نام و منبع اصلی مقاله: «روش های فرهنگی امام ‌رضا (ع) در خصوص زنده ‌نگه داشتن یاد و نام امام‌ حسین (ع)»
نویسندگان: مهدی اکبر‌نژاد؛ پیمان صالحی، فصلنامه فرهنگ رضوی، بهار ۱۳۹۴، شماره ۹، (علمی – پژوهشی)، ص ۳۶-۷ 

چکیده

در قیام شکوهمند حسینی، تمامی ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی واقعۀ کربلا، چنان سنجیده در کنار هم قرار گرفتند که سیر زمان، بر عمق و اثر گذاری آن می افزاید. یکی از مهمترین دلایل این اثرگذاری، سیرۀ ائمه اطهار (ع) در زنده نگه‌ داشتن یاد و راه سیدالشهدا (ع) است. این مقاله، روش ‌ها و رویکرد های فرهنگی امام علی ‌‌بن موسی الرضا (ع) را به منظور پاسداشت و حفاظت از قیام سالار شهیدان (ع)، مورد بررسی قرار می دهد. حضرت رضا(ع) برای برای این منطور، روش ها و راهکار های ویژه داشت، از جمله: تبیین جایگاه والای امام حسین ‌(ع) در میان سایر ائمه (ع)، ابراز تنفر از قاتلان آن حضرت، تبیین نتایج بی ‌حرمتی و احترام نسبت به عاشورا، ترغیب شاعران به مرثیه سرایی بر سالار شهیدان (ع)، توصیه به روزه داری در ماه محرم، تقدیس تربت سالار شهیدان (ع)، توصیه به زیارت قبر آن حضرت و تعیین زمان ‌ها و دعاهای مخصوص برای آن و تبیین نتایج آن زیارات مانند: رسیدن به قرب ‌الهی، برخورداری از شفاعت و برابری آن با حج، برپایی سوگواری و بیان آن همچون حفظ دستاورد های نهضت عاشورا، آگاهی از حقیقت دین، پیوند با سیدالشهدا‌ (ع)، آمرزش گناهان و رهایی از هول و هراس روز قیامت.
واژه‌های کلیدی: امام ‌رضا (ع)، امام‌ حسین‌ (ع)، محرم، عاشورا، رویکرد های فرهنگی.

مقدمه

ماندگاری هر قیامی نیازمند دو چیز است: یکی خون و دیگری پیام، بی شک، در میان قیام‌ هایی که در طول تاریخ به وقوع پیوسته است، هیچ حرکتی، پویایی و برجستگی خون و پیام قیام عاشورا را ندارد. امّا آنچه بیش از همه، واقعۀ کربلا را پر فروغ و سازنده جلوه ‌گر کرده، سیرۀ ائمه ‌اطهار ‌(ع) و جهت گیری ‌های آنان در قبال این رویداد عظیم بشری است. آنان با موضع گیری های مناسب، توانستند از عاشورا و دستاورد های ارزشمند آن به صورت شایسته پاسداری کنند و راه حماسه ‌آفرینان کربلا را تداوم بخشند. امام رضا (ع) با تدبیری الهی بر مأمون فائق آمدند و سالِ ولایتعهدی ایشان، یکی از پر برکت ترین سال های تاریخ تشیع بود و نَفس تازه ‌ای بر مبارزۀ علویان دمیده شد.
«نویسندگان مقاله به بررسی سیرۀ فرهنگی امام ‌رضا ‌(ع) پرداخته اند و راهکار های فرهنگی آن حضرت را برای زنده نگه ‌داشتن یاد و راه حضرت سیدالشهداء (ع) با آوردن حدیث و روایاتی از امام رضا (ع) و پیامبر (ص) بیان نموده اند.»

