چکیده

بی تفاوتی شهروندان نسبت به مسائل و مشکلات جامعه یکی از موضوعاتیست که گریبانگیر جامعه ها است. امروزه بی تفاوتی اجتماعی که نوعی بیماری تلقی می شود به عنوان یک رفتار درآمده است و بخشی از جامعه را به نوعی درگیر خود کرده است که برای برون رفت از این معضل راهی به جز مشارکت آگاهانه یکایک افراد جامعه وجود ندارد. بی تفاوتی، مفهومی معادل بی علاقگی، بی دردی، عزلت گزینی و … دارد. نوعی از بی تفاوتی در دنیای مدرن هست که به بی توجهی مدنی و نوعی دیگر از آن به فقدان حس همدری تعبیر می شود. دین هم، برای زیست انسانی یک هویت جمعی نیز قایل است و یک سلسله وظایفی را به عنوان مسائل اجتماعی مطرح می کند که توجه بیشتری می طلبد. همچنانکه بی تفاوتی در جامعه عللی دارد که در این مقاله ابتدا به زمینه های بروز بی تفاوتی در اجتماع و سپس به بیان نظریات چند نفر از جامعه شناسان در این زمینه پرداخته می شود و سپس بی تفاوتی اجتماعی از نگاه قرآن و حضرت زهرا(ع) مورد بررسی قرار می گیرد و در پایان راهکارهایی بر اساس تحلیل کلام آن حضرت برای مبارزه با این بی تفاوتی ها بیان خواهد شد.

کلیدواژه: بی‌تفاوتی، آسیب اجتماعی، فاطمه زهرا(س).

مقدمه

جامعه برای پیشرفت و حرکت رو به جلو نیاز به همکاری و مشارکت یکایک شهروندان خود دارد. اما یکی از مسائل و مشکلاتی که جامعه با آن دست و پنجه نرم می کند بی تفاوتی مردم و شهروندان نسبت به مسائل و موضوعات اجتماعی است. امروزه بی تفاوتی اجتماعی شدت بیشتری به خود گرفته است و این موضوع نه تنها برای طبقات مرفه بلکه برای طبقات کم توان جامعه نیز مشکل آفرین است. بی تفاوتی در جامعه نوعی بیماری اجتماعی است و برای درمان راهی جز مشارکت و همدلی یکایک افراد در جامعه ندارد. بی تفاوتی اجتماعی نه تنها از نگاه جامعه شناسان بلکه در قرآن کریم نیز مورد نکوهش قرار گرفته و آفتی برای ترویج سبک زندگی اسلامی به حساب می آید چنانکه در صورت فراگیر شدن آن جامعه در هیچ کس توانایی برخورد با نابسامانی ها وجود نخواهد داشت و جامعه را به تدریج در ورطه نابودی می کشاند.
در این مقاله بی تفاوتی مردم نسبت به مسائل اجتماعی و عوامل و راههای برون رفت از آن، از منظر حضرت زهرا(ع)مورد بحث قرار گرفته است.

بی تفاوتی اجتماعی چیست؟

در زبان فارسی از این اصطلاح ترجمه های گوناگونی شده است، گاهی آن را بی قیدی اجتماعی و بی احساسی، بی حالی یا بی عاطفگی اجتماعی ترجمه کرده اند. برای این مفهوم معادلهای بی علاقگی و خونسردی، بی دردی، دلمردگی، نیز آمده است. در برخی نوشته ها، بی تفاوتی اجتماعی مترادف با عزلت گزینی، بی علاقگی و عدم مشارکت افراد در اشکال متعارف اجتماعی معنا شده و در تحلیل خود آن را مقابل علاقه اجتماعی، درگیری در فعالیت های اجتماعی و سیاسی قرار داده شده است. بی تفاوتی انواعی دارد که اولین نوع آن بی تفاوتی در دنیای مدرن است، بی تفاوتی ای که از فردگرایی توسعه یافته برمی خیزد و زیمل و گافمن نیز تحت عنوان «بی توجهی مدنی» به آن اشاره داشته اند. نوع دیگر بی تفاوتی، فقدان حس همدردی است. بی تفاوتی حالتی است که ما با خودمان فکر می کنیم حتما کسان دیگری وظیفه و مسئولیت دارند. بی اعتنایی افراد یا گروههای جامعه به مشکلات یکدیگر و همچنین به مسائل و مشکلات جامعه، که معمولا از بیگانگی اجتماعی، احساس عدم اثربخشی، نارضایتی و عدم اعتماد نسبت به دیگران ناشی می شود، باعث ایجاد نا هنجارهایی در ساختار اجتماع خواهد شد. این عوامل رفته رفته، افراد اجتماع را که به عنوان عناصر تشکیل دهنده همان اجتماع به شمار می آیند نسبت به موضوعات و مسائل اجتماعی بدبین و نسبت به آینده ناامید و انزوا طلب خواهد کرد. فردی که نسبت به جامعه احساس بی تفاوتی کند، احتمال دارد که از همه انواع مشارکت کناره گیری کرده و به صف افرادی که کاملا بی تفاوت هستند بپیوندند و یا اینکه در سطوح مختلف جامعه مشارکت فعال نداشته باشد.(مقاله« تبیین جامعه شناختی عوامل مرتبط با بی تفاوتی اجتماعی»، نویسندگان: موسی عنبری و سارا غلامیان، ۲۱/۱۱/۹۴).

