چکیده

یکی از مسائل مهمی که به عنوان یک واقعیت غیرقابل انکار در زندگی انسان برای همیشه مطرح بوده و هست، وجود رنج ها، دردها، مشکلات و سختی هاست. خلقت انسان توأم با رنج است. یکی از کارکردهای دین، کاهش آلام و رنج های بشری است. دین و تفکر و بینش دینی و گرایش ها و ارزش های اسلامی عامل رنج زدایی و کاهش آلام هستند. یکی از نقطه های شیرین و سازنده در مکتب اسلام، وجود عوامل مختلف و ریشه های متنوع رهایی از رنج هاست. یکی از این عوامل استفاده از فضیلت های اخلاقی در برخوردهای اجتماعی در جهت کاهش رنج های جامعه است.
ائمه معصومین (ع) در روایات خویش به استفاده از برخی از فضیلت های اخلاقی در جهت راحت تر شدن تحمل رنج ها و هدیه آرامش به جامعه، توصیه نموده اند. فضیلت هایی چون صبر (صبر بر مصیبت و بلا، صبر بر فقر، صبر بر بیماری، صبر بر ناراحتی هایی ایجاد شده توسط همسر)، توکل، همدردی با مردم و صفت رضا از راهبردهایی است که در این مقاله و در آموزه و گفتار حضرت امام محمد باقر (ع) بررسی می گردد.

کلیدواژگان: امام محمدباقر (ع)، رنج، صبر، توکل، همدردی، رضا، دوستی و محبت.

مقدمه

زندگی همواره همراه با رنج ها و سختی هاست و انسان از جهت آزمون یا پیامد و کیفر اعمال خود، پیوسته گرفتار یکی از انواع مصیبت هاست که البته بخشی از این کیفرها می تواند نتیجه تصمیم گیری های نادرست زندگی، عدم برنامه ریزی صحیح و … در زندگی انسان رخ دهد. بر اساس آموزه های قرآنی و تجربۀ زندگی، رنج ها حضوری دائمی در زندگی بشر دارند. بنابراین رنج، امری طبیعی در زندگی دنیوی است؛ چرا که ساختن انسان نیازمند عناصری است که یکی از مهم ترین آنها،‌ گرفتار شدن در انواع و اقسام مشکلات و سختی ها و مصیبت هاست؛ زیرا انسان در شرایط سخت است که به اندیشه و تعقل رو می‌آورد و از همه ابزارهای وجودی خود و دیگران برای عبور از مشکل و رهایی از مصیبت بهره می گیرد.
قرآن در مقام تبین این مسئله است که رنج به عنوان یک واقعیت اجتناب ناپذیر و طبیعی با حیات بشر گره خورده است که گویی بدون آن معنابخشی به آفرینش انسان امکان پذیر نیست. «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی کَبَدٍ» «که ما انسان را به حقیقت در رنج و مشقّت آفریدیم (و به بلا و محنتش آزمودیم)» (سوره بلد، آیه ۴) علامه طباطبایی بر این اعتقاد است که وجود این آیه نشانگر اذعان قرآن به واقعیت وجودی رنج است. (شریفی، علی، راهبرد قرآن کریم و روایات در کاهش رنج های بشری، ص. ۸۰)
یکی از کارکردهای دین، کاهش آلام و رنج های بشری است. دین و تفکر دینی و گرایش ها و ارزش های اسلامی عامل رنج زدایی و کاهش آلام هستند. یکی از نقطه های شیرین و سازنده در مکتب اسلام، وجود عوامل مختلف و ریشه های متنوع رهایی از رنج هاست. روانشناسان انتظار بشر از دین را برقراری آرامش روحی می دانند. ویلیام جیمز معتقد است که «قدرتی که دین برای تحمل مصائب به انسان می دهد، هرگز از عهده اخلاق منهای مذهب بر نمی آید.» (جیمز، ویلیام، دین و روان، ص. ۱۸-۱۹؛ به نقل از شریفی، علی، راهبرد قرآن کریم و روایات در کاهش رنج های بشری، ص. ۷۲)
البته در دیدگاه تکاملی دین، انسان باید از بخش از رنج ها مانند رنج هایی که در نتیجه ارتکاب گناهان شکل می گیرد، گریزان باشد و با رعایت تقوی از مواجهه با آن ها اجتناب کند. در مواجهه با بعضی رنج ها مانند بی عدالتی های اجتماعی باید مبارزه کند و در پی اجرای عدالت باشد. منظور رنج در این مقاله بخشی از رنج هایی است که ناگزیر نمی توان از آن ها فرار کرد یا آن ها را از میان برداشت. (برگرفته از: عسگری، زهرا، از رنج تا گنج: تحلیل رویکردهای سه گانه به نقش تربیتی رنج، ص. ۶۴)
محرومیت و رنج در اندیشه تربیتی فیلسوفان مسلمان، زیربنای مفاهیمی همچون تزکیه، صبر، حلم، جهاد و مبارزه است که مقدمه ساز سعادت آدمی است و با رنج های بی حاصلی که از سر نوعی بیماری روانی حاصل می شود، در تضاد است. (عسگری، زهرا، از رنج تا گنج: تحلیل رویکردهای سه گانه به نقش تربیتی رنج، ص. ۵۵)
معصومین (ع) در موارد متعددی به استفاده از برخی از فضیلت های اخلاقی در جهت راحت تر شدن تحمل رنج ها و هدیه آرامش به جامعه، توصیه نموده اند. امام محمد باقر (ع) در روایات متعدد مردم را به صبر در برابر مصیبت ها و بلاها، سختی ها، فقر، بیماری و استفاده از سپر توکل، همدردی با مردم، صفت رضا و … تشویق نموده اند.

