اهمیت ویژه آن پی برد. بعضی از زنان و البته مادران ائمه اطهار(ع) در طول تاریخ نقش های سیاسی اجتماعی مهمی داشتند و در کنار وظیفه اولیه خویش یعنی نقش مادری و همسری در امور اجتماعی نیز شرکت داشته اند. که از میان آنها نقش اجتماعی فاطمه زهرا(ع) بسیار گسترده و برجسته تر است. در ارتباط با مشارکت اجتماعی حضرت فاطمه(س) می توان به موارد و موقعیت های زیر اشاره کرد:
هجرت:
هجرت از مکه به مدینه که یک حضور سیاسی اجتماعی حضرت زهرا(س) به عنوان یکی از اعضای چند نفره گروهی است که به همراه حضرت علی(ع) به مدینه مهاجرت کردند، با همه خطراتی که بر سر راه ایشان و دیگر مهاجران همراه وجود داشت، به ویژه که او دختر پیامبر بود و دشمنان می توانستند از طریق خانواده آن حضرت، مشکلاتی برای آن حضرت ایجاد کنند.و تقریبا در تمام منابع تاریخی،شرح آن آمده است.
حضور در جنگ:
حضرت زهرا(س) با حضور در صحنه های گوناگون اجتماعی از جمله حضور در صحنه های جنگ و انجام اموری که با ویژگی های زنانه آن حضرت سازگار است نقش سازنده خویش را به نمایش گذاشت همچون امداد و تدارکات و پرستاری و مدیریت بحران در پشت جبهه و آگاهی رسانی در برهه های گوناگون.
حضور در مسجد و خواندن خطبه:
وقتی خبر غصب فدک به فاطمه(ع) رسید آن حضرت برای دادخواهی به خانه خلیفه نرفت؛ بلکه به مسجد رفت تا ورودش برای هر کس آزاد باشد و اشخاص برای طرح مظلومیت خود، امنیت داشته باشند. حضرت زهرا(ع) در میان گروهی از یاران و بستگانش به مسجد رفت. این حرکت، حرکتی است در اعتراض به رژیم حاکم، از این رو، باید با شکوه و اقتدار انجام گیرد تا در بین مردم، واکنش ایجاد کرده تحرکی بیافریند. این حرکت، نمایشی از شور و احساس نیر بود و نمی بایست حرکتی عادی، همراه با آرامش و طمانینه به حساب آید. شتاب و سراسیمگی در راه رفتن آن حضرت، آشکار بود، بگونه ای که احساس نگرانی را به دیگران منتقل می ساخت. حضرت فاطمه(ع) چنان حرکت میکرد که پایین لباس خویش را زیر پا می گرفت. حرکتی که سکوت و سکون را شکست و فوری و حیاتی بودن پیام را می رساند. زمان حضور در مسجد، هنگامه اجتماع مسلمانان بود. نه تنها خلیفه در مسجد بود، بلکه گروه زیادی از انصار و مهاجر و مسلمانان دیگر نیز در مسجد بودند. فاطمه(ع) می خواست همه مسلمانان در این دادخواهی مشارکت کنند، و اگر جرات و جسارت طرح دعوی را ندارند، حداقل به عنوان حاضران در محکمه، ظالم و مظلوم را بشناسند و از سیر وقایع باخبر شوند. و بدانند چه کسانی و با چه صلاحیت هایی، زمام امور را به دست گرفته اند.( زندگانی حضرت زهرا(س)،شهیدی، از ص ۲۱۴؛ فاطمه گلِ محمدی، ص ۱۹۵ و ص۳۲۰ ).
روشنگری(امر به معروف و نهی از منکر):
روشنگری های حضرت و شبانه به در خانه انصار و مهاجرین رفتن و استدلال آوردن و آنها را از خطر بزرگ آگاه کردن. فاطمه(ع) می فرماید: «شما تکلیف و مسوولیت دارید، خود را فارغ از تعهد مپندارید، امر و نهی الهی به سراغ شما آمده و حفظ و حراست از حلال و حرام خدا با شماست.» حضرت می خواهد این وهم را از ذهنیت عامه بزداید و خطای آنان را آشکار گرداند، تا خیال نکنند که مسوولیت فقط متوجه کسانی است که جامعه را به دنبال خود می کشانند و مردم جز پیروی، وظیفه ای ندارند.( زندگانی حضرت زهرا(س)، شهیدی ص۲۳۵).
تربیت فرزندان برای حضور در جامعه:
به دلیل آنکه شغل اصلی زنان هر جامعه مدیریت منزل چه در بعد تربیتی، آموزشی و یا اقتصادی است و خانواده کوچکترین واحد اجتماعی در جامعه محسوب می شود، پس جامعه متاثر از نمادهای ظاهری و فیزیکی مدیریت خانواده هاست. بدین سان زنان هر جامعه می توانند نقش اصلی و بنیانی در سازندگی جامعه داشته باشند. علاوه بر آن در حال حاضر گروهی از زنان علاوه بر مدیریت منزل در بخش های دیگری از جامعه بخصوص در بخش های فرهنگی، آموزش و پرورش، هنر، آموزش عالی، و بهداشت و آموزش پزشکی مشغول به کارند و بازتاب فعالیت اجتماعی آنان در جامعه نیز نمود می یابد.
حضرت فاطمه(ع) اهتمام ویژه ای به تربیت اجتماعی در محیط خانواده داشتند. حضرت زهرا(ع) نقش اجتماعی مستقیم و غیر مستقیم داشتند که نقش اجتماعی غیر مستقیم ایشان را در فضای خانه و تربیت فرزندانشان شاهد هستیم. حسن و حسین فرزندانی بودند که در اجتماع کوچک خانواده و توسط مادری فعال تربیت شده بودند. صدیقه طاهره(ع) به گونه ای فرزندان را تربیت می کردند که از یک نگاه اجتماعی و فعال در جامعه برخوردار باشند. در روایتی مشهور از امام حسن(ع) که نقل می کنند مادر بزرگوارشان در عبادات شبانه خود اول برای همسایه دعا می کردند و بعد برای خودشان. این دعا علاوه بر رابطه بندگی و خداوندی، اصول اخلاقی و تربیتی را نیز به فرزندان می آموزد. این تربیت فرزندان با نگاه به لزوم تعهد اجتماعی در آنان است.در فضای تربیتی خانوادگی حضرت زهرا(ع) شاهد هستیم که از دامن ایشان چهره های بزرگ و ماندگاری با نقش اجتماعی سازنده پرورش یافتند.
زنان و حضور اجتماعی:
تقید به سنتها و آداب و رسوم جامعه مردسالار، محدودیت فعالیت آنان به خانه داری و شوهرداری و تا حدودی همکاری در کشاورزی و دامپروری از ویژگی های زنان در جامعه سنتی ایران بود که البته هنوز در بخش هایی و تا اندازه ای وجود دارد، زن سنتی فعالیت هایش محدود به خانه بود. او در جامعه و فعالیتهای اجتماعی حضور نداشت و تنها وظایف خود را به عنوان مادر و همسر به خوبی ایفا کند.
باید گفت که زن سنتی نه اینکه ناتوان بود بلکه هر چه می خواست خود را نشان دهد و تعریف کند همه را صرف اموری می کرد که جای او را به عنوان محور خانواده ارتقاء ببخشد. اما در جامعه ی امروز، زن، صاحب ویژگی هایی از قبیل استقلال، خوداتکایی و همچنین تحصیلات است و نگاه غیر جنسیتی به خود دارد در نتیجه رابطه او با همسرش به جای اطاعت، رابطه همکاری استتحصیل کرده که سعی دارد همچون مردان در فعالیت های مختلف اجتماعی و فرهنگی حضور داشته باشد. .(مقاله همایش زن، معماری و شهر، الناز ایمانی)
برای هر دو گروه از زنان ذکر شده، توجه و الگو قرار دادن حضرت زهرا(س) بسیار راهگشا و حیات بخش است و می تواند در ارتقاء شخصیت و جایگاه ایشان کمکی بزرگ و راهنمایی مطمئن باشد.