راهکار های فرهنگی امام رضا (ع) برای زنده نگه ‌داشتن یاد و راه امام حسین ‌(ع)

۱٫ تبیین جایگاه ‌امام حسین (ع) در میان سایر ائمه (ع) – پیامبر(ص) و پیشوایان پس از ایشان، همگی درهای بهشت‌ اند، ولی برای امام حسین ‌(ع) فراخ ‌تر است و نیز همگی کشتی نجات ‌اند، ولی کشتی حسین (ع) در گرداب ‌های پرخروش، پرشتاب ‌تر و لنگرانداختن و پهلو گرفتن آن بر ساحل نجات، آسان ‌تر است. آنان همگی چراغ ‌های فروزان راه ‌یافتگی ‌اند ولی فروغ حسین‌ (ع) گسترده ‌تر و برخورداری از فروغش فزون ‌تراست. آنان همگی پناهگاه ‌هایی استوارند ولی راه رسیدن به پناهگاه حسین(ع) آسان ‌تر است.
امام ‌رضا (ع) در جایی دیگر برای تأکید بر عظمت آن حضرت، سخن پیامبر (ص) را در شأن ایشان یادآور می‌شوند: «همانا حسن و حسین (ع) سرور جوانان اهل بهشت هستند»
حضرت امام ‌رضا (ع)، آن قدر به راه و روش امام ‌حسین (ع) اعتقاد داشتند که بارها شهادت در رکاب ایشان را برای خود آرزو می‌کردند و به دیگران نیز داشتن چنین آرزویی را سفارش می‌فرمودند.
۲٫ ابراز تنفر از قاتلان سید‌الشهدا (ع) – از جمله اعتقاد های برجستۀ شیعه، مسئلۀ تولّای اهل بیت (ع) و تبّری از دشمنان آنان است. امام ‌رضا (ع) امامت را اصل و اساس اسلام می دانستند که پایه ‌های دین مقدس به آن بستگی دارد. امام (ع)، جایگاه قاتلان امام حسین (ع) را از زبان پیامبر (ص)، این گونه بیان می ‌فرمایند: «به درستی که قاتل حسین (ع) در تابوتی از آتش قرار دارد و نیمی از عذاب مردم دنیا به وی می رسد و در حالی که دست‌ ها و پاهایش بسته شده، با سر در آتش می‌افتد تا اینکه در قعر جهنم جای گیرد و بویی چنان ناخوش از وی بر می‌خیزد که از گند آن، تمام دوزخیان به خدا پناه می ‌برند و در دوزخ همیشه بماند. او و کسانی که در قتل حسین (ع) شرکت کردند عذاب دردناکی ببینند. هرگاه پوست آنها سوخته شود خداوند متعال، پوست دیگری را در جای آن، قرار خواهد داد تا عذاب دردناک را بچشند. این عذاب، هرگز از آنها منفک نمی‌شود و از آب گرم جهنم خواهند نوشید. وای بر آنها به خاطر عذابی که بر ‌‌ایشان، مسلط خواهد شد.»
امام ‌رضا (ع) به ریان ‌بن ‌شبیب، چنین توصیه کردن: «اگر می‌خواهی در غرفه ‌ای از بهشت جای ‌گیری و با رسول ‌خدا (ص) و ائمه ‌طاهرین (ع)، همنشین گردی، قاتلان حسین (ع) را لعنت کن.»
۳٫ تبیین نتایج بی ‌حرمتی و احترام به عاشورا – یکی از مهم ترین عوامل فرهنگی که تا کنون باعث اثر گذاری عمیق عاشورای حسینی بر مردم شده، تبیین نتایج بی حرمتی و احترام نسبت به آن بوده که توسط ائمه ‌اطهار (ع) به خوبی صورت گرفته است. امام ‌رضا (ع) در مورد بی‌حرمتی به روز ‌عاشورا این گونه می‌فرمایند: «هرکس روز ‌عاشورا را روز برکت نامد و در آن روز، چیزی را در منزل خود ذخیره بدارد، او را در آنچه ذخیره ساخته برکت نباشد و در روز قیامت با یزید و عبیدالله ‌بن ‌زیاد و عمر بن‌ سعد در پست ‌ترین درکات ‌جهنم، محشور شود.» در مقابل این موضع گیری، چنین وعده دادند: «هرکس در عاشورا، تلاش در رفع نیازهایش را (به خاطر به پا داشتن عزا) ترک کند، خداوند حوائج دنیا و آخرتش را برآورده می ‌سازد.»
