چکیده

عدالت و گسترش آن از دیرباز از مهمترین نیازهای جامعه بشری می باشد انسان ها تشنه ی عدالت اند و خواهان آرمان و ایدیولوژی و مکتبی که این تشنگی را فرو نشاند و گمشده ی بشریت را برای انسان ها به ارمغان آورد و آرمان توده ها را تحقق بخشد. بدین جهت همواره از مهمترین مباحث و دغدغه های ادیان الاهی و اندیشمندان سیاسی می باشد. امام صادق (ع) ضمن انکه امام ششم شیعیان است و مذهب شیعه به این امام منتسب است از دیدگاه شیعیان و غیر مسلمانان از بزرگترین دانشمندان جهان اسلام به شمار می رود و از این رو تبیین دیدگاه های امام صادق (ع) در زمینه های مختلف، به رویکرد امروزی هم به لحاظ نظری و هم از بعد عملی می تواند در اندیشه و عملکرد امروز شیعیان به خصوص در حوزه های سیاسی اجتماعی موثر باشد این نوشتار به تبیین مفهوم و جایگاه عدالت از دیدگاه ایشان پرداخته است؛ عدالت در نگاه حضرت یکی ازمهمترین نیازهای زندگی بشر به شمار می آید . محل تحقق عدالت را همه ی مردم می دانند و تعریف عدالت از میان رفتن فقر و بی نیاز شدن مردم دانسته اند.

کلیدواژگان: عدالت، جایگاه ، امام صادق

مقدمه

امام صادق (ع)ضمن آنکه امام ششم شیعیان هستند و مذهب شیعه به این امام منتسب است ، از دیدگاه شیعیان و غیر مسلمانان نیز از بزرگترین دانشمندان جهان اسلام به شمار می رود؛عصر امام صادق، عصر گسترش علوم اهل بیت در زمینه های مختلف بوده است واین به دلیل مصادف شدن بخشی از دوران امامت حضرت، با فضای باز سیاسی ایجاد شده بود.( حیات فکری سیاسی امامان شیعه ، جعفریان، رسول، نشر علم تهران ۱۳۹۰، چاپ سوم ۱۳۹۳ص۴۱۹) تبیین دیدگاه های آن حضرت در زمینه های مختلف

به رویکرد امروزی هم به لحاظ نظری و هم از بعد عملی می تواند در اندیشه و عملکرد امروز شیعیان  به خصوص در حوزه های سیاسی اجتماعی موثر باشد در این نوشتار به تبیین مفهوم عدالت و جایگاه آن از دیدگاه ایشان پرداخته شده است ؛ در زمان امامت امام صادق (ع) مشکلاتی مهم وجود داشت و به وجود آمدکه امام صادق (ع) باید در برابر آن مشکلات موضع می گرفت و با آن به حکمت و تدبیر برخورد می کرد؛ یکی  از این مشکلات، فرهنگ سازی &عدالت& در جامعه ، تعریف عدالت و  تاکیدبر مفهوم عدالت قرانی بود. ( امام صادق برگرفته از آثار محمدرضا حکیمی، حیدری، سیدمحمدصادق ، انتشارات دلیل ما ، چاپ دوم تابستان ۱۳۹۱،ص ۱۲-۱۳ ) حضرت تلاش می کنند متناسب با فرهنگ دینی و قابل فهم برای مردم زمان خود، اهمیت و جایگاه عدالت را بیان کنند .

تعریفی شگرف ازعدالت

یکی از اقسام عدالت، عدالت اقتصادی است که تاثیر گسترده و بسیار بنیادین آن درهمه شئون مادی و معنوی زندگی انسان در خورتردید و تسامح نیست؛ درباره ی عدالت معیشتی و حیاتی ( اقتصادی) اندیشمندان ومتخصصان تعریف هایی ارائه کرده اند. امام صادق (ع) نیز به عنوان یکی از پیشوایان بزرگ عالم عدالت را اینگونه تعریف کرده اند:« اگر درمیان مردمان به عدالت رفتار شود همه بی نیاز می گردند .»؛ دراندیشه ی حضرت، عدالت یعنی نبود فقرونداری  نقطه ی اوج این تعریف عینیت آن است و واقعیت عینی به صراحت بیان شده و از ظاهر این حدیث عدالت اقتصادی و چه بسا همه اقسام عدالت فهمیده می شود . (تعریف عدالت از زبان امام صادق، حکیمی، محمدرضا، سایت ششم )