راهبردها
۱-صبر

یکی از راه هایی که برای تقویت روحیه افراد جامعه در مقابله با رنج ها و آلام مورد نظر می باشد، صبر است. صبر به معنای شکیبایی است و از برجسته ترین ویژگی های هر انسان اخلاقی است، «قرآن و روایات اهل بیت (ع) بارها از رویکرد تحمل و مدارا در برابر رنج ها و سختی ها برای رسیدن به کمال فردی و اجتماعی با محوریت ایمان دفاع می کند.» (شریفی، علی، راهبرد قرآن کریم و روایات در کاهش رنج های بشری، ص. ۸۷)
تاکید بر صبر از آن روست که آدم شکیبا رفتاری مبتنی بر عواطف و احساسات هیجانی و زودگذر نخواهد داشت، بلکه با درنگ و تامل و تعقل، واکنشی مناسب را در پیش می‌گیرد تا از مصیبت و پیامدهای آن عبور کند. با صبر تحمل رنج ها ممکن می شود.
امام محمدباقر (ع) در احادیث متعددی جامعه را به صبر تشویق نموده و از این فضیلت در جهت کاهش رنج های مردم بهره برده است. اهمیت صبر از نگاه ایشان به حدی است که در روایتی به نقل از امیرالمومنین (ع)، صبر را در کنار جهاد و یقین سه پایه ایمان معرفی می نماید. (طبرسی، علی بن حسن، مشکاه الانوار، ص. ۳۴) البته این روایت در کافی کلینی، با کمی تغییر بر عدالت به عنوان اصل چهارم نیز اشاره نموده است. (کلینى، محمد بن یعقوب، أصول الکافی، ج. ۳٫ ص. ۸۳) مژده به اجر و پاداش یکی دیگر از راه های تشویق به صبر است. امام محمدباقر (ع) فرمودند: «کسى که چهار چیز را دارا باشد به چهار چیز دست مى‏یابد. اول، هر کس با دعا و نیایش ارتباط داشته از اجابت دعا محروم نمی شود. دوم، کسى که استغفار و درخواست بخشش گناه نماید توفیق به توبه را خواهد یافت. سوم، کسى که شاکر و سپاسگزار باشد از افزایش نعمت بی نصیب نخواهد شد چهارم، کسى که داراى صفت صبر و تحمل باشد، اجر و پاداش خواهد داشت.» (مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج. ۲، ص. ۵۰) و همچنین در روایتی دیگر صبر داشتن در روابط اجتماعی و مدارا با مردم را از صفات محبوب خدا دانسته و فرمودند: «خداوند دوست دارد کسى را که بدون جدال با جامعه معاشرت کند، و تنها در فکر فرو رود و صبر و شکیبائى داشته باشد و شب ها بیدارى بکشد و نماز بگذارد.» (مجلسی، محمدباقر، ایمان و کفر، ج. ۲، ص. ۲۵۱)
صبر بر بلا، مصیبت و فقر در روایات متعددی از امام باقر (ع) مورد تأکید قرار گرفته است. در روایتی دیگر از آن حضرت، صبر بر بلا در کنار آموزش علوم دینی و رعایت حد وسط در گذران زندگی را از نشانه های کمال انسان دانسته است. «منتها درجه کمال، تفقه‏ در دین است، و صبر به هنگام رسیدن بلا، و اندازه نگاه داشتن در معیشت.» (حکیمى، محمدرضا، الحیات، ج. ۳، ص. ۲۷۷ ؛ همچنین مجلسى، محمدتقى، لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه، ج. ۱، ص. ۱۵؛ همچنین کلینى، محمد بن یعقوب، أصول الکافی، ج. ۱، ص. ۳۹)
امام باقر (ع) ارزش صبر بر فقر و نیازمندی و حفظ آبرو را برتر و بالاتر از بخشش توسط ثروتمند می داند. (کلینی، أصول الکافی، ج. ۳، ص. ۱۴۷-۱۴۸)