۴٫ ترغیب شاعران به مرثیه سرایی بر سالار شهیدان (ع) – عرب ها به شعر و شاعری اهمیت بسیاری می دادند، زیرا از مهم‌ ترین ابزارهایی بود که با کمک آن می توانستند افتخار ‌های قوم خود را جاودانه سازند. با این حال، امام‌ رضا (ع)، همواره شاعران را به مرثیه سرایی بر سیدالشهدا (ع) ترغیب می‌فرمود. از جملۀ شاعران، شاعر و مداح اهل بیت (ع) دعبل‌ خزایی بود که حضرت از وی خواستند تا اشعاری در مرثیۀ سیدالشهدا (ع)، بسراید: «ای دعبل! بر حسین (ع) مرثیه ‌سرایی کن، چرا که تو تا زمانی که زنده هستی، یاور و مدیحه ‌سرای مایی، پس، از یاری ما تا می توانی کوتاهی نکن.»
دعبل نیز قصیدۀ بلندی را با عنوان «مدارس‌آیات» که حدود ۱۲۰ بیت داشت و در خصوص واقعۀ عاشورا بود در حضور امام (ع) خواند. زمانی که اشعار دعبل تمام شد، امام (ع) ۳۰۰ درهم برای این شاعر آوردند و به همراه خلعت خویش به او هدیه دادند.
۵٫ توصیه به روزه‌داری در اول ماه ‌محرم – در اسلام، برخی از ایام سال از اهمیت معنوی فراوانی برخوردارند به گونه ای که قداست آنها موجب شده تا معصوم (ع)، افراد را به روزه داری در آن روز سفارش کنند.
از ریان ‌بن ‌شبیب روایت شده است که روز اول محرم خدمت حضرت‌ رضا (ع) مشرف شدم، آن حضرت فرمودند: ای پسر ‌شبیب! آیا روزه هستی؟ عرض کردم: روزه نیستم. فرمودند: این روز، همان روزی است که حضرت زکریا (ع)، پروردگارش عزوجل را بخواند و عرض کرد: پروردگارا! از جانب خود، فرزندی ‌پاک و پسندیده به من عطا کن، که تو شنوندۀ دعایی (آل عمران /۳۸)، پس خداوند ‌رحمان، دعای او را اجابت کرد و فرمود تا فرشتگان به وی در حالی که در محراب به نماز ایستاده بود، ندا دهند که خداوند متعال تو را به یحیی بشارت می دهد.
۶٫ توصیه به زیارت قبر امام ‌حسین (ع) – بنی امیه و بنی عباس برای حفظ حکومتشان با بهره گیری از کلیۀ امکانات، خطر های احتمالی را دفع می کردند. تنها فرقه ای که بر اساس آرمان ‌های مکتبی خود، ستمگری آنها را برنمی تابید، مذهب تشیع بود. این واقعیت، حکومت اموی و عباسی را بر آن داشت تا با هر نماد و نشانه ‌ای که گویای تفکر شیعی است به مخالفت برخیزد. بنابراین، طبیعی بود که آنها با زیارت قبر ‌حسین ‌بن ‌علی (ع) که تأثیر شگرفی بر بیداری اسلامی و خیزش مسلمانان داشت، از در‌ عناد و ستیز درآیند. امام ‌رضا (ع) نیز با آگاهی کامل از این مسئله، برای احیای نهضت عاشورا، همواره شیعیان را به زیارت قبر ‌امام‌ حسین (ع) ترغیب کرده و حتی قد‌است آن را برتر از خانۀ‌‌ خدا دانستند: «قبر سیدالشهدا (ع) نزد خداوند، گرامی تر از کعبه است و در هر نمازی، ۷۰ هزار فرشتۀ غبارآلود و اندوهگین بر آن فرود می آیند و بار دیگر صعود کرده و دسته ‌ای دیگر می آیند.»