زمینه های بروز بی تفاوتی در جامعه

نخستین دسته از عوامل بروز بی تفاوتی زیر عنوان عوامل روانشناختی قرار می گیرد. احساس عزت نفس، نیاز به دوست داشتن و دوست داشته شدن، رفتار خوب با دیگران و دریافت پاسخ متقابل، اعتماد به دیگر شهروندان، نهادهای مدنی و….. از زمینه های روانی لازم برای مشارکت است. در برابر، احساس درماندگی، بی قدرتی، مفید نبودن، غفلت و … می تواند به بی تفاوتی دامن بزند.
دسته دوم عوامل بی تفاوتی به زمینه های اقتصادی و اجتماعی باز می گردد و با ظرفیت های اقتصادی فرد و جامعه، پایگاه اقتصادی و اجتماعی شهروندان، ویژگی های ساختار و نظام اقتصادی کشور، شغل و میزان درآمد افراد، سطح برخورداری از آموزش، آگاهی و نیز وابستگی های قومی، نژادی، زبانی و … همپیوند است.
دسته دیگر مربوط به ویژگی های سیاسی جامعه است و از این رو چگونگی توزیع قدرت، ساختار سیاسی و قانونی کشور، قواعد کسب قدرت، وضعیت دموکراسی، آزادی بیان، احزاب و … در ریشه یابی بی تفاوتی یا مشارکت مورد بررسی قرار می گیرد. ( سایت ملیون، جامعه شناسی بی تفاوتی در ایران، ۷/۲/۱۳۹۴)

بی تفاوتی اجتماعی از نگاه برخی جامعه شناسان

جامعه شناسان از زاویه های گوناگونی به مساله بی تفاوتی نگریسته و تحلیل های مختلفی را در این باره ارائه داده اند که به آوردن چند نظریه در این قسمت اکتفا می کنیم.
از دید تد رابرت گر دانشمند معاصر آمریکایی مطالعات اجتماعی، محرومیت نسبی افراد که نتیجه آگاهی آنان نسبت به موقعیت نامطلوب و نیز همجنسی موقعیت فرد با دیگران است می تواند ریشه بی تفاوتی اجتماعی را آبیاری کند.
والتر لیپمن روزنامه نگار برجسته آمریکایی در سده گذشته، عقیده دارد مشکلات و گرفتاریهای روزمره افراد برای دیگران توجه برانگیز است، ولی نوعی فردگرایی نسبت به مسائل بیرونی به صورت مزمن بر رفتار مردم حاکم شده است که مانع کنشگری مشارکتی آنان می شود.
امیل دورکیم، ویژگی های زندگی متمدن همچون تراکم جمعیت، تقسیم کار، از بین رفتن هویت های محلی و نیز تضادهای فرهنگی می تواند سبب ایجاد وضعیتی شود که در آن، جامعه مدرن شده به سمت فردگرایی شدید و درگیری با پیامدهایی چون بی تفاوتی، افسردگی و … حرکت کند.
کارل مارکس بنیانگذار سوسیالیسم انقلابی، ریشه بی تفاوتی را در ویژگی های اقتصادی جوامع لیبرال و سرمایه داری جست و جو می کند. ( سایت ملیون،جامعه شناسی بی تفاوتی در ایران، ۷/۲/۱۳۹۴)

