منبع اصل مقاله: تاریخ اسلام، سال هجدهم، پاییز ۱۳۹۶، شماره ۳ (پیاپی ۷۱) حجم مقاله۳۴ صفحه.

نویسنده: ناهید طیبی، مدرس دانشگاه، دکتری تاریخ اهل بیت(ع)

درآمد

نقش‌ زنان در تاریخ، از جمله موضوعاتی است که نیازمند بازپژوهی و بازسازی تاریخی است. بـه عـلل گـوناگون‌، این‌ نقش‌ها‌ کمتر مورد بررسی قرار گرفته، در مـواردی هم کـه اشاراتی دیده‌ می‌شود، در حاشیه و جهت تکمیل زندگی‌نامه قهرمانان تاریخ است. مادران و همسران ائمه نیز، از جمله بانوانی هستند‌ کـه‌ نـقش‌های اساسی و تأثیرگذاری در زمانه خویش داشته‌اند؛ اما کمتر به عنوان‌ مـوضوع‌ مستقل پژوهشی و تاریخی به آنها پرداخته شده و بلکه در مواردی اصلاً مورد توجه نبوده‌اند. نقش سیاسی اجتماعی بانو حدیث، همسر امام هادی(ع)، به سبب شرایط ویژه عصر امامت امام هادی(ع)، امام عسکری(ع) و امام زمان(ع) (عج)، از جمله موضوعات مهمی است که بازشناخت آن، افزون بر گشودن صفحه‌هایی نو در تاریخ اسلام، موجب شناساندن بانوان ناشناخته، اما تاثیرگذار خواهد بود.

نقش زنان در دوره ی عباسی

در عصر اوّل عباسی (۱۳۲ـ۲۳۲ق) به سـبب اقـتدار سیاسی و نظامی دستگاه حاکم، زنان دخالت چندانی در امور سیاسی نداشتند؛ اما در عصر دوم عباسی (۲۳۲ـ۳۳۴ق) با روی‌ کار آمدن خـلفای بـی‌اراده، و نیز سلطه و نفوذ ترکان بـر دسـتگاه خلافت‌ عباسی‌ و…، پدیده‌ای قدرتمند در پایگاه خلافت اسلامی به نام «قهرمانه» به وجود آمد؛ زنانی که در پی ‌‌کسب‌ قدرت و جمع‌آوری ثروت تلاش می‌کردند و در جـایگاه وکـیل، خزانه‌دار، مدیر، سرپرست و پیـشکار قـرار‌ می‌گرفتند‌. دوران خلافت‌ متوکل، ابتدای نفوذ زنان در دولت عباسی بود، در چنین فضایی، نمی‌توان حضور فعال زنان عـلوی بـه عنوان طـیف مقابل عباسیان را نادیده گرفت.

مروری‌ بر زیست‌نامه بانو حُدیث

بنا به نقل مجلسی؛ بانو‌ حُدیث تنها همسر امام هادی‌(ع)، در سال(۲۳۱هق) وارد خانه امام شد. برای آن بانو صفاتی چون؛ اصیل، شریف و سخی ذکر شده است. او در ولایت خویش پادشاه‌زاده بوده و در فضیلتش همین بس که بعد از وفات حضرت امام حسن عسکری(ع) پناهگاه شیعه و تکیه‌گاه و دادرس ایشان بوده است. دوران زندگی بانو هم‌زمان با هشت خـلیفه عـباسی بود که هر یک به شیوه خاص‌ خود‌ بر‌ شیعیان فشار سیاسی و روانی وارد می‌کردند.

نقش بانو در‌ دوران‌ حیات امام هادی(ع)

امامت سی‌وسه سـاله امـام هـادی(ع) با خلافت شش تن از خلفای عباسی مصادف بود. در این میان تنها واثق تـا حـدودی رویـه اعتدال داشت و کمتر از‌ دیگر‌ خلفا، شیعیان را آزار می‌داد‌ و شاید‌ به همین سبب، در مدت خلافت وی آمـوزه‌ها و آثار بیشتری از امام هادی(ع) بر جای ماند. نیز در این دوره، اصحاب امام(ع) در دربار خلافت‌ راه‌ یـافتند و مـیان مـردم آزادانه‌ حضور‌ داشته، به حلّ مسائل و مشکلات مردم می‌پرداختند؛ اما با روی کار آمدن متوکل، وضـعیت شـیعیان تغییر یافت و اوضاع آنان بسیار به وخامت گرایید.