عدالت معیار جامعه اسلامی

نقطه ی اصلی در ساخته شدن جامعه اسلامی، استقرار عدل است؛ هدف دین بنا بر نص صریح قرآن اجرای عدالت و قیام مردم به قسط است. ( ان الله یامر بالعدل ، یقوم بالقسط ) جامعه ی سرمایه داری و تکاثر و تبعیض جامعه ی عدل نیست و جامعه ی بدون عدل جامعه ی قرانی نیست؛  قران کریم اجرای عدالت را واجب می داند و مفسر واقعی قرآن، تحقق عدالت را به حذف فقر و از میان رفتن آن (استغناء الناس ) تفسیر می کند روشن می شود که « جامعه اسلامی» در اصل « جامعه منهای » است. ( قیام جاودانه، حکیمی، محمدرضا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی چاپ اول ۱۳۷۳ص۲۰۰)

امام صادق (ع) ثمره ی میوه ی عدل در حکومت عدل به همگان معرفی می کند: (در حکومت حاکم عادل و فرمانداران او ، همه ی حق ها و عدالت ها زنده می شوند و همه ی ستم ها و جورها و فسادها می میمیرند به همین جهت هرکس در تقویت حکومت حاکم عادل بکوشد و برای و کار کند در راه اطاعت از خدا و پایداری دین خدا کوشیده است.« الحیات ج ۹ ص ۱۸۴» )

و در کلامی دیگر به حاکمان و صاحبان قدرت در جامعه ، بر اجرای عدالت قبل ازسردادن شعار عدالت خواهی گوشزد می کند: (از خدا بترسید و عدالت را اجرا کنید؛ زیرا که شما از کسانی عیبجویی می کنید که عدالت ر اجر نمیکنند. «  همان، ص ۵۲۰ ،ج ۶ » )

عدالت همردیف توحید

(امام صادق –ای مفضل به یاد داشته باش که به انسان چه علمی عطا شده است و چه علمی منع؛ علم هر چیز که صلاح دین ودنیای در آن است به وی عطا شده است و از جمله آنچه صلاح دین او در آن است آفریدگار متعال است به دلایل و گواهیهای موجود در آفرینش و معرفت دیگر وجوب رفتار عادلانه بر او است نسبت به عموم مردم. «همان،ص۵۳۶ ج ۶ »)

– در این حدیث در بیان شناختهای واجب بر انسان، شناخت ( دانستن ) وجوب عادلانه عمل کردن است نسبت به همه ی مردم همردیف لزوم شناخت پروردگار آمده است  این تعلیم صادقی توحید و عدل را از مهمترین ارکان اصلاح جامعه انسانی ( در امور دنیا و دین) دانسته و آن دو را در مقام ذکر مقدم بر چیزهای دیگر قرار داده است و توحید را توحیدی بابینش و از راه دلایل و شواهد توصیف کرده و عدل را آنچه باید در حق عموم مردم اجرا شود دانسته است .

عدالت قاعده بنیانی جاری در فقه سیاسی شیعه

در اندیشه امام صادق، عدالت قاعده بنیانی جاری در فقه است. بالاخص درفقه سیاسی – که عهده دار اداره جامعه و ارائه ی خدمات به افراد است- این نیاز به عدالت آشکارتر است؛از آنجا که اقتصاد بخش بسیار بزرگی از سیاست را تشکیل می دهد اجرای عدالت در آن، مورد تاکید ایشان است:( همانا اگر میان مردم عدالت رعایت شود همگی  بی نیاز می شوند ). از منظر امام صادق یکی از وظایف مهم قاضی رعایت عدالت در قضات  و اجرای حکم است بر خلاف وظیفه ی شرعی عمل کردن او را از عدالت ساقط و از قضاوت برکنار می کند:( هر کس گرفتار قضاوت شد باید در اشاره و نگاه و محل نشستن تساوی ر رعایت کند ..) همینطور عدالت قاضی به عنوان یکی از کارگزاران نظام اسلامی که مردم ستمدیده و رنج کشیده برای دادخواهی به او رجوع می کنند و و باید داد مظلوم را از ظالم بگیرد و بر این اساس باید عادل باشد :(از قضاوت بپرهیزید؛ زیرا قضاوت برای امام است که دانا به آن است و عدالت را در مسلمان ها اجر می کند قضاوت برای پیامبر یا جانشین پیامبر است.)( جایگاه عدالت در فقه سیاسی شیعه ودیدگاه امام خمینی، شریعتمدار جزائری، سید نورالدین ، کنگره امام خمینی و اندیشه حکومت اسلامی ، نهادهای سیاسی و اصول مدنی ، ج ۶، ص ۱۶۵)