آن حضرت به نقل از پیامبر اکرم (ص)، بهترین بندگان را صبرکنندگان بر گرفتاری دانسته اند. «از پیامبر خدا (ص) راجع به بهترین بندگان پرسیده شد، فرمود: آنها کسانى هستند که وقتى نیکى کنند، خوشحال مى‏شوند و وقتى بدى کنند، استغفار مى‏کنند و وقتى به آنها چیزى داده مى‏شود، سپاسگزارى مى‏کنند و وقتى گرفتار مى‏شوند، صبر مى کنند و وقتى خشمناک مى‏شوند، در مى‏گذرند.» (ابن بابویه، محمد بن على، الخصال، ج. ۱، ص. ۴۶۱)
اجر صبر بر ناگواری ها در روایتی از آن حضرت، بهشت عنوان شده است. «بهشت در میان ناگوارى ها و شکیبائى است، پس هر که در دنیا بر ناگوارى ها صبر کند به بهشت رود و دوزخ در میان لذت ها و شهوت هاست، پس هر که هر لذت و شهوتى را که دلش خواهد بخود رساند به دوزخ در آید.» (کلینی، أصول الکافی، ج. ‏۳، ص. ۱۴۳) در روایتی دیگر خیر دنیا و آخرت، پاداش صابران ذکر شده است. «هر بنده اى که دلى شک گذار و زبانى ذاکر داشته باشد و در هنگام ابتلاء و بیمارى صبر کند و زنى صالح و پارسا براى او باشد، خیر دنیا و آخرت را دارد.» (طبرسى، على بن حسن، مشکاه الأنوار، ص. ۲۵۷) پاداش هزار شهید، پاداش صبر بر بلا است که در روایتی از امام باقر (ع) به آن اشاره شده است: «هر کس از شیعیان ما که به بلائى مبتلا شود و صبر کند خداوند پاداش هزار شهید به او عطا کند.» (ابن بابویه، محمد بن على، عیون أخبار الرضا، ج. ۲، ص. ۴۶۷)
امام باقر (ع) به نقل از رسول خدا (ص) فرمود: «خداوند عز و جل مى فرماید: از رشک آورترین و موفق ترین دوستانم نزد من شخصى است که سبک حال (یعنى کم مال و کم علاقه به دنیا) است، داراى بهره اى از نماز است که در نهان عبادت پروردگارش را به نیکوئى انجام می دهد، و در میان مردم گمنام و ناشناخته به سر می برد، خداوند رزق و روزى او را به اندازه نیازش قرار داده، و او بر آن صبر کند، و بمیرد در حالى که وارث و گریه کنانش کم باشند.» (طبرسى، على بن حسن، مشکاه الأنوار، ص. ۲۹)
حضرت باقر (ع) فرمود: رسول خدا (ص) فرمود: «من از کار مؤمن در شگفت هستم، خداوند براى او جز خیر مقدر نکرده است، اگر گرفتار شود صبر مى کند و اگر چیزى به او داده شود سپاسگزارى مى نماید.» (طبرسى، على بن حسن، مشکاه الأنوار، ص. ۱۹)
پاداش صبر بر مصیبت و فقدان عزیزان، در روایتی از امام باقر (ع) آمرزش کناهان بیان شده است: «هر مؤمنى که عزیز خود را از دست بدهد ولى صبر و شکیبائى خود را از دست ندهد، و به یاد عزیز از دست رفته اش بگوید: «إنا لله و إنا إلیه راجعون‏» (ما براى خدا زنده ایم و به سوى او روانیم) خداوند، گناهان گذشته او را مى‏آمرزد. حتى اگر در آینده دور و نزدیک، خاطره این مصیبت در دلش زنده شود، و باز هم بگوید: «إنا لله و إنا إلیه راجعون‏» خداوند هر گناهى که در این فاصله زمانى مرتکب شده باشد، خواهد آمرزید.» (کلینی، گزیده کافى ؛ ج‏. ۲، ص. ۱۶۹؛ همچنین ابن بابویه، محمد بن على، ترجمه من لا یحضره الفقیه، ج. ۱، ص. ۲۵۵) عزتمندی و بهشت، پاداش دیگری است که در روایتی از امام باقر (ع) برای صبر بر مصیبت آمده است: «ابو حمزه ثمالى مى‏گوید: از امام باقر (ع) شنیدم که مى‏فرمود: هر کس بر مصیبتى صبر کند خداوند عزتى بر عزتش مى‏افزاید و او را با محمد (ص) و خاندانش به بهشت درمى‏آورد.» (ابن بابویه، محمد بن على، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص. ۳۸۱)
از جابر جعفى روایت شده که امام باقر (ع) فرمود: «هر کس فرزندانى از او فوت شود و وى داغ مصیبت آنها را به حساب خدا و خواست او گذارد و صبر و بردبارى پیشه کند آن فرزندان حجاب شوند بین او و آتش دوزخ به خواست خداوند عز و جل.» (ابن بابویه، محمد بن على، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ص. ۴۳۵؛ همچنین شهید ثانی، زین الدین بن علی، آرام بخش دل داغدیدگان (ترجمه مُسکّن الفؤاد)، ص. ۵۴) و همچنین فرمودند که اجر صبر بر مصیبت با خداوند است. (طبرسى، على بن حسن، مشکاه الأنوار، ص. ۲۰) رسیدن به مقامات با عظمت و ارجمند، یکی از فلسفه های ابتلا به مصیبت است. امام باقر (ع) فرمود: «بنده نزد خداوند داراى مقامى بلند و با عظمت و ارجمند است، خداوند او را به بلا گرفتار کند تا به آن مقامات برسد، مردم گروه گروه به طرفش هجوم مى‏برند تا او را تسلى دهند و با وى در مصیبتش همدردى کنند، اگر مى‏دانستند خداوند چه مقامى به او داده، هرگز برایش دلسوزى نمى‏کردند و او را تسلیت‏ نمى‏گفتند.» (طبرسى، على بن حسن، مشکاه الأنوار، ص. ۶۲۱)
یکی دیگر از رنج هایی که برای تسکین آن بر صبر تأکید شده است، غیرت و ناراحتی هایی است که از طرف شوهر بر همسرش وارد می شود که ارزش آن را به اندازه جهاد در راه خدا دانسته اند. امام باقر (ع) فرمود: «خداوند بر مردان و بر زنان هر دو جهاد نوشته است؛ جهاد مرد بذل مال و جان است تا کشته شود و جهاد زن آنست که بر غیرت و ناراحتى هاى شوهر صبر کند.» (طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، ج. ۱، ص. ۴۱۱)
اسلام، انسان ها را به اجتماعی زیستن فرا می خواند و این امر در برنامه ها و معارف آن به خوبی آشکار است. یکی از دستورات اسلامی در این باره، عیادت از بیمار است. از نظر اسلام عیادت از بیمار حقی است که برادران و خواهران دینی موظف اند نسبت به همدیگر مراعات کنند. عیادت از بیمار و همچنین صبر بر بیماری در روند کاهش رنج انسان اثربخش و مفید است. امام باقر (ع) فرمود: «از بیماران عیادت کنید و از آنها بخواهید تا براى شما از خداوند خیر و سعادت بخواهند، دعاء بیماران مانند دعاء فرشتگان مورد قبول خداوند قرار مى‏گیرد، هر کس یک شب گرفتار بیمارى شود و زبان به شکایت نگشاید و صبر کند و خداوند را سپاس گوید مانند کسى است که شصت سال عبادت کرده باشد.» (طبرسى، على بن حسن، مشکاه الأنوار، ص. ۲۶۱)

