چکیده

در فرهنگ اسلام، تشکیل خانواده به عنوان یکی از نهادهای زیربنایی و از ساختارهای اصلی جامعه، از محبوب ترین کارها در نزد خداوند است. همچنانکه خانواده اصلی ترین نهاد زندگی اجتماعی است، کانون محبت و عاطفه انسانی نیز محسوب می شود. اسلام با درک واقعیت های زندگی و عطف توجه به نیازهای روانشناختی انسان، بر اهمیت و نقش عاطفه در محیط خانواده تاکید بسیار دارد. قرآن کریم تشکیل خانواده را مایه سکون و آرامشِ زن و مرد دانسته و آن را نشانه‌ای از عظمت و قدرت خداوند می شمارد. در همین باره، با تکیه بر آموزه‌های امام رضا (ع)، راهکارها، چگونگی تأمین آرامش و بهبود زندگی بر اساس مستندات دینی، اهمیت یافته و نتیجه‌گیری می شود که آن حضرت(ع) با نگاهی جامع نگر، افزون بر نیازهای رفاهی، اقتصادی، به نیازهای عاطفی انسان نیز اهمیت داده‌است. لذا در این نوشتار، به طور اختصار برخی موارد از جمله: آراستگی و خودآرایی، رعایت ادب متقابل، برخورد نیکو و حسن معاشرت،  اظهار علاقه و دوستی و… در پیوند خانوادگی، از دیدگاه امام(ع) بررسی شده است.

کلید واژگان: آموزه‌های امام رضا (ع)، خانواده، نیازهای عاطفی

مقدمه 

 گسست ها و آسیب های خانوادگی، اسباب آسیب های فردی و اجتماعی است و خسارت هایی برای جامعه به دنبال دارد. از میان عوامل مختلف، شاید بتوان عدم پاسخگویی به نیازهای عاطفی را یکی از علتهای مهم در پدیدآمدن اختلافات خانوادگی ذکر کرد. برخی از همسران، ایجاد رفاه و تهیۀ امکانات مادی در خانواده را،به منزلۀ نهایت تلاش در جهت استحکام خانواده می پندارند، در حالی که اصل مهم در کانون خانواده، وجود محبت، احترام و توجه به دیگری است. حضور محبت و عاطفه در زندگی، سبب خروج انسان از خودخواهی و فردیت شده و به اصلاح و همدلی آنان با یکدیگر می انجامد. تلاش مداومی در عرصه علم و دانش روانشناسی و اخلاق از دیرباز، برای اصلاح رویه ها و رفتارها در این زمینه صورت گرفته است. ادیان و مذاهب و فرهنگ ها، در این میان همواره ایفای نقش کرده‌اند. در اسلام نیز آموزه ها و اصولی ارزنده وجود دارد که شناخت و رعایت آنها روابط خانوادگی را مستحکم می سازد و خانواده را به کانونی گرم، انسانی و استوار تبدیل می کند؛ قرآن کریم، آرامش، مودت و رحمت را از اهداف یک زندگی موفق می داند: «وَمِنْ ایاتِهِ أنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أنْفُسِکُمْ أزْواجاً لِتَسْکُنُوا إلَیْها وَجَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّهً وَرَحْمَهً» «یکی از آیات قدرت خداوند این است که برای شما از جنس خودتان همسر آفریده تا وسیله سکون و آرامش شما باشد و در میان شما دوستی و رحمت قرار داده است»(۲۱/سوره روم)

پس از قرآن، روایات اهل‌بیت (ع) و سیره این بزرگواران، می‌تواند منبعی برای تغذیه روحی و فکری خانواده‌ها و الگوگیری از آن برای دستیابی به زندگی سعادتمندانه و آکنده از آرامش باشد. به نظر می رسد در سیره عملی و گفتاری امام رضا (ع) نیز نمونه هایی از این موارد یافت می شود که در ادامه به برخی از این دسته عوامل عاطفی در پدید آمدن زندگی مشترکِ موفق، نقش دارند، پرداخته می شود.