از جمله سیاست‌های متوکل، این بود که امام هادی(ع) را به همراه خانواده‌اش‌، از‌ مدینه‌ به سامرا، پایتخت خود، فراخواند تا تحت نظارت مستقیم وی باشند. گرچه متوکل‌ برای جلوگیری از حساسیت مردم و پاسخگویی به افکار عمومی در‌ نـامه‌اش بـا امام(ع) محترمانه برخورد کرده بود‌، اما‌ رفتارهای‌ بعدی او، حاکی از سیاست ضدّ علوی وی بود.مانند تفتیش منزل امام‌(ع) توسط‌ یحیی‌بن‌هرثمه‌ قبل از خروج از مـدینه، که به تصریح ابن‌شهرآشوب با حرمت‌شکنی و اجبارهمراه بود. در سامرا، محل سکونت امام(ع) در احاطۀ چند‌ پادگـان‌ نـظامی قرار داشـت و خانواده امام(ع) همواره تحت نظارت جاسوسان خلافت بودند، به طور قطع، وجود چنین شـرایطی بـرای بـانوان منزل بسیار سخت‌ بود‌ه است.

در مجموع، برای بانو حُدیث در عصر امام هادی(ع) نقش‌های‌ زیر‌ را می‌توان برشمرد:

ـ ایـفای نـقش همسری در شرایط دشوار سیاسی تحت نظارت شدید دستگاه حاکم عباسی؛

ـ حفظ و نـگاهداری از امـام پسین (امام عسکری«ع») پیش و پس از تولد در‌ شرایط‌ سخت یادشده؛

ـ حفظ اسرار خاندان امامت؛

-مدیریت بحران در مسائل درون و برون‌خانواده.

نـقش‌ بـانو حدیث در عصر امام‌ عسکری(ع) و پس از ایشان:

‌ شـهادت امام هادی(ع) و شروع دورۀ امامت عسکری(ع) و جدی‌ترشدن پیشگویی موجود در روایات شیعۀ دوازده امامی که در حافظه تاریخی مردم و دسـتگاه حـاکم از دیرباز وجود داشت، فعالیت‌های خلفای عباسی و کارگزاران آنها‌ برای‌ محو‌ اهل‌بیت و نابودی امـام دوازدهـم (ع) را به اوج رساند علاوه بر این، ایجاد محدودیت برای‌ اصحاب‌ امام و سفرای ایشان و تنگ‌شدن دایره ارتباطات امام و شیعیان، سبب شد تا بانوان نقشی پُررنگ‌تر‌ از قبل را ایفا کنند.

از اینرو، بیشترین و بارزترین نقش‌های‌ بانو‌ حُدیث‌ که در گـزارش‌ها تـصریح شده، مربوط به‌ پس‌ از شهادت امام عسکری(ع) و تلاش بی‌دریغ وی برای حـفظ جـان امـام شیعیان‌، رفع‌ تحیر از جامعه شیعی و برنامه‌ریزی‌ برای‌ حفظ باورهای‌ شیعی‌ است. پس‌ از شهادت امام عسکری(ع) و نگرانی دستگاه خلافت از وجود فـرزندی بـرای آن حـضرت و در نتیجه، توقیف نرجس خاتون، دو دسـتگی و اختلاف شدیدی بین اعضای خانواده امام هادی(ع) ایجاد شد. از یک سو، حُدَیث ‌‌مادر‌ امام عـسکری(ع) و حـکیمه خاتون عـمه آن حضرت که از وجود امام زمان و امامت وی خبر‌ داشتند‌، در پی حفظ میراث امام بودند و از طرف دیگر، جـعفر کذاب و بـه نقل از برخی منابع، تنها خواهر امام عسکری(ع) ادعای میراث داشتند.