حسن ‌بن ‌علی ‌وشاء گوید: «از حضرت رضا (ع)‌ پرسیدم: فضیلت زیارت موسی ‌بن جعفر (ع) ‌را بیان فرمایید. ایشان فرمودند: مانند کسی است که حضرت سیدالشهدا (ع) را زیارت کرده باشد.» نکتۀ حائز اهمیت در پاسخ آن حضرت این است که می توانستند بفرمایند مثلاً هرکس قبر پدرم را زیارت کند از ثواب حج، بخشش گناهان، قرب الهی و … برخوردار است؛ اما با اشاره به برابری ثواب آن با زیارت قبر سید‌الشهدا (ع)، هم به ثواب آن اشاره فرمودند و هم اهمیت زیارت قبر سالار شهیدان (ع) را نشان دادند.
امام (ع) خطاب به ابن ‌شبیب فرمودند: «ای پسر ‌شبیب اگر دوست‌داری خداوند را ملاقات کنی در حالی که هیچ گناهی برتو نباشد، به زیارت امام‌ حسین (ع) برو.»
۷٫ تعیین زمان ‌ها و ادعیۀ مخصوص برای زیارت سیدالشهدا (ع) – از دیگر اقدام ‌های فرهنگی که ایشان برای تأکید بر اهمیت زیارت سیدالشهدا (ع) انجام دادند قرار دادن زمان ‌ها و اعمال ویژه‌ای برای زیارت آن حضرت بود. بزنطی گوید: از حضرت ‌رضا (ع) پرسیدم که در کدام ماه، امام‎ حسین (ع) را زیارت کنم؟ فرمودند: در نیمۀ رجب و شعبان، همچنین مستحب است که در هنگام زیارت، غسل کند و دعای اُم ‌داود را بخواند. هرگاه خواست این اعمال را انجام بدهد باید روز سیزدهم، چهاردهم، و پانزدهم را روزه بگیرد و اعمال ویژه ‌ای را انجام داده و سوره ‌های خاصی را بخواند.
در جایی دیگر فرمودند: «هر کس که در روز عرفه، حسین ‌‌بن ‌علی (ع) را زیارت کند، خداوند قلب او را مطمئن می گرداند.»
۸٫تبیین نتایج زیارت سالار شهیدان (ع)
علی ‌‌بن موسی‌الرضا (ع)، نتایج زیارت مزار سیدالشهدا (ع) را این گونه بر شمردند:
رسیدن به قرب‌ الهی – قرآن کریم، قرب الهی را مصداق کمال نهایی می داند که همۀ کمال‌ های جسمی و روحی، مقدمۀ رسیدن به آن است و بالاترین و پایدارترین لذت، از رسیدن به مقام قرب حاصل می شود. نقطۀ اوج قرب به خدا، مقامی است که انسان به ذات اقدس ‌الهی رهنمون می شود و در جوار رحمت الهی استقرار می یابد. امام رضا (ع) روایت کردند که از امام صادق (ع) در مورد زیارت امام حسین (ع) سؤال شد، فرمودند: «پدرم گفت: هر کس قبر سیدالشهدا (ع) را زیارت کند و عارف به حقش باشد خداوند او را در زمرۀ مقربان خواهد نوشت.»
برخورداری از شفاعت – امام ‌رضا (ع) فرمودند: «زیارت قبور ائمه است که باعث شفاعت آنان در روز قیامت می شود؛ هر امامی بر گردن دوستان و پیروانش عهد و پیمانی دارد و وفای به این عهد، با زیارت قبر آنان ممکن است. کسی که به شوق زیارت آنها و با تصدیق به فضلیت ایشان به سوی قبورشان برود، در قیامت، مورد شفاعت ائمه (ع) قرار می گیرد.»