۲-توکل

علاوه بر صبر، مفهوم مهم و کلیدی دیگر در پاسخ به رنج، مفهوم توکل است. نکته بسیار مهم در مورد توکل این است که این مفهوم «از موضوعات اختصاصی مذهب» است. (مطهری، آزادی معنوی، ص. ۹)
توکل به لحاظ روانی فرد را در برابر رنج و سختی محافظت می کند. چرا که در نظام معنایی او، اطمینان کاملی بر حمایت شدن از جانب قدرت برتر جهان «الله» وجود دارد. توکل و صبر در قرآن عمدتا به صورت توأمان و همراه با یکدیگر استفاده شده است.
توکل به خدا، یکی از مفاهیم اخلاقی است که به لحاظ معنوی نقش موثری در شئون زندگی فردی و اجتماعی انسان دارد. توکل به خدا عامل مهمی در تقویت روح بشر است. در این میان آموزه های قرآن و روایات اهل بیت (ع) از اهمیت ویژه ای برخوردارند. هر جا که قرآن در نظر دارد که بشر را وادار به عمل سازد و ترس ها و بیم ها را از انسان بگیرد، می گوید نترس و توکل به خدا کن و در همه امور تکیه ات به خدا باشد. توکل به خدا نقش بسیار موثری در امور معنوی و مادی آدمی دارد.
یکی از کارکردهای توکل، آرامش و اطمینان قلبی و امنیت روحی بشر است. زیرا توکل یعنی واگذاری همه امور به خدا که یکی از راه های کسب آرامش به شمار می رود. متولان همواره از آرامش روحی برخوردارند؛ چرا که متکی به نیروی عظیم الهی هستند و خدا را تنها پشتیبان خود می دانند. (قطب، سید، فی ظلال القرآن، ج. ۱، ص. ۱۴۷؛ به نقل از:فقهی زاده، عبدالهادی، کارکردهای معنوی توکل به خدا در قرآن و روایات، ص. ۷)
یکی دیگر از دلایلی که توکل باعث کاهش رنج می شود این است که انسان در سایه توکل بر خدا از دیگران بی نیاز شده و به عزت اجتماعی دست می یابد. (برگرفته از همان، ص. ۸) افزایش رضایتمندی از زندگی، یکی دیگر از کارکردهای توکل و از عوامل کاهش رنج بشر است. ایمان به خدا و اعتماد و اتکا به نیروی الهی، لازمه رضایتمندی از زندگی است؛ چون در سبک زندگی موحدانه، انسان خدا را باور دارد و در همه امور بر او تکیه کرده و ابعاد زندگی خویش را بر اساس آموزه های او تنظیم می کند که این سبک از زندگی، سعادت و شادکامی را برای انسان محقق می کند. (برگرفته از: همان، ص. ۱۴)
امام باقر (ع) فرمود: «هر کس توکل‏ بر خدا کند مغلوب نگردد و هر که به خدا پناه آورد شکست نخورد.» (طبرسى، على بن حسن، مشکاه الأنوار، ص. ۲۱)
از امام باقر (ع) آمده است که فرمود: «خداى تعالى به داوود وحى فرمود که: پیام مرا به قومت برسان که هیچ بنده‏اى را امر به اطاعت نمی کنم جز آنکه اگر طاعت کند بر من سزاوار است که او را اطاعت کنم و بر طاعتم او را کمک کنم و اگر از من بخواهد به او بدهم و اگر بخواند اجابتش مى‏کنم و اگر از من حفظ طلبد او را حفظ کنم و اگر از من کفالت طلبید او را کفایت کنم و اگر بر من توکل‏ نماید او را حفاظت نمایم و اگر همه خلایق بخواهند به او نیرنگ زنند من حایل بین او و نیرنگ ایشان مى‏شوم.» (ابن فهد حلى، احمد بن محمد، آداب راز ونیاز به درگاه بى نیاز (ترجمه عده الداعی)، ج. ۱، ص. ۲۶۸)
نوادر راوندى با اسناد خود از حضرت باقر (ع) از رسول خدا (ص) روایت نموده که فرمود: «آن کس که توکل‏ بر خدا نموده و داراى صفت قناعت و رضا باشد، خداوند مهماتش را کفایت خواهد کرد.» (مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار (ترجمه جلد ۶۷ و ۶۸)، ج. ۲٫ ص. ۱۶)
منصور گفت از حضرت باقر (ع) شنیدم که فرمود: «ثروت و عزت در قلب مؤمن در حرکت است، وقتى رسیدند به مکانى که در آن توکل‏ بود آنجا را وطن می گیرند.» (مجلسی، محمدباقر، مواعظ امامان (ع) (ترجمه جلد ۷۵ بحار الأنوار)، ص. ۱۶۵)

۳- همدردی

همدردی با مردم، تأثیر به سزایی در کاهش رنج آن ها دارد و از نظر روحی به آرامش روانی فرد کمک می کند. امام باقر (ع) همدردی با مردم را از دشوارترین کارهایی بیان نموده که مومن باید به آن عمل کند: «از دشوارترین مواردى که بندگان باید عمل کنند، انصاف داشتن شخص است، و همدردى‏ مرد است با برادر (مؤمن) خود، و در همه حال به یاد خدا بودن‏» (ابن بابویه، محمد بن على، معانی الأخبار، ج. ۱، ص. ۴۲۱) همدردی مومنان به مثابه یک پیکر واحد در رواتی دیگر از آن حضرت مورد تأکید قرار گرفته است: «مؤمنان در نیکى کردن و مهربانى و دلسوزى نسبت به یک دیگر همچون تن واحدند، که اگر جایى از آن دردمند شود باقى جاها، در بیدارى و تب و سوز آن همدردى‏ مى‏کنند.» (حکیمی، محمدرضا، الحیات، ج. ۱، ص. ۴۱۳)