بانو حُدیث، پناه‌ شیعیان‌ پس از امام عسکری(ع)

بر اساس حدیثی از شیخ صدوق‌، احمد‌بن‌ ابراهیم می‌گوید: در مدینه بر‌ حـکیمه‌ خاتون، دخـتر امام جواد(ع) و خواهر امام هادی(ع) وارد شـدم و از وضعیت «امام(ع)» پرسیدم گفت: مستور است.  ‌گفتم: پس، شـیعه بـه چه کسى مراجعه‌ کند؟ گفت‌: به جدّه او، مادر ابومحمد(ع). گفتم: آیا به کسى اقـتدا کنـم که به زنى وصیّت کرده‌ است؟ گفت‌: بـه حسین‌ بن‌ علی‌ بن‌ ابى‌طالب اقتدا کرده است؛ زیرا حـسین(ع) در ظـاهر به خواهرش زینب‌ وصیت‌ کرد و دستورات علی‌بن‌حسین(ع) به جهت حفظ جانش‌، به‌ زینب‌ نسبت داده مى‏‌شد.

نکات قابل توجهی در این گزارش وجود دارد.

ـ نقل‌ راویان مرد از اُمّ ابی‌محمد، نشانگر‌ حضور‌ وی در‌ مجامع‌ حدیثی‌ و علمی اسـت.

ـ اعـتماد زیاد‌ امام به مادر خویش برای بـیان اسـرار خـاصّ امـامت، نـشانگر جـایگاه والای بانو نزد آن‌ حضرت‌ است.

‌ـ بانو‌ هنگام شهادت امام عسکری(ع) در شهر سامرّا حضور نداشته است؛ خروج از محل‌ زنـدگی‌، وجـود یک برنامه خاصّ دینی یا اجتماعی را می‌طلبد. می‌توان احتمال داد که ایشان پیش از وصایت امام عسکری(ع) نیز برنامه‌هایی در امور مالی شیعیان داشـته و سفرها به این دلیل بوده است.

ـ با وجود فاصله جغرافیایی که مدینه با این‌ شهر‌ داشته و با وجود خفقان‌ موجود‌ که کارگزاران عباسی، پس از سپری شدن سال‌ها، همچنان بانو حُدیث در مـدینه با محبان اهل‌بیت(ع) و شیعیان ارتـباط قوی داشته است.

ـ گرچه اکنون روایتی از آن بانو در دست نیست، اما به نقل از شیخ برقی، شیخ طوسی‌ و شیخ طبرسی، وی از زنان راوی حدیث بوده است.

زنـدگی امام زمان(ع) نزد بانو

شـیخ صـدوق روایتی نـقل می‌کند‌ مبنی بر این که، امام زمان(ع) برای مدتی نزد بـانو‌ حدیث مـی‌زیسته‌ و برخی از شیعیان خاص برای زیارت وی، نزد او می‌آمدند. طبعاً برای حـفظ‌ جان‌ امام(ع) و مسائل امنیتی، جزئیات بیشتری از این ماجرا گزارش نشده است.

وصایت بانو

در آن دوره، بیشتر مناطق شیعه‌نشین در قلمرو خلافت عباسی‌ قـرار‌ داشـتند؛ و به سبب نگاه ضدّ شیعی دستگاه حاکم، شیعیان در تنگنا بودند. ازاین‌رو، بحث موقوفات و صدقات شیعیان در آن زمان ، از مهم‌ترین مسائل آنان مـحسوب می‌شد؛ و فردی مطمئن و قابل اعتماد و در عین حال، فعّال و تأثیر‌گذار‌ به‌ عنوان‌ حافظ این اموال باید انتخاب‌ می‌شد‌. به‌ویژه که صاحب اصلی این امور از دیدگاه مردم غایب ‌بود. نکته‌ مهم و جالب این است که بـا وجـود حکیمه خاتون که علوی بود، حُدیث به عنوان وصیّ حضرت در امور اقتصادی و دینی مردم انتخاب ‌شد.

با مطالعه عمیق و دقیق منابع‌ تاریخی در حوزه اهل‌بیت‌نگاری‌، شباهت‌ سـه دوره امامت امام حسین‌(ع)، امام‌ صادق(ع) و امام عسکری(ع) و برجسته‌تر شدن نقش‌ سه بانو، یعنی حـضرت زینب(س)، حُمَیده و حُدَیث را‌ بـا‌ وضـوح بیشتر می‌توان مشاهده کرد‌. این‌ سه‌ بانو، وصیّ امام‌ معصوم قرار گرفتند، تا جان امام زمان خود را حفظ کنند و این، یک پوشش بود.