نویسنده اصل مقاله: امیر غنوی (استادیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی)

(منبع: مشرق موعود، بهار ۱۳۹۳ ،سال ۸ – شماره ۲۹)

چکیده

این مقاله به چگونگی طرح آموزه های مهدویت از سوی امام صادق (ع) و کیفیت ارایه معارف مهدوی از سوی ایشان می پردازد.این پژوهش بر تحلیل محتوایی روایات صادره از امام صادق (ع)  تکیه دارد و تلاش می کند با توجه به شرایط عصر صدور آثار آموزه های مهدوی بر شیعیان را معلوم کند. همچنین روشنگر این سخن است که تعلیم آموزه های مهدوی در این برهه از تاریخ افزون بر ارائه معارف مهدوی و آخر الزمانی به نکاتی هم در تربیت مخاطبان توجه دارد.و مدعی زمینه سازی برای جلوگیری از آفات بحث مهدویت و جلوگیری از انحرافات را متناسب با عصر ائمه نخستین دنبال می کند.

زمینه های صدور

اقتدار حکومت اموی رو به کاهش هست. افرادی چون بنی عباس و برخی اولاد امام حسن(ع)  به آرامی حرکت خود را به سمت قدرت آغاز می کنند. دستیابی به قدرت نیازمند حمایت اجتماعی است و برای کسب حمایت اجتماعی آموزه مهدویت ظرفیت آن را داشت که دستاویز قدرتطلبان شود و آرمان های دینی و رویاها وآرزوهای مسلمانان را به خدمت خود گیرد.

کیسانیه و وعباسیان اولین گروهایی هستند که به استفاده از آموزه مهدویت در راه رسیدن به قدرت بهره می برند.

عصر امام صادق (ع) و امام باقر(ع)  دوره ایست که شیعه برای آینده و برای رویارویی با چنین وضعیت متعارضی (آشنایی با ترجمه آثار فرهنگی سایر اقوام وملل)آماده می شود. این دوره فرصتی ویژه برای مسلمانان فراهم کرد تا با استفاده از ضعف حکومت و تشنگی حاصل از نیازهای بی پاسخ جامعه عرصه ی نوینی از معارف را شاهد باشیم. از این رو ظرف مدت کوتاهی صدها دانشمند تربیت و هزاران کتاب نوشته شد. فهم سخنان امام صادق (ع) با توجه به عنصر تقیه در آن عصر دقت و ظرافت های بیشتری می طلبد.

در ادامه به محور های سخنان امام صادق (ع) در باره اموزه ی مهدویت اشاره می کنیم. فراوانی احادیث سبب می شود برای تنظیم مناسبتر به دسته بندی محتوایی تازه ای روی بیاوریم. ( منبع این قسمت از مقاله کتاب معجم احادیث امام مهدی است).

محور های بحث مهدویت در سخنان امام صادق(ع)

تولد، نام، نسب و ویژگی ها

در سخنان امام صادق(ع)  شیوه ای خاص برای معرفی امام مهدی دیده می شود. امام در تعیین موعود به فرزند خویش امام کاظم (ع) اشاره می کند و مهدی را پنجمین فرزند او می داند. در برخی نقل ها نسب مهدی را تا امام موسی بن جعفر(ع)  بر می شمرد و همه پدران اورا معرفی می کند.این شیوه به طور مستقیم ادعای وقف بر امام کاظم(ع) را از سوی واقفیه هدف می گیرد و بطلان مهدویت امام کاظم (ع) را به وضوح نشان می دهد همچنین ایشان مهدی را ششمین فرزند خویش و منتقم خون حسین (ع) نامیده است.

غیبت

تآکید بر وقوع غیبت در سخنان امام صادق (ع) را فراوان می توان مشاهده کرد. امام حاضر حتی در شرایط حبس وحصر تکیه گاه محکمی برای شیعیان است از دست رفتن این تکیه گاه می تواندتعادل اجتماعی و فکری شیعیان را بر هم بریزد اما تآکید بر چنین حقیقتی از یک قرن پیش تر می تواند این آسیب را به حداقل برساند.