حج ضعفا– در اسلام، حج از چنان ارزش و اعتباری برخوردار است که پیامبر (ص) آن را عصارۀ اسلام و معادل شریعت دانسته‌اند: «… و پنجمین چیز، حج بوده که همان دین و شریعت است»
امام رضا (ع)، این زیارت را معادل به جای آوردن حج دانسته اند. ایشان با بیان اینکه بر اساس روایتی از امام صادق (ع)، ایام زیارت سیدالشهدا (ع) از عمر زائر محسوب نمی شود، فرمودند: «هرکس قبر امام حسین (ع) را زیارت کند مانند این است که یک حج و یک عمره به جای آورده باشد» پرسیدم: «آیا حج اصلی از او برداشته می شود؟» فرمودند: «نه، این حج افراد ضعیف است تا توانمند شوند»
تقدیس تربت سیدالشهدا (ع) – امام رضا (ع) در فضیلت ذکر گفتن با تسبیح ساخته شده از تربت امام ‌حسین (ع) می فرمایند: «هر کسی با تسبیح ساخته شده از تربت امام حسین (ع) بگوید سُبحان الله و الحمد لله و لا‌له إلّا اللهُ و‌اللهُ اکبر، با هر دانه ی از آن، ۶ هزار حسنه برای او نوشته و ۶ هزار گناه او پاک می شود»
برپایی سوگواری سالار شهیدان (ع) و بیان نتایج آن – گریه بر حسین (ع)، گریۀ محبت ثبت شده در دل ‌های عاشقانش است. امام حسین (ع) فرمودند: «من کشتۀ گریه ‌ها و اشک ‌ها هستم. هیچ مؤمنی مرا یاد نمی کند، مگر آنکه عبرت گرفته و اشک هایش جاری خواهد شد»
امام رضا (ع) فرمودند: «همانا مصیبت شهادت امام حسین (ع) ‌دیده‌ های ما را مجروح گردانید، اشک ما را جاری ساخت و عزیزان ما را ذلیل کرد. ای زمین کربلا! برای ما محنت و غم باقی گذاشتی و تا روز قیامت باید گریه‌ کنندگان برتو بگریند.»
مهم ترین اهدافی که آن حضرت از برپایی مراسم عزاداری برای شهدای کربلا داشتند عبارت اند از:
حفظ دستاورد های نهضت عاشورا– یکی از ارزنده ترین آثار و برکت ‌های مجالس عزاداری و گریه بر سیدالشهدا (ع)، حفظ نهضت مقدس امام حسین (ع) است. هر انقلابی نیاز به دو چیز دارد: یکی خون و دیگری پیام. امام حسین (ع) و یاران باوفایشان، خون را تقدیم کردند، ولی ابلاغ پیام آن، توسط ائمه (ع) بود.
آگاهی از حقیقت دین – از دیگر برکت‌ های مجالس عزای سیدالشهدا (ع) این است که بر اثر تبلیغات وسیعی که همراه این مراسم انجام می گیرد، آگاهی مردم نسبت به حقیقت اسلام، بیشتر شده و ارتباطشان با دین حنیف، محکم تر می شود. چه اینکه قرآن و عترت، دو وزنۀ نفیسی هستند که هرگز از یکدیگر جدا نمی شوند. برای درک این مهم، باید امام زمان را شناخت.
پیوند با سیدالشهدا (ع) – گریه بر حسین (ع)، گریۀ شوق بوده، زیرا حماسۀ کربلا، شوق ‌آفرین و شورانگیز است. در واقع، از یک طرف، نوعی پیوند با راه و روش آن حضرت تلقی می شود که نیروی ایمان و عقیده را از هر جهت، بسیج کرده و نا امیدی و زبونی را از انسان دور می کند و زیبایی مبارزه و جهاد در راه خدا را بیشتر جلوه گر می شود.
محشور شدن با امام‌ حسین (ع) – آن حضرت، با برشمردن گریه بر مصائب کربلا به عنوان یکی از راه ‌های محشور شدن با سالار‌شهیدا (ع) دانستند.
آمرزش گناهان – گریه بر سیدالشهدا (ع) از بین برندۀ گناهان و موجب غفران الهی است. ریان بن شبیب از امام رضا (ع) روایت کرده که فرمودند: ای پسر شبیب! اگر بر حسین (ع) آن قدر گریه کنی که اشک هایت بر چهره‌ ات جاری شود، خداوند همۀ گناهانی را که مرتکب شده ای می‌آمرزد، کوچک باشد یا بزرگ، کم باشد یا زیاد.
رهایی از هول و هراس روز قیامت – امام رضا (ع) با بیان این مسئله که: هرکس از مصائب ما یاد کند، بگرید و بگریاند، چشمش در آن روز که چشم ها (از بیم عذاب ‌ها، سؤال ‌ها هیبت مجازات ‌ها) گریان می شود، گریان نشود.