بی تفاوتی اجتماعی در ایران

از اواسط دهه ۸۰، بخاطر بالا رفتن هزینه فعالیت سیاسی، جامعه ایران، دست به یک کوچ اجباری از عرصه سیاسی به عرصه اجتماعی زده است. متاسفانه در این فرایند نوعی عافیت طلبی هم به چشم می خورد. مردم کمتر حاضرند برای مسائل مهم کشور، هزینه پرداخت کنند. معمولا نوع واکنش خود را طوری تنظیم می کنند که کمترین هزینه برای آنان داشته باشد. در حقیقت مردم ایران چند وقتی است که اطمینان پیدا کرده اند که اعلام اعتراض یا نشان دادن خشم و نارضایتی آنها تاثیری در بهبود اوضاع نخواهد داشت و همچنین باعث می شود که با هزینه های سنگینی روبه رو شوند و در این صورت طبیعی است که ترجیح می دهند از کنار مسائل بی تفاوت بگذرند.(سایت ملیون، جامعه شناسی بی تفاوتی در ایران، ۷/۲/۱۳۹۴)

بی تفاوتی اجتماعی از نگاه قرآن

دین، بشر را با دید جمعی می نگرد و برای انسانیت یک هویت جمعی قائل است. آنها که تک اندیشند، خطوط کلی اجتماعی را درک نمی کنند و در صحنه اجتماع قدم نمی نهند و در مقابل کسی که اهل اقدام و قیام باشد مساله هویت اجتماعی را خوب درک می کند. بر این اساس قرآن کریم در آیه ۶۲ سوره نور، مومنین راستین را چنین معرفی می کند:« مومنین راستین کسانی هستند که هم از نظر عقیده به خدا و پیامبرش معتقدند و هم از نظر درک مسائل اجتماعی و هوش جمعی، جامعه را خوب می شناسند و در مسائل جمعی همواره حضور دارند و منزوی نیستند.»(فصلنامه علوم اجتماعی مطالعات راهبردی زنان، بهار ۱۳۸۷، شماره ۳۹، فاطمه زهرا (ع) الگوی حضور اجتماعی- سیاسی زن مسلمان، مجتبی عطارزاده)