تمثیل لذت بخش

امام صادق (ع) برای جوامع بشری تصویری از عدالت ارائه ی می دهدو لذت و پیامدهای مثبت عدالت را به چیزهایی تشبیه می کند که برای انسان -آن زمان – ملموس و قابل درک باشد .( عدل شیرین تر از عسل، و نرم تر از کره و خوشبوتر از مشک است. «الحیاه، ج۶، ص۵۰۲»)

توضیح آنکه عدل در چشایی باطنی انسان از عسل شیرین تر است و در بساوایی اجتماعی او نرم تر از کره و برای بویایی سالم انسانی او خوشبوتر از مشک . زندگی در محیطی که در فضای آن بوی خوش عدالت استشمام می شود از عسل شیرین تر است.

نوشین تر از آب

انسان بطور فطری عطش دست یافتن به عدالت دارد و این تشنگی از ژرفای وجود و سرچشمه میگیرد و این همان واقعیت است که امام صادق گفته و ادمی در سراسر تاریخ خویش به تلاش ها و فداکاری های فراوان برای سیراب کردن این عطش بزرگ پرداخته است . (اجرای عدالت از آبی که شخص تشنه لب به آن دسترسی پیدا کند نوشین تراست . «همان، ص۵۰۴»)

سه گانه ی اساسی زندگی بشر

تاریخ دقیق موضوع &نیاز&به خلقت موجودات برمی گردد و این نیاز سرچشمه ی فعالیت های بشری است و برآوردن این نیازها باعث کمال و آرامش روانی انسان است. امام صادق (ع)با توجه به بینش و نگرش وحیانی خود فلسفه ی زندگی را بگونه ای ترسیم می کند که نیازهای اساسی آن نیز در همین چارچوب معنا می یابد. ایشان در کنار امنیت و رفاه، عدالت را از جمله مولفه های اساسی زندگی بشر و از مهمترین نیازهای ثابت وی برمیشمارند که لازم است بدان پاسخ مثبت داده شود .( سه چیز است که همه مردم به آن نیاز دارند: امنیت عدالت و فراونی «همان، ص  ۶۲۱» )

عدالت به مثابه زندگی

امام صادق (ع) در تفسیر آیه ای زنده شدن زمین را پس از مرگ آن به تحقق پیدا کردن عدل و داد پس از جور وستم تشبیه فرموده استدر نگاه ایشان شالوده استوار عدالت یعنی زندگی و زندگی یعنی عدالت و جور و ستم یعنی مرگ- مرگ تدریجی که ستمگرن سیاسی اقتصادی و قضایی و فرهنگی بر مردم تحمیل می کنند- (محمدحلبی می گوید: از امام صادق درباره این آیه از کلام خدای بزرگ پرسیدم « بدانید که خدا زمین را پس از مرگ آن زنده می کند »فرمود: «عدل و داد است پس از جور و ستم »( همان، ص۴۹۴)

عدالت برای همه

در اندیشه ی امام صادق (ع) عدالت یک امر مطلق است و محل تحقق آن «ناس» است؛ یعنی سراسر جامعه از درون بزرگترین شهرها تا دور افتاده ترین آبادی ها و فراموش شده ترین روستاها و چادر نشین ها و کوهبن ها و در سطوح همه خانوارها ( منهای فقر، حکیمی، محمدرضا، انتشارات علمی فرهنگی الحیاه ، چاپ اول ۱۳۹۲،ص۱۵)در احادیث رسیده از امام (ع) هر جا سخن از اجرای عدالت است دایره ی عدالت همه ی مردم_ جدا از هر گونه عقیده، نژاد و جنس و طبقات اجتماعی- را در بر می گیرد. عدالت نسبت به عموم مردم امری  است واجب و اینکه صلاح دین انسان در همین امر است پس دینداری بدون اجرای عدالت در حق همه ی مردم از هر جنس یا رنگ یا اعتقاد یا منطقهی جغرافیایی _ دینداری در خور اسلام نیست. (امام صادق –ای مفضل به یاد داشته باش که به انسان چه علمی عطا شده است و چه علمی منع؛ علم هر چیز که صلاح دین ودنیای در آن است به وی عطا شده است و از جمله آنچه صلاح دین او در آن است آفریدگار متعال است به دلایل و گواهیهای موجود در آفرینش و معرفت دیگر وجوب رفتار عادلانه بر او است نسبت به عموم مردم. «( الحیاه ،ص۵۳۶ ج ۶ »)

مردمان در جامعه اسلامی فرزندان پدری واحدند و افراد یک خانواده اند و همانگونه که پدرمال را میان فرزندان خود بر حسب آنچه بدان نیازمندند به قسط و اعتدال تقسیم می کند اسلام نیز اینچنین است و این حقیقت در حدیث ذیل امام صادق (ع) با وضوح تمام مشهود است : (مسلمانان همه، فرزندان اسلامند میان ایشان در عطا ( حق مالی هر کدم ) مساوات برقرار می کنم ؛ برتری های ایشان امری است میان خود و خدایشان . من آنان را مانند فرزندان یک تن در نظر می گیرم (همان ،ص۵۶۱)

هشدار به پیامدهای سخت بی عدالتی

امام صادق در یک روایت تکان دهنده در هشدار نسبت به کسانی که عدالت را رعایت نمیکنند فرمود پرحسرت ترین مردم روز قیامت کسی است که عدالت را ستوده و عمل خودش خلاف ان باشد زیرا در قیامت می بیند شنوندگان سخن او سعادتمند گشته ولی خودش بدبخت و گرفتار است.

امام صادق (ع) تعبیری دارند که می تواند فقدان عدالت را روشن سازد و آن مفهوم ضایع کردن است که می تواند به معنای عام ضایع کردن منابع فرصت ها، نعمت ها، امکانات، عمر، وقت و زمان و .. را شامل شود و این ضایع ساختن زمانی اتفاق می افتد که عدل و عدالت وجود نداشته باشد. امام با این حدیث برحذرمی دارد که هر کس نمی تواند عدالت را محقق سازد نباید هیچ مسئولیتی ازامور مسلمین را بر عهده بگیرد چون موجب ضایع شدن ان می شود و گناه بزرگی است و خداوند خود او را ضاایع می گرداند(مقاله تبیین جامعه شناختی عدالت در اندیشه ی امام صادق، کارکنان نصر ابادی، محمد، همایش ملی سبک زندگی امام جعفر صادق (ع)( کسی که ولایت امری از امور مسلمانان داشته باشد و کار ایشان را ضایع و تباه کند خدای بزرگ او را تباه خواهد کرد (الحیاه، ص ۵۳۱، ج ۶)

منابع

حیات فکری سیاسی امامان شیعه ، جعفریان، رسول، نشر علم تهران ۱۳۹۰، چاپ سوم ۱۳۹۳

منهای فقر، حکیمی، محمدرضا، انتشارات علمی فرهنگی الحیاه ، چاپ اول ۱۳۹۲

قیام جاودانه، حکیمی، محمدرضا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی چاپ اول ۱۳۷۳

امام صادق برگرفته از آثار محمدرضا حکیمی، حیدری، سیدمحمدصادق ، انتشارات دلیل ما ، چاپ دوم تابستان.۱۳۹۱

مقاله تبیین جامعه شناختی عدالت در اندیشه ی امام صادق، کارکنان نصر ابادی، محمد، همایش ملی سبک زندگی امام جعفر صادق (ع).

ترجمه الحیات، حکیمی، محمدرضا،مترجم احمد آرام،انتشارات دلیل ما قم، چاپ هفتم ۱۳۹۱٫

تعریف عدالت از زبان امام صادق، حکیمی، محمدرضا، سایت ششم

جایگاه عدالت در فقه سیاسی شیعه ودیدگاه امام خمینی، شریعتمدار جزائری، سید نورالدین ، کنگره امام خمینی و اندیشه حکومت اسلامی ، نهادهای سیاسی و اصول مدنی ، ج ۶٫