دلیل غیبت از دیدگاه امام صادق (ع)

خوف قتل، نبودن بیعت کسی بر عهده او و امتحان شیعه دلایلی است که امام صادق (ع) برای غیبت مهدی می آورد. همچنین در بیانات امام تأکید ویژه ای به وجود حکمتهای پنهان برای غیبت وجود دارد.

در سخنان امام صادق(ع) کمتر می توان از احوالات مهدی پیش از غیبت صغرا و هنگام غیبت توضیحی یافت. تأکید بر تکرار سنت های انبیاء در حق قائم از یک سو پیوند قائم با حرکت اولیاء را گوشزد و از دیگر سو نکات غریب زندگی مهدی را مستند و مأنوس می کند.

عدم حضور او در میان مردم چنان اثری دارد که خورشید زیر ابر دارد. با این توضیح دیگر ندیدن را با نبودن یکی نمی گیریم. غیبت زمینه ساز تحیر، اختلاف و حتی از دست رفتن هم هست. فقدان ارتباط  با رهبری امواج ابهام و اختلاف را به دنبال خواهد داشت امواجی که کسی را از آن رهایی نیست مگر اینکه با خدا پیوندی داشته باشد و ایمان در دلش محکم باشد.

در سخنان امام صادق (ع) آنچه می تواند شیعه را از میان فساد های گسترده ی آخرالزمان عبور دهد و به نجات واصل کند چند امر است:

بر حذر بودن از فسادها و پناه بردن به درگاه خداوند.

امام صادق گرفتاران عصر غیبت را به دو دعا توصیه کرده: ۱) دعای جلوگیر از گمراهی و۲) دعای غریق.دعای اول آثار منفی ناشناخته ماندن حجت خدا را گوشزد می کند که آنکه خدا را نشناخته به انکار نبوت می رسد و کسی که شئون رسول را می شناسد ادامه ی آن را در وصی او می جوید. دعای دوم به ضرورت تثبیت دل خبر می دهد.تثبیت دلی که در آشفتگی های عصر غیبت نیاز به نوازش دستهای مهربان حق دارد. بالاترین سطح معرفت نیز آدمی را بی نیاز از اعانت حق و تثبیت دل به دست او نمی کند که در تلاطم های اجتماعی و غوغای درون نمی توان فقط به آگاهی تکیه کرد.

عبادت پنهان شیعه همراه با امامی که در پس پرده غیبت است با تنهایی غربت و ترس همراه است. و همین ارزش عبادت را بالا می برد. و به قول امام صادق (ع) مرگ در این حالت همانند مرگ در معیت رسول خداست.

عصر امام صادق (ع) گرچه عصر افول بنی امیه هست اما زمینه برای حکومت علوی هم فراهم نیست امام باید از یاران مراقبت کند تا در دام شعار نیافتند. در این زمان ایشان دستور به در خانه ماندن می دهند این دستور نیازمند تحلیل است.

آموزه های دیگر امام صادق (ع) شیوه سنجش مدعیان امامت و مهدویت است. امامان همگی از مصدری واحد آموخته و سخنانشان هماهنگ و همسان است مدعی امامت و مهدویت باید این همسانی را داشته باشد. در کلمات امام تأکید زیادی بر نفی زمان ظهور وجود دارد. در این بیانات به صراحت از دروغ گفتن همه کسانی سخن می گوید که وقتی را برای ظهور تعیین می کنند.

منقولات امام سرشار از دعا و عرض ارادت به مهدی است. شهادت به امامت او، سلام و دعا برای همراهی با او، درخواست تعجیل در امر فرج و توسل و شفاعت به محضر مهدی و دعا برای درک ایام او هم چیزهایی است که از امام صادق (ع) رسیده.

عصر قریب به ظهور

حجم گسترده ای از روایات امام صادق(ع)  به تبیین وضعیت عصری اختصاص دارد که به قیام مهدی متصل است.  ترسیم ویژگی های این عصر در حقیقت بیان علاماتی است که به نزدکی ظهور دلالت دارد. مثل ندای آسمانی، ظهور سفیانی، قتل نفس زکیه، درگیری میان شیعیان و دجال و …..