۱- آراستگی و خودآرایی برای همسر

آراستگی در زندگی اجتماعی و خانوادگی انسان‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ از آموزه های دین اسلام چنین بر می آید که از مسائل لازم و به عنوان مسئولیتی طرفینی، آرایش و رعایت معیارهای زیبایی و دلربایی در مردان، نسبت به زنان و زنان نسبت به مردان است. در حقیقت، نشاط کانون خانواده در گرو عواملی چند است که در آن میان، اهتمام زوجین به آراستگی ظاهر- افزون بر زیبایی باطن- نقشی مهم در این زمینه ایفا می‌کند. این نکته در سیره و سنت رضوی مورد اهتمام جدی قرار گرفته است. در واقع همان گونه که مردان از همسران خود توقع آراستگی دارند و انتظار دارند با بهترین پوشش‌ها و زیبایی‌ها در مقابل دیدگانش مجسم گردند، زنان نیز از همسران خود آراستگی و زیبایی را انتظار دارند و از ظاهر پریشان و ژولیده همسران خود بشدت آزار می‌بینند. گویا آن حضرت همواره به خاطر آراستگی ظاهر خویش با شگفتی دوستان مواجه می‌شده است. ابن جهم می گوید نزد امام رضا ع رفتم و او موهایش را رنگ سیاه زده بود. گفتم فدایت شوم با رنگ سیاه موهایت را رنگ کردی؟ فرمود در رنگ کردن مو پاداش است. رنگ کردن موی و آمادگی (با آراستن ظاهر) از چیزهایی است که پاکدامنی زنان را افزون می سازد، و زنان پاکدامنی را رها کردند چون همسرانشان خود را برای ایشان آماده نکردند. (حکیمی، محمد، ص ۱۰۵)

سیره و سنت امام رضا (ع) از این منظر قابل تأمل ویژه است؛ زیرا ایشان نسبت به آراستگی اهتمام ویژه‌ای داشتند تا جایی که حتی از سوی برخی افراد مورد انتقاد واقع می‌شدند به دلیل آنکه خودآرایی در خانه و نیز هنگام حضور در اجتماع، مورد اهتمام جدی آن حضرت بوده است. روایت پیش گفته، با تفصیل بیشتر، در کتاب “الحیات” چنین نقل شده است: حسن بن جهم می گوید: دیدم امام رضا (ع) موهای خود را حنا بسته ( و رنگ کرده) است؛ گفتم فدایت شوم! موهای خود را حنا بسته اید؟ فرمود: آری! آرایش کردن مرد، عفت زن را زیاد می کند. برخی از زنان، پاکدامنی را رها کردند، چون شوهرانشان به خود نرسیدند. بعد فرمود: دوست داری زنت را مثل خودت بی آرایش ببینی؟ گفتم نه. فرمود: خوب، همین. سپس افزود: نظافت، عطر زدن و خوشبو بودن، و کوتاه کردن مو… از جمله اخلاق پیامبران بوده است. (الحیات، ج ۸، ص ۵۰۹)

امام رضا(ع)، استعمال بوی خوش(عطر) و نیز نظافت را در شمار ویژگی‌های اخلاقی انبیای الهی ذکر می‌کند. “سه چیز از سنت های پیامبران است؛ عطر و اصلاح مو و بسیار خلوت گزیدن با همسر” (ترجمه عیون اخبار رضا، ۱۳۹۳، ص ۸۰۳)

معمربن خلّاد از امام رضا (ع) چنین نقل کرده است: “شایسته نیست انسان هیچ روز عطر و بوی خوش را ترک کند، اگر هر روز برایش ممکن نیست لااقل یکروز در میان عطر بزند و اگر این مقدار هم نمی تواند هفته ای یکبار (یا در هر جمعه) عطر بزند و این کار را ترک نکند.” ( شیخ صدوق، ۱۳۷۲، ص ۵۷۰)

بزنطی (راوی معروف) می گوید پدرم گفت: ” در پوشیدن لباسهای زیبا چه می گویی؟ امام رضا (ع) گفت: بپوش و زیبا بپوش” (حکیمی، محمد، امام رضا (ع) و زندگی و اقتصاد، ص ۱۰۲)

به دلیل نیاز فطری و با وجود این قبیل توصیه‌های راهگشا، شایسته است که همسران به این عامل مهم که نقشی اساسی در تحکیم بنیان‌ خانواده دارد، توجه بسزایی از خود نشان ‌دهند. 

