اشاره

کتاب عقلانیت جعفری، تألیف استاد محمد رضا حکیمی (کتاب اول، انتشارات دلیل ما، چاپ اول، بهار ۱۳۹۰، ص۸ ۳۳ _ ۸۴) مجموعه ای است که متشکل از یک مقاله در موضوع خاص عقلانیت جعفری و چند مقاله پیرامون «مکتب تفکیک» است. مسائل بسیاری در این مجموعه عرضه گشته، که در خور تأمل  و توجه دقیق است. 

استاد حکیمی در بخش مقدمه این اثر با استناد به منابع معتبر اسلامی می نویسد: طلب معارف حقه و حکمت حقیقی و اخذ اصول معرفت و تربیت از غیر قرآن کریم و پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) ضلالت محض و جهالت صرف است؛ چرا که امام محمد باقر (ع) می فرمایند: «شرق و غرب عالم را زیر پا بگذارید هیچ علم صحیحی نخواهید یافت مگر آنچه از نزد ما اهل بیت رسیده باشد.» آنگاه با توجه به چنین سخنانی از معصومین (ع) در ادامه یاد آور می شود که؛ دست دراز کردن به سوی متفکران شرقی و غربی برای اخذ معرفت و تربیت، خروج از حوزه عقلانیت است؛ چنانکه امام صادق (ع) می فرماید: «کسانی که فکر می کنند شیعه و پیرو ما هستند و دنباله رو دیگرانند، دروغ می گویند، شیعه نیستند.»

«حکیمی همچنین بر این باور تاکید می کند؛ عقل بدون کمک معصوم راه به جایی نمی برد. گوهر عقل، معصوم است و فقط معصوم می تواند به آن کمک کند و قوه هایش را به فعلیت برساند. پس از قرآن کریم، کامل ترین و سالم ترین متنِ وحی، قرآن است؛ پس عقلانیت قرآنی (عقلانیتی که از آن به عقلانیت جعفری تعبیر کرده اند) کامل ترین و سالم ترین عقلانیت است و عقلانیت های  دیگر، عقلانیت، در همه ابعاد و مراتب نیست و از درک بواطنِ عقول، بی بهره است.»

نخستین مقاله این کتاب با عنوان «عقلانیت جعفری» شرحی بر تفاوت میان عقلانیت وحیانی و عقلانیت فلسفی ارسطویی است و یادآور می‌شود که عقل بدون کمک تعالیم معصوم(ع) نمی‌تواند راه به جایی برد.(مسعودی، سایتها) در این نوشته، تنها برخی مطالب برجسته از مقالۀ نخست کتاب ، به جهت یادکردی از پیشوای ششم حضرت جعفر صادق(ع) مرور می شود.

مفهوم عقل و عقلانیت جعفری

ایشان مراد از عقل را عقل عام بشری می داند که حجت باطنه الهی است، نه عقل خاص صناعیِ صاحبان علوم و فلسفه ها؛ زیرا مخاطب به خطاب دین، بشریت عام است نه شماری خاص و اندک. چنانکه ملاک احتجاج خداوند متعال با بشر نیز همین عقل عام است. بنابراین مبنای مأخوذ از کتاب و سنت، عقل خاص(عقل های کلامی، فلسفی، عرفانی، ریاضی، ادبی، صنعتی و…)، که اکتسابی است، و به کمک قواعد برساخته علمی، فلسفی، عرفانی و … شکل می یابد، از حوزه عقل عامِ فطری و نامحدود ( عقل حجت) خارج است، و حجت الهی و مقیاس دینی نیست. آنچه حجیت دینی و اقتضای مسئولیت پذیری دارد همان عقلی است که همگان دارند و خداوند متعال به ملاک همان عقل و دریافت های آن مردم را مؤاخذه خواهد کرد. این عقل، همان حجت باطنی است، نه عقل صناعیِ فلسفی و… که شماری اندک از انسان ها واجد آن می شوند و از طریق اکتساب، آن را شکل می دهند و همواره در ادراکات آن با هم اختلاف نظر و اختلاف تشخیص های فاحش (اصالت ماهیت و… اصالت وجود و…) دارند.