شناسایی برخی از عوامل بی تفاوتی

انسان متعهد نمی تواند برابر اتفاقاتی که در اطراف او رخ می دهد، بی تفاوت باشد بلکه احساس وظیفه می کند و خود را مسئول می داند، اگر کاری هم از دست او ساخته نباشد لااقل بی تفاوت نبوده و جنب و جوشی خواهد داشت. مگر آنکه تحت تأثیر علل فردی و اجتماعی به بی تفاوتی اجتماعی دچار بشود. شناسایی بعضی از عوامل این آسیب اجتماعی را در سخنان و نگرش های حضرت زهرا(س) می توان سراغ گرفت.
یکی از عوامل بی تفاوتی در نگاه آن بانو را می توان راحت طلبی و دنیا پرستی دانست. ایشان در بخشی از خطبه معروف خود در مسجد مدینه بیان می کند:« الا و قد اری ان قد اخلدتم الی الحفض. همانا می بینم که شما پناه آورده اید به رفاه و خوشگذرانی!». همان کسانی که به آسایش و خوشگذرانی دلخوش می شوند و دلبسته دنیا و لذت جویی از آن شده اند و حاضر نیستند لحظه ای خود را به رنج آگاهی بیافکنند و به اطراف خود نگاه کنند و در سرنوشت آیندگان بیندیشند. چنین کسانی نه تنها از کنار مشکلات و گرفتاریهای مردم جامعه و بلکه نزدیک ترین کسان خود نیز به راحتی می گذرند که مبادا گردی از مشکلات آنان بر زندگی شان بنشیند.
در حالی که راه و روش اسلام و اهل بیت (ع) بر تن پروری و راحت طلبی نیست، بلکه همه باید در مقابل حوادثی که رخ می دهد احساس مسئولیت کنند و ساکت نمانند.(خطبه حضرت زهرا(س) و ماجرای فدک، حسینعلی منتظری، دفتر آیت الله منتظری، ص ۸۰ و۸۱٫)
ترس و هراس از تهدید و فشار، از دیگر عوامل بی تفاوتی است. طبیعی است که وقتی حکومتی شیوه دیکتاتوری و قلدری را پیشه ی خود می کند، بسیاری از مردم جرات ابراز نظر نمی کنند و از حق دفاع نمی نمایند.
حضرت فاطمه(س) در بخشی از خطبه خود می فرمایند:« والمهاجره وصلها. تا آنجا که مهاجرین ارتباط خویش را با من نادیده گرفتند.» با وجود اینکه مهاجرین با اهل بیت ارتباط دیرینه داشتند و در سختیهای صدر اسلام در کنار پیامبر(ص) بودند اما دشمنی ابوبکر و جوسازی همدستان او باعث شد تا انصار سکوت کنند و از حق دفاع نکنند.( خطبه حضرت زهرا(س) و ماجرای فدک، حسینعلی منتظری، دفتر آیت الله منتظری، ص ۹۸٫)
هنگامی که زنان انصار و مهاجر برای عیادت فاطمه(س) آمدند و گفتند: ای دختر رسول خدا حالت چطور است؟ فاطمه فرمود:« به خدا سوگند که از دنیای شما ناخشنودم، از مردانتان بیزارم، چرا که پس از شناختم نسبت به آن ها، از ایشان بیزار گشتم و پس از اینکه آنان را آزمودم، با کراهت از آنان سخن به میان می آورم و از آنان کناره میگیرم. اف بر شمشیرهای کندشان، سستی در اظهار نظر و عدم قاطعیت آن ها به خاطر ترسشان از رسیدن آسیب و زیان.»( طبری آملی، محمد بن جریر، سیمای فاطمه زهرا(س) در روایات: ترجمه کتاب دلائل الزهرا(س)، ترجمه عاطفه ماهوتچی اصل، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۹۵، ص۸۶٫)
دسته ی دیگر از عوامل بی تفاوتی از ناآگاهی مردم سرچشمه می گیرد حضرت زهرا(ع) به علم و دانش و آگاهی بخشی بسیار اهمیت می دادند و خود مخزن علم الهی بودند. چنانکه حضرت زهرا در خطبه خود می گوید:« معاشر المسلمین المسرعه الی قیل الباطل. ای جمعیت مسلمانان که به سرعت به طرف گفته های باطل رفتید.» کسانی که بدون آگاهی و مطالعه به دنبال جریانی که در جامعه نو ظهور و در حال رشد است می روند و به این وسیله نابودی خود و جامعه را فراهم می کنند.( حسینعلی منتظری، خطبه حضرت زهرا(س) و ماجرای فدک، دفتر آیت الله منتظری، ص ۹۲٫). حضرت زهرا نیز در این بخش از خطبه مردم را سرزنش می کند و از آنها می خواهد تا با دیدگان باز و با تدبیر در کارها و اتفاقات جامعه نظر کنند و ساده لوحانه و بدون فکر خود را به جریان و فعالیتی متصل نکنند.