نتیجه

حضرت زهرا(ع) عالی ترین نمونه و الگوی زن اسلامی است. در تمام لحظات زندگی در خانه ی پدر و در جایگاه یگانه دختر و پرورش یافته ی پیامبر خدا و خدیجه ی کبرا و در مقام همسر امیر موءمنان و مادر سرور جوانان بهشت و نیز در قامت رشید یک زن آگاه و صاحب اندیشه و مقام در صحنه های اجتماعی است.
ایشان در جامعه ای متولد شد که قبیله، زیرساخت بنیادین و مهمترین مرجع ارزشهای جامعه آن زمان و رئیس قبیله تصمیم گیرنده اصلی و افکار منحطّ جاهلی تنها آموزه های قابل اجرا در همه ی بخش های زندگی بود. دختر در آن جامعه زنده به گور می شد و زن به عنوان کالا خرید و فروش می شد ولی حضرت همراه و همگام با پدر خود رسول الله در راه اصلاح فرهنگ های اشتباه آن جامعه قدم برداشت و در تمام عرصه های اجتماعی پشتیبان و همراه همسر و پدر بزرگوارشان بود و هیچ کدام از موانع نمی توانست او را از آرمان خود باز دارد. شایسته و لازم است که زنان آگاه جامعه با الگو گیری و استفاده از راه و روش حضرت زهرا(ع) در حوزه اجتماع، حاضرو فعال باشند و موانع حضور بجا و اثرگذار در اجتماع را با اعتماد به نفس و پشتکار از میان بردارند.

منابع:

۱٫ بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، ج ۵۳
۲٫ .زندگانی فاطمه زهرا علیها سلام، دکتر سید جعفر شهیدی ،تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ پنجاه و ششم، ۱۳۹۱
۳ فاطمه گلِ محمدی، سیدجواد هاشمی و زهره حیدری، قم، نشر آیات بیّنات، ۱۳۸۵
۴٫زنان بافضیلت، مظلومی رجبعلی، تهران، نشر واحد فرهنگی بنیاد شهید، ۱۳۶۵
۵٫فصلنامه تخصصی بانوان شیعه،سال اول، ش اول، پاییز ۱۳۸۳، ص ۱۴۷ و ۱۴۸٫
۶٫فصلنامه تخصصی بانوان شیعه، سال دوم، ش ۴، تابستان ۱۳۸۴، ص ۴ و۵٫
۷٫فصلنامه بانوان شیعه، سال دوم، ش۵ ، پاییز ۱۳۸۴، ص۴٫
۸٫مقاله همایش زن، معماری و شهر؛ بررسی ویژگی ها و مسائل هویتی زنان معاصر در جهت شناسایی علل حضور یا عدم حضور آنان در عرصه عمومی جامعه معاصر؛ نویسنده: الناز ایمانی.
۹سایت ایرنا، ۱۱/۱۲/۱۳۹۵٫
۱۰سایت راسخون، اینگونه حضرت را الگو قرار دهیم، حمیدرضا اصغری.
۱۱٫ سایت ویکی پدیا.
۱۲٫ سایت همیان و پایگاه اینترنتی اهل البیت.