می نگریم که عقل خاص و ناقص بشری با داده های وحیانی مشکل دارد: چنانکه شیخ الرئیس علم مبدأ متعال را بر همین مبنای فلسفی تعریف می کند و خواجه نصیر الدین طوسی در برابر نظر شیخ می گوید: « خداوند متعال بسی از این حد بالاتر است.» یا می نگریم که جناب صدرالمتألّهین با همین عقل صناعی، معاد را به صورت مثالی، تقریر می فرماید و بزرگانی از جمله علامه رفیعی قزوینی می گوید: «…بطور قطع، مخالف ظواهر بسیاری از آیات، و مباین با صریح اخبار معتبره است.»

برخی فاضلان می پندارند که عقلانیت یک چیز بیش نیست و یونانی و اسلامی ندارد. این سخن، سخنی ناآگاهانه است. سخن کسانی است که از مراتب و منازل عقل ناآگاهند. عقل دارای لایه هایی است که به نصّ سخن علی (ع)، فقط پیامبران و معصومان از آن آگاهند و آنان می توانند آن لایه ها و دفائن را بشناسند و راه بهره وری از آن را بیاموزند.

بنابراین غیر از معصوم هیچ کس از میان بشر، اعماق و ابعاد عقل را نمی شناسد و نمی تواند از آن ها بهره مند گردد؛ مگر به دلالت معصوم. عقلانیت فلسفی، عقلانیتی بسیار ضعیف است و بی ارتباط با اعماق عقل. بر این مبنای استوار و برگرفته ازسخن صریح امام علی (ع)، عقلانیت یک گونه نیست و قوی ترین عقلانیت، عقلانیت انبیایی است یعنی عقلانیت کاملی که ما از آن به «عقلانیت جعفری» تعبیر کرده ایم. به عمق این گونه شناخت ها درباره عقل و غیر عقل تنها با فهم و رجوع عمیق قرآنی و حدیثی و با درک محضر استادان خاص می توان رسید؛ نه فقط با تدریس منظومه ای و اسفاری یا رسیدن به مدرکی از طریق تحصیلات محدود دانشگاهی. از اینجاست که ما همه بشریت را و همه شناخت جویان خردورز را، در سراسر جهان، مجدّد فرا می خوانیم به حرکت فکری و جهاد عقلی در جهت «عقلانیت جعفری» که همان عقلانیت وحیانی است و کامل ترین عقلانیت در تاریخ است، و مدار آن بر استفاده از همه ابعاد عقل است، به دلالت معصوم (ع)، و بهره مند گشتن از حجت باطنه است، به مدد حجت ظاهره…

موضوعی که بیش از هر چیز مایه تأسف است، بکار بردن واژه عقل به جای واژه فلسفه است. اگر کسی در این کاربرد دقیق بیندیشد، می یابد که این چگونگی، توهینی بس بزرگ است به ساحت اقدسِ عقلانی ترین کتاب، قرآن کریم، همچنین عقلانی ترین تعالیم، تعالیم پیامبر اکرم (ص) و پیشروان عقل و تعقّل، ائمه معصومین (ع).

این مغالطه سخیف در حوزه معرفت و ادراک، کاری بسیار بسیار ضد ارزشی و محکوم است! و افزون بر آنچه گفته شد، توهینی بس بزرگ به همه معتقدان به ادیان است ، آنان که فلسفه نخوانده اند و نمی خوانند، و فلسفه ندانسته اند و نمی دانند. آیا اگر فلسفه عقل است، چرا ابن سینا می گوید ما از راه فلسفه به هیچ حقیقتی از حقایق عالم نمی رسیم؟ آیا اگر عقل یعنی فلسفه، چرا متألّهی بزرگ مانند شهید ثانی از مطالب فلسفی به «مزخرفات الفلاسفه» تعبیر می کند؟

اگر مخالفت با یک فلسفه، مخالفت با عقل است، پس سه فیلسوف بزرگ و جهانی اسلام، همه مخالف عقل بودند، زیرا: ابن سینا، دربست، با فلسفه «اصاله الوجودی» مخالف است… ملاصدرا، با فلسفه «اصاله الماهوی» مخالف است… و شیخ شهاب الدین اشراق سهروردی، با هر دو….

منبع:

حکیمی، محمدرضا، عقلانیت جعفری (کتاب اول)، انتشارات دلیل ما، چاپ اول، بهار ۱۳۹۰٫

مسعودی، فرید، https://bookroom.ir/news/8986/انتشار-عقلانیت-جعفری-نوشته-استاد-حکیمی.