۲- ادب و احترام دوسویه

ادب و احترام، از ارزش‌های انسانی و اصول اخلاقی است که می‌تواند سلامت روان اعضای خانواده را تضمین کند. احترامی که بدون اجبار صورت بگیرد و در عین حال با صمیمیت افراد همراه باشد، روابط سالمی را درون خانواده شکل می‌دهد. احترام در خانواده یعنی تمام اعضا بر اساس قاعده خاصی با یکدیگر رفتار کنند که در نهایت موجب ایجاد آرامش در خانواده باشد. احترام، سطح ادب را در خانواده افزایش داده و خانواده‌ای با ادب و کانونی امن و آرام می‌سازد. گرامی داشتن، به افراد، حرمت نهادن را القا می‌کند و در این صورت، روابط مستحکم شده و صمیمیّت و رفاقت افزایش می‌یابد.

یکی از آداب زشت رایج در میان برخی از خانواده ها، بی احترامی و تحقیر کردن دیگران است. رعایت ادب در گفتار و رفتار از توصیه های مورد تاکید در فرهنگ اسلام است و اهانت و تحقیر دیگران ناپسند و مذموم می باشد. به همین جهت، رعایت ادب در سیره امام رضا (ع) از جایگاه والایی برخوردار است، “از ادب ایشان نقل شده است که کلام کسی را قطع نمی کرد تا حرفش تمام شود” (بحارالانوار، ج ۴۹، ص ۹۰؛ به نقل از محدثی،جواد، اخلاق اسلامی) “چکیده ادب برتر ایشان را در گزارش ابراهیم بن عباس صولی از کاتبان دربار عباسیان می توان به دست آورد او می نویسد: هرگز ندیدم در سخن گفتن با کسی درشتی کند. هرگز ندیدم سخن کسی را پیش از آن که تمام شود قطع کند، در برابر همنشین پاهایش را دراز نمی کرد… هنگام غذا حتی غلامان و نگهبانان اصطبل را کنار سفره می نشاند و تا آنان حاضر نمی شدند دست به غذا نمی زد. ( انصاری، علی، امام رضا (ع) در خلق بهترین ها)

۳- ابراز علاقه و دوستی

نقش محوری عشق و دوستی در ساختن زندگی انسانی و ارزشمند، بر هیچ اندیشمندی پوشیده نیست، آگاهی همسران از مفهوم, کارکردها و مهارت های ابراز علاقه به همدیگر بر اساس بندگی خدا در زندگی معنوی، از مسائل حساس و مهمی است که باعث آرامش, افزایش اعتماد متقابل, تامین نیازهای مادی و معنوی اعضای خانواده می شود که در نهایت به تقویت بنیان خانواده و سلامت روانی جامعه منجر خواهد شد. ابراز علاقه سبب آرامش جسم و روح همسران شده, عاملی موثر برای جلوگیری از طلاق عاطفی در خانواده است. مهارت ابراز علاقه در ابعاد کلامی و رفتاری و تامین نیاز های زن و شوهر نمود پیدا می کند. 