برخورد حضرت فاطمه(ع) با بی تفاوتی ها

ژرفنگری همراه با نگاه نقادانه حضرت زهرا(ع) به وضعیت پیرامونی خویش، از عمق دقت و وسواس حضرت نسبت به مسائل، معضلات و وضعیت جامعه حکایت می کند و به خوبی نشان می دهد که فاطمه (ع) با توجه خاص خود در مقابل این معضلات ساکت ننشست و مردم را آگاه کرد که در مقابل این مسائل همه مسول هستند و نباید در مقابل این مشکلات بی تفاوت باشند که این بی تفاوتی مشکلات را برای آنها دو چندان می کند.
یکی از روشهای بیدارگری حضرت در مواجهه با بی تفاوتی مردم استدلال به آیات قرآنی بود زیرا بسیاری از مردم در اثر عدم اطلاع از دستورهای خداوند و آشنا نبودن به آیات قرآن به سوی منکرات تمایل پیدا می کنند. اما اگر به آنها توضیح داده شود که خداوند متعال چه کارهایی را امر و از چه کارهایی نهی می کند بسیاری از مردم از ارتکاب منکرات خودداری می کنند.(فصلنامه مبلغان، شماره ۵۶، سال ۱۳۸۳ ،محمدصفر جبرییلی، فاطمه و رسالتهای اجتماعی)
حضرت خطاب به مردم چنین می گوید: « چرا بیراهه می روید؟ در حالی که کتاب خدا در میان شماست، مطالبش روشن، احکامش درخشان، نشانه های هدایت آن آشکار، نهی و هشدارهای آن روشن و اوامرش واضح است….»(فصلنامه کیهان فرهنگی، شماره ۳۶۳، سال ۱۳۹۵، سردار اصلانی، مبارزات حضرت فاطمه زهرا(س) در مقابله با انحرافات سیاسی و اجتماعی)
حضرت با استشهاد از آیاتی چون افلا تتدبرون، ساده لوحی و ناآگاهی مردم را نکوهش می کند و تاکید می کند که چرا قدری فکر نمی کنید و با دیده بصیرت به جامعه و فعالیت هایی که در آن انجام می شود نمی نگرید.
از دیگر روشهای حضرت در این مسیر، آگاهی دادن به مردم بود. فاطمه سلام الله علیها برای هوشیار کردن مردم و برگرداندن آنها از مسیر خطایی که در آن قدم گذاشته بودند از هیچ کوششی دریغ نکردند. برای نمونه، دهها شبانه روز به همراه همسر و فرزندان خود به در خانه انصار و مهاجرین می رفتند و با تذکر و یادآوری عهد و پیمانهای گذشته در جهت روشن کردن ذهنهای خفته و جانهای افسردهٔ آنها می کوشید.
زمانی که آگاهی دادن و روشهای دیگر در دلهای رمیده و بی ارادهٔ مردم تاثیری نداشت، حضرت فاطمه (س) سعی کرد تا با هشدار دادن به آنها از نتایج وازدگی و بی اعتنایی به سرنوشت اسلام و مردم، آگاهی دهد و بیداری و تحرک بیافریند. ایشان در بخشی از خطبه خود بیان می کند: فاخذ بسمعکم و ابصارکم؛ کارهای زشت چشم و گوشتان را گرفته است و حقیقت را نمی بینید و در اثر علاقه ی شدید به دنیا و مقام و ترس از گرفتاری خود را بی تفاوت نشان می دهید و از حقیقت روی می گردانید بدانید که بد سرنوشتی در انتظار شماست زمانی که پرده برای شما برداشته شود و زیانهای این کار برایتان روشن گردد. ( محمد دشتی، تحلیل حوادث ناگوار زندگانی حضرت زهرا(ع)، قم، امام علی، ۱۳۶۷، ص ۲۱۶)

نتیجه

همانطور که در اثنای مقاله بیان شد بی تفاوتی اجتماعی نه تنها در جامعه امروزی بلکه در زمان پیامبر(ص) یک مشکل مهم و اساسی در جامعه دینی و مورد توجه دخترگرامی پیامبر(ص) بوده است و ایشان بعد از رحلت پیامبر با تمام توان خود به مبارزه با این پدیده آسیب زا پرداخت. اما با وجود اینکه قرن ها از تلاش و هدایت های آن بانوی بزرگ می گذرد ولی هنوز تا رهایی روان جامعه و ارادهٔ مردم از بیماری بی تفاوتی راههای نپیموده، بسیار است.

منابع:

۱٫ .محمد دشتی، تحلیل حوادث ناگوار زندگانی حضرت زهرا(ع)، قم، امام علی، ۱۳۶۷٫
۲٫ حسینعلی منتظری، خطبه حضرت زهرا(س) و ماجرای فدک، دفتر آیت الله منتظری.
۳٫ طبری آملی، محمد بن جریر، سیمای فاطمه زهرا(س) در روایات: ترجمه کتاب دلائل الزهرا(س)، ترجمه عاطفه ماهوتچی اصل، تهران، بنیاد بعثت، ۱۳۹۵، ص۸۶٫
۴٫ مقاله«تبیین جامعه شناختی عوامل مرتبط با بی تفاوتی اجتماعی»، نویسندگان: موسی عنبری و سارا غلامیان، ۲۱/۱۱/۹۴٫
۵٫ فصلنامه علوم اجتماعی مطالعات راهبردی زنان، بهار ۱۳۸۷، شماره ۳۹، فاطمه زهرا (ع) الگوی حضور اجتماعی- سیاسی زن مسلمان، مجتبی عطارزاده.
۶٫ فصلنامه مبلغان، شماره ۵۶، سال ۱۳۸۳ ،محمدصفر جبرییلی، فاطمه و رسالتهای اجتماعی.
۷٫ فصلنامه کیهان فرهنگی، شماره ۳۶۳، سال ۱۳۹۵، سردار اصلانی، مبارزات حضرت فاطمه زهرا(س) در مقابله با انحرافات سیاسی و اجتماعی.
۸٫ سایت ملیون، جامعه شناسی بی تفاوتی در ایران، ۷/۲/۱۳۹۴٫