۴- صفت رضا

سرچشمه رهایی از بسیاری از رنج ها و اندوه های این جهانی، صفت رضا است. در روایات از این صفت به عنوان مهم ترین عامل رهایی از رنج و غم و یکی از مراحل کمال انسان یاد شده است. وقتی انسان، خود را در قلمرو «ربوبیّت خدا» ببیند و همه مقدرات و تدبیرهای خداوند را بر مبنای حکمت و مصلحت بشناسد، بر آنچه خدا درباره او خواسته و مقدّر کرده است، تسلیم شده و بر آن صبر کرده و هیچ اعتراضی نمی‌کند. رسیدن به این کمال نفسانی، به بنده آرامش روانی می بخشد و از تلاطم روحی و تشویش و نگرانی رهایی می بخشد.
امام باقر (ع) در ارزش این صفت، فرمودند: «سزاوارترین خلق خدا، به آن که تسلیم شود از براى آن چه خداى عز و جل مقدر فرموده و حکم به امضاى آن نموده، کسى است که خداى عز و جل را شناخته باشد.» (کلینى، محمد بن یعقوب، تحفه الأولیاء (ترجمه أصول کافى)، ج. ۳، ص. ۱۸۱)
رضا به قضای پروردگار، آرامش بخش است و انسان را از اندوه و نگرانی می رهاند. در احادیث معصومین (ع)، آسودگی و شادمانی و آرامش و احساس غنای روحی را محصول رضا و یقین دانسته اند.
«روایت شده است که جابر بن عبد الله انصارى رضى الله عنه در اواخر عمرش به ضعف پیرى و ناتوانى مبتلا شده بود. امام باقر (ع) به دیدنش رفت و احوالش را پرسید، جابر گفت: من در حالى هستم که پیرى را بر جوانى و مرض را بر سلامت و مرگ را بر زندگى ترجیح مى‏دهم. امام باقر (ع) فرمود: «اى جابر! من این چنین نیستم که چیزى را بر چیز دیگر ترجیح دهم، پس اگر خدا مرا پیر کند پیرى را دوست دارم و اگر جوان قرار دهد جوانى را دوست دارم و اگر مرا مریض کند مرض را دوست دارم و اگر شفایم دهد شفا و سلامت را دوست مى دارم و اگر بمیراند مردن را دوست مى دارم و اگر زنده نگه دارد زندگى را دوست می دارم خلاصه آن چه را که خداوند بخواهد تسلیم او هستم». وقتى جابر این کلام را از امام شنید (پى به اشتباه خود برد و فهمید که ترجیح دادن در برابر خواسته خدا اعمال نظر کردن است) برخاست و صورت حضرت را بوسید و گفت: حقا که رسول خدا (ص) راست گفت که فرمود: اى جابر! تو زنده مى‏مانى و پسرم را که هم اسم من است مى‏بینى و او علم را مى‏شکافد همان گونه که گاو زمین را مى‏شکافد و به همین جهت شکافنده علم اولین و آخرین نامیده شده است.» (شهید ثانی، آرام بخش دل داغدیدگان (ترجمه مسکن الفؤاد)، ص. ۲۰۵-۲۰۶)
امام باقر (ع) فرمود: «رسول خدا (ص) فرمودند: شگفت دارم از مؤمن که خداوند هر چه براى او مقدر کند خیر می باشد، اگر گرفتار شود صبر مى‏کند، و اگر نعمتى به او برسد شکر مى‏نماید.» (مجلسى، محمد باقر، ایمان و کفر (ترجمه کتاب الإیمان و الکفر بحار الأنوار جلد ۶۴ )، ج. ۱، ص. ۶۴۲)
سعید بن حسن گوید: امام باقر (ع) فرمود: «من باکى ندارم که فقیر یا بیمار و یا غنى باشم؛ زیرا خداوند مى‏فرماید من براى مؤمن جز خیر نخواسته ام.» (مجلسى، محمد باقر، ایمان و کفر (ترجمه کتاب الإیمان و الکفر بحار الأنوار جلد ۶۴ )، ج. ۲، ص. ۱۵۹)
ابى حمزه گوید: شنیدم از امام باقر (ع) که می فرمود: «بنده با سه چیز روبرو است: بلا و قضا و نعمت؛ در بلاى الهى صبر بر او لازم است و در قضاى‏ الهى تسلیم بر او واجب و در نعمتى که از خداوند به او می رسد وظیفه‏اش شکرگزارى است.» (ابن بابویه، محمد بن على، الخصال، ج. ۱، ص. ۹۷)