ابراز علاقه و محبت، به معنای اظهار رضایت فرد ازتعلق خاطرش به طرف مقابل است، واکنش مثبت عاطفی به این ابراز تمایل، دلبستگی آنها را مستحکم تر ساخته و نیاز انسان به توجه و احترام و محبت را اشباع می سازد. بر این اساس لازم است که اعضای خانواده علاقه خود را اظهار نمایند و توجه داشته باشند که در قالب چنین اظهارات و و ابراز تمایلات عاطفی است که فضای خانواده لبریز از محبت و دوستی می شود. ( اقتباس از محبی، محمدعارف.۱۴۰۰)   اظهار عشق و محبت در خانواده یکی از فاکتورهای مهم در استحکام کانون خانواده است. افزایش محبت اعضای خانواده به یکدیگر باعث ایجاد خانواده‌ای با نشاط و موفق می‌شود. افراد زیادی هستند که با وجود علاقه زیاد به اعضای خانواده‌شان توانایی ابراز محبت خود را ندارند. معمولا در چنین خانواده‌هایی نمی‌توان تکیه‌گاهی ایمن یافت و اعضا برای دریافت محبت به خارج از خانه روی می‌آورند. ابراز محبت به شکل کلامی و غیر کلامی در خانواده، خطاب کردنِ همسران  با القاب مناسب و زیبا، تقدیر و تشکر، از راه‌های افزایش محبت‌های کلامی و غیرکلامی است.

“از علایق و رغبت های مهم انسان گرایش به روابط عاطفی با اطرافیان و نزدیکان است در این میان همسر و شریک زندگی در مقایسه با دیگران از حیث داد و ستد عاطفی جایگاه خاصی دارد در سخنان پیامبر (ص) آمده است: اگر مردی به همسرش بگوید من تو را دوست دارم، این سخن هرگز از قلب او خارج نخواهد شد. (کافی، ج ۵، ص ۵۶۹) رمز این مطلب را می توان در گرایش به محبوبیت زن در قلب مرد جستجو کرد، در کلام امام رضا (ع) نیز آمده است: “نیمی از خرد آدمی، اظهار دوستی و محبت به مردم است.” (مسند امام رضا، ج ۱، ص ۲۳۵) بدیهی است چنان چه اظهار دوستی و محبت به دیگران از نشانه های عقل انسان باشد، اظهار دوستی و علاقه به همسر به مراتب از نمودها و ظواهر خرد و اندیشه ورزی انسان محسوب می شود؛ چنین رفتاری همسران به ویژه زنان را به تداوم و تعمیق زندگی خانواده دلگرم و مطمئن می سازد.” (اقتباس از شرفی، محمدرضا، مهارت های زندگی در سیره رضوی، صص ۱۷۰ و ۱۷۱)

۴- خوش سخنی، برخورد نیکو و حسن معاشرت

حسن خلق در فرهنگ اسلام از رحمت الهی ریشه می‌گیرد؛ خداوند با معرفی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله به‌عنوان الگوی برترِ حسن خلق، خطاب به آن حضرت می فرماید: «فَبِما رَحمهِ الله لنتَ لَهُم وَ لَو کُنتَ فَظاً غَلیظَ القلبِ لاَنفَضُّوامِن حَولِکَ فاعفُ عَنهُم وَاستَغفِر لَهُم وَ شاوِرهُم فی الاَمر…»( آل عمران/ ۱۵۹) و به‌سبب رحمتى از جانب خدا با آنان نرم‏خو شدى؛ و اگر (بر فرض) تندخویى سخت‏دل بودى، حتما از پیرامونت پراکنده مى‏شدند. پس، از آنان درگذر، و برایشان آمرزش بخواه؛ و در کار[ها] با آنان مشورت کن‏ …»

نیک خویی با مردم، به ویژه با همسر و فرزندان، تأثیر عمیقی در شخصیت انسان می گذارد و جامعه و محیط خانواده را آکنده از صفا و صمیمیت می کند. یکی از آثار خوش اخلاقی این است که فرد خوش اخلاق، رفتارش توأم با ملاطفت و فروتنی می گردد. در رفتار با همسر، وقتی از روش نرم خویی استفاده شود، قدرت انعطاف پذیریی انسان بالا می رود و عامل مهمی در جلوگیری از اختلافات و درگیری ها در خانواده می شود. در این راستا، قرآن کریم همسران را به حسن خلق، سفارش نموده است؛ «وَعاشِروهنَّ بالمعروف»؛ (نساء ، ۱۹) با همسران خود با اخلاق نیکو معاشرت کنید. “معاشرت نیکو و خوش رفتاری همسران نسبت به یکدیگر، از تعالیم اکید، در آموزه های دین است؛ واژه معروف (کارنیک، رفتار خوش) سی و هشت بار در قران آمده است و هیجده مورد آن درباره رفتار، برخورد و معاشرت زنان است.” (الحیات، ج ۸، ص ۵۲۰) 

مقصود از خوش رفتاری، برخورداری از ویژگی ها و صفات ارزشمندی است که در کردار و گفتار انسان تجلی پیدا می کند، خوش زبانی، احترام به اشخاص، فروتنی، سعۀ صدر، سلام کردن، دلجویی و مهربانی از مصادیق خوش اخلاقی به شمار می روند. در سیره و گفتار امام رضا (ع) این مهم، مورد تاکید و حائز اهمیت می باشد؛ آن حضرت” خوشرفتاری و مهرورزی در خانواده را نشانه ایمان می داند و از رسول خدا (ص) نقل می کند: نیکوترین مردم در ایمان، نیکوترین ایشان است در خلق و مهربان ترین ایشان است با اهل خود و من مهربان ترین شما هستم با اهل خود”(شیخ صدوق، ۳۳۸؛ برگرفته از رحیمی، مهرورزی در سیره امام مهربانی ها، ۱۳۹۷)  از “یاسر خادم نقل شده است که امام رضا (ع) چنان بود که هرگاه به داخل خانه می رفت همه خدم و حشم کوچک و بزرگ خود را گرد می آورد و با آنان – دوستانه- به گفتگو می پرداخت، و با آنها گُل می گفت و گُل می شنفت.” (الحیات، ج ۸، ص ۳۸۹)

امام رضا (ع) از پیامبر (ص) نقل می کند که بهترین مردم در دین داری، خوش اخلاق ترین و مهربان ترین آنان است نسبت به همسر؛ و من مهربان ترین شما هستم نسبت به همسرم. (حکیمی، الحیات، ج ۸، ص ۴۷۳)

منابع:

انصاری، علی، نقش امام رضا (ع) در خلق بهترین ها، ۱۳۹۴، ۴ شهریور، سایت ششم

حکیمی، محمدرضا؛ حکیمی، محمد و حکیمی، علی. الحیات، ۱۳۸۹٫چاپ دوم. قم: انتشارات دلیل ما

حکیمی، محمد، امام رضا (ع) زندگی و اقتصاد، چاپ ششم، مشهد، ۱۳۹۰، انتشارات آستان قدس رضوی

حرّانی، ابومحمد. تحف العقول عن آل الرسول؛ سخنان چهارده معصوم. ترجمه: صادق حسن زاده. ۱۳۹۳٫ چاپ هفدهم. انتشارات آل علی (ع)

رحیمی بیده، حمیده. مهرورزی در سیره امام مهربانی ها؛ امام رضا (ع). سایت ششم. ۱۳۹۷

محدّثی، جواد. (۱۳۹۲) اخلاق اسلامی. چاپ اول. قم. انتشارات دلیل ما

شرفی، محمدرضا (۱۳۹۴)  مهارت های زندگی در سیره رضوی. مشهد. آستان قدس رضوی. موسسه خدمات مشاوره ای جوانان و پژوهش های اجتماعی

شیخ صدوق، ابن بایویه، ترجمه عیون اخبار رضا، ج ۱، ترجمه: حمیدرضا مستفید، علی اکبر غفاری، ۱۳۷۲، چاپ اول، تهران، نشر صدوق

محدثی، جواد، اخلاق اسلامی، چاپ اول، زمستان ۱۳۹۲، انتشارات دلیل ما

محبی، محمدعارف. خانواده و فرایند تامین نیازهای عاطفی از دیدگاه اسلام، فصلنامه یافته های فقهی معارفی، شماره یک. ۱۴۰۰