نکته ی دیگری که در توصیف زمانه ی ظهور مورد تأکید قرار گرفته گسترش فساد پیش از آغاز قیام است. نکته دیگر سرعت اصلاح امور توسط قائم است. سرعتی همانند سرعت اصلاح امر موسای نبی در یک شب.

ظهور و وقایع همزمان با آن

برخی روایات از مشخصاتی از روز و ماه ندای آسمانی و قیام مهدی و زنده شدن برخی مردگان پیش از آغاز قیام خبر داده اند. گر چه روایات رجعت را از جهت اعتبار نباید یکسان پنداشت ولی اصل وقوع رجعت و اهمیت آن و اختصاص آن به مومنان و کافران خالص در مصادر معتبر وارد شده و جایی برای تردید ندارد.

امام در سیمای جوان چهل ساله ظاهر می شود مواریث رسول و سایر انبیاء را به همراه دارد و ملائک الهی همراه و در رکاب اویند. او پرچم علی (ع) را به همراه دارد و داعیه انتقام خون حسین (ع) دارد. رفتار و روش رسول خدا را دارد و از اسلام غبار کهنگی را پاک کرده و دعوتی تازه وسیمایی نو از آن ارائه خواهد کرد.

ایشان را یارانی است که از امتحانات الهی سربلند بیرون آمده اند و به او ملحق می شوند و برای قیام و حکومت او پایه هایی استوارند. امام صادق از ویژگی ها و از امتحان ایشان و همچنین از چگونگی ملحق شدن آنان به مهدی خبر داده است.

جنگ ها تا شکل گیری حکومت جهانی

مضامین این بخش از روایات همسان مطالبی است که از کلمات امام باقر نقل شده است. بسیاری از جزییات قیام مهدی از آغاز تا غلبه بر دشمنان. هشت ماه نبرد بی امان با خروج کنندگان بر امام را می توان در این روایات یافت.

حکومت حجت خدا

مهدی به مدت نوزده سال حکومت خواهد کرد. این نکته مستند به روایات بسیاری است. در روایت دیگر از امام صادق (ع) این مدت هفت سال تعیین شده. در حکومت او دست محبت حق بر سر مردم قرار داشته است و در سایه آن پیشترفت هایی فراتر از تصورهای امروزین ما رخ خواهد داد. اسلام به دست مهدی سیمایی جدید یافته و غبار تحریف و انحطاط از چهره آن خواهد شست. قضاوت در حکومت مهدی بر اساس واقع خواهد بود و به عمارت و ادله اکتفا نمی شود.

پس از مهدی (عج)

در روایات امام صادق (ع) نیز همانند روایات امام باقر از رجعت ائمه سخن گفته شده است. در روایتی ابو بصیر از امام صادق (ع) می پرسد که من از پدر شما شنیدم که بعد از قائم دوازده مهدی خواهد بود که امام در پاسخ می فرماید: فقط فرمود دوازده مهدی نگفت دوازده امام.و اینان جماعتی از شیعیان ما هستند که مردم را به ولایت ما و شناخت حق ما دعوت می کنند.

نتیجه:

عصر صادقین فرصتی برای آموزش معارف دینی است که بخش مهمی از آن را معارف مهدوی تشکیل می دهد. آموزش این معارف به گونه ای است که روش های استنباط را نیز تعلیم می دهد. عمق تازه ای از معارف دینی را به مخاطبان معرفی می کند. همچنین شیعه را برای دشواری های عصر غیبت آماده می سازد. عصر صادقین عصر مقابله با تهدیدی از سوی یاران دیروز و قدرت طلبان امروز است که آماده اند از امید به منجی برای خود پلکانی برای رسیدن به قدرت بسازند آموزهای صادقین با شیوه هایی ظریف مخاطب را با علایمی آشنا می کند که منحرفان را در هر لباسی بشناسد و آنان را رسوا سازد.