۵- اظهار دوستی

انسان موجودی اجتماعی است و هزاران رشته او را به هم نوعانش پیوند می دهد. برای مهرورزی روش و دستوالعملی وجود ندارد. روانشناسی آینده نگر، معتقد است که تنها «محبت» پاسخی است اساسی به مسئله هستی انسان. عشق و محبت است که می تواند خلأ بین انسان ها را پر کند. آنچه دنیا نیازمند آن است، محبت است و هر انسانی که واقعاً انسان است، به عشق و محبت نیازمند است. محبت، هم از رنج انسان ها جلوگیری می کند و هم التیامی بر رنج های بشر است. محبت نقش بزرگی در کسب آرامش دارد.
کمبود محبت، از عوامل بروز افسردگی، اضطراب و پرخاشگری، اعتیاد و انحرافات جنسی است. (برگرفته از مقاله محبت، واجبتر از نان شب، رامین ناصح، بهار نیوز)
محبت کردن و مورد محبت قرار گرفتن انسان ها نوعی تایید شدن است که این حس، شرایط و تأثیرات مثبتی را ایجاد می کند. این حالت باعث بالا رفتن اعتماد به نفس شخص و بالتبع کاهش رنج او خواهد شد. (فردوسی، سیما، تفاوت عشق و محبت)
امام محمد باقر (ع) فرمود: «عربى بادیه نشین از بنى تمیم به نزد پیامبر (ص) آمد و عرض کرد: مرا نصیحت فرمایید. از جمله مطالبى که پیامبر (ص) به او فرمودند این بود: نسبت به مردم اظهار دوستى‏ کن تا تو را دوست بدارند.» (حر عاملى، محمد بن حسن، آداب معاشرت از دیدگاه معصومان علیهم السلام (ترجمه وسائل الشیعه)، ص. ۵۰)
عیب پوشی و پرهیز از سرزنش و ملامت
عیب جویی یکی از رذایل اخلاقی است که قرآن با تعبیرهای مختلف از آن نهی کرده و عیب جو را مورد نکوهش قرار داده است. برعکس عیب پوشی یکی از فضایل اخلاقی است که باعث حفظ آبروی دیگران،‌ از بین رفتن کینه ها و دشمنی ها و تحکیم محبت و دوستی ها و انسجام شیرازه اجتماع است. این کار از اخلاق انسان های بزرگوار است که با وجود آگاهی نسبت به عیوب دیگران از آن چشم پوشی می‌کنند. عیب پوشی و پرهیز از ملامت و سرزنش دیگران، باعث آرامش انسان ها و کاهش رنج آن هاست.
حضرت باقر (ع) فرمود: «همانا ثواب نیک رفتارى زودتر از هر کار خیرى رسد، و عقوبت ستم و تعدى به مردم زودتر از هر بدى آید، و همین عیب‏ براى مرد بس است که از مردمان ببیند چیزى را که از (دیدن) آن چیز در خودش کور است، یا مردم را به کارى سرزنش کند که خودش نتواند آن را واگذارد، یا همنشین خود را به چیزى که به کار او نخورد آزار دهد.» (کلینی، محمد بن یعقوب، اصول الکافی، ج. ۴، ص. ۲۰۰)
از امام محمد باقر (ع) روایت شده که فرمود: «رسول خدا (ص) فرمود: سه خصلت است که هر که آن خصلت ها یا یکى از آنها در او باشد، در سایه عرش خدا خواهد بود، در روزى که هیچ سایه اى نباشد، مگر سایه آن؛ یکى مردى که به مردم عطا کند از خویش، آن چه را که او از ایشان می خواهد، دوم مردى که یک پا را پیش نگذارد و یک پا را به عقب نگذارد، تا آنکه بداند که آن کار باعث خشنودى خدا است، و سوم مردى که برادر مسلمان خود را به چیز ناپسندیده‏اى عیب‏ نکند، تا آنکه آن عیب را از خود برطرف کند؛ زیرا که از نفس خویش عیب را برطرف نکند، مگر آنکه عیبى دیگر از برایش ظاهر شود، و مرد را همین شغل بس است که متوجه خود باشد، تا به مردم کار نداشته باشد» (کلینى، محمد بن یعقوب، تحفه الأولیاء (ترجمه أصول کافى)، ج. ۳، ص. ۳۷۷)
عمر بن ابان، از ابو حمزه، از امام محمد باقر (ع) روایت کرده است که فرمود: «به درستى که شتابان ترین خوبى ها از روى ثواب، نیکى و نیکوکارى است، و شتابان ترین بدى ها از روى عذاب، ظلم و ستمکارى است و مرد را همین عیب‏ بس است، که در عیب هاى غیر خود نظر کند، و ببیند آنچه را که بر او پوشیده باشد از عیب هاى خودش، یا همنشین خود را برنجاند، به آنچه به کارش نیاید، یا مردم را نهى کند، از آنچه خود نتواند که آن را واگذارد.» (کلینى، محمد بن یعقوب، تحفه الأولیاء (ترجمه أصول کافى)، ج. ۴، ص. ۲۸۱)
حضرت باقر (ع) فرمود: «بنده از این جهت به کفر نزدیک مى گردد که لغزش هاى رفیقش را جمع کند و روزى آنها را وسیله عیب‏ او قرار دهد.» (طبرسى، على بن حسن، مشکاه الأنوار، ص. ۹۷)

منابع:

ابن بابویه، محمد بن على، الخصال، ترجمه جعفرى، چاپ اول، قم: ۱۳۸۲ Abrenoor.ir
بن بابویه، محمد بن على، الخصال، ترجمه فهرى، چاپ اول، تهران: بی تا Abrenoor.ir
ابن بابویه، محمد بن على، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ترجمه انصارى، چاپ اول، قم: ۱۳۸۲ Abrenoor.ir
ابن بابویه، محمد بن على، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ترجمه غفارى، چاپ اول، تهران: بی تا Abrenoor.ir
ابن بابویه، محمد بن على، عیون أخبار الرضا علیه السلام، ترجمه آقا نجفى، چاپ اول، تهران: بى تا Abrenoor.ir
ابن بابویه، محمد بن على، معانی الأخبار، ترجمه محمدى، چاپ دوم، تهران: ۱۳۷۷ Abrenoor.ir
ابن بابویه، محمد بن على، ترجمه من لا یحضره الفقیه، چاپ اول، تهران: ۱۳۶۷ Abrenoor.ir
ابن فهد حلى، احمد بن محمد، آداب راز ونیاز به درگاه بى نیاز (ترجمه عده الداعی)، چاپ اول، تهران: ۱۳۸۱ Abrenoor.ir
جیمز، ویلیام، دین و روان، ترجمه مهدی قائنی، چاپ دوم، تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۲
حر عاملى، محمد بن حسن، آداب معاشرت از دیدگاه معصومان علیهم السلام (ترجمه وسائل الشیعه)، چاپ پنجم، مشهد: ۱۳۸۰ Abrenoor.ir
حکیمى، محمدرضا، حکیمى، محمد، حکیمى، على، الحیات، ترجمه احمد آرام، چاپ اول، تهران: ۱۳۸۰
شریفی، علی، رضایی، مهدی، راهبرد قرآن کریم و روایات در کاهش رنج های بشری، پژوهشنامه معارف قرآنی، سال ۹، شماره ۳۵، زمستان ۱۳۹۷
شهید ثانى، زین الدین بن على، آرام بخش دل داغدیدگان (ترجمه مُسکّن الفؤاد)، چاپ دوم، قم: ۱۳۸۰ Abrenoor.ir
عسگری، زهرا، نوروزی، رضاعلی، محمدی، رضا، از رنج تا گنج: تحلیل رویکردهای سه گانه به نقش تربیتی رنج، فصلنامه اندیشه های نوین تربیتی، دوره ۱۳، شماره ۱، بهار ۱۳۹۶
طبرسی، علی بن حسن، مشکاه الانوار، ترجمه عطاردی، چاپ اول، تهران: ۱۳۷۴ Abrenoor.ir
طبرسى، على بن حسن، مشکاه الأنوار، ترجمه هوشمند و محمدى، چاپ اول، قم: ۱۳۷۹ Abrenoor.ir
طبرسى، حسن بن فضل، مکارم الأخلاق، ترجمه میرباقرى، چاپ دوم، تهران: ۱۳۶۵ Abrenoor.ir
فردوسی، سیما، تفاوت عشق و محبت، پایگاه اطلاع رسانی دانشجویان اهل سنت جنوب (بیان)، ۱۷/۱۲/۹۰
فقهی زاده، عبدالهادی، واعظی، محمود، خطیریان، سمانه، کارکردهای معنوی توکل به خدا در قرآن و روایات، فصلنامه بصیرت و تربیت اسلامی، سال یازدهم، شماره ۳۰، پاییز ۱۳۹۳
قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت: دارالمشرق، ۱۴۱۲
کلینى، محمد بن یعقوب، أصول الکافی، ترجمه مصطفوی، چاپ اول، تهران: ۱۳۶۹ Abrenoor.ir
کلینى، محمد بن یعقوب، گزیده کافى، چاپ اول، تهران: ۱۳۶۳ Abrenoor.ir
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار: ترجمه جلد ۶۷ و ۶۸، ترجمه موسوی همدانی، چاپ اول، تهران: ۱۳۶۴ Abrenoor.ir
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، ایمان و کفر (ترجمه کتاب الایمان و الکفر بحارالانوار، جلد ۶۴، ترجمه عطاردی، چاپ اول: تهران، ۱۳۷۸ Abrenoor.ir
مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، مواعظ امامان علیهم السلام (ترجمه جلد ۷۵ بحار الأنوار)، چاپ اول، تهران: ۱۳۶۴ Abrenoor.ir
مجلسى، محمدتقى بن مقصود على، لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه، چاپ دوم، قم: ۱۴۱۴ ق. Abrenoor.ir
مطهری، مرتضی، آزادی معنوی، بی تا motahari.ir
ناصح، رامین، محبت واجبتر از نان شب https://www.